Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

89) İşdə onlar, özlərinə kitab, hökm (mühakimə səlahiyyəti) və peyğəmbərlik

verdiyimiz kəslərdir.

Burada uzaqlığı bildirən (ulaike) işarə əvəzliyinin istifadə edilmiş ol-ması,

işarə edilən kəslərin əhəmiyyətinə və yüksək mövqelərinə diqqət

çəkmək üçündür. Özlərinə kitab və digər xüsusların verilişiyle nəzərdə tutulan

məna, tək-tək hər birinə kitab və digər xüsusların verilməsi

deyil; əksinə məqsəd ümumiyyətlə ortaq xüsusiyyətləri əsasında

özlərinə kitab və digər xüsusların verilmiş olmasıdır. Çünki aralarında

haqqında danışılan şeylərin bir qisiminin verilmədiyi kəslər də vardır.

"Onları yığdıq və onları dümdüz yola çatdırdıq." ayəsini təsir edərkən

bu xüsusa toxunduq. Sözgəlişi kitab, bunlar arasında yalnız Nuha,

İbrahimə, Musaya və İsaya (hamısına salam olsun) verilmişdir.

Quranda kitab bir şəkildə peyğəmbərlərə izafə edildiyi zaman şəriətləri

ehtiva edən suhufları ifadə edər. Bununla da insanlar arasındakı ixtilafların

həlli hədəflənər. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "İnsanlar

tək bir ümmət idi. Sonra Allah müjdəçilər və xəbərdarlıqçılar olaraq

peyğəmbərlər göndərdi və bərabərlərində, insanların anlaşılmazlığa

394 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

düşdükləri şeylər mövzusunda, aralarında hökm vermək üzrə haqq kitablar

endirdi." (Bəqərə, 213) "Həqiqətən Tövratı biz endirdik, onda yol

göstərmə və nur vardır... peyğəmbərlər... onunla hökm verərdilər...

Sənə də özündən əvvəlki kitabları təsdiqləyici və onlara suveren olaraq

bu kitabı gerçək üzrə endirdik." (Maidə, 44-48) Bunun kimi daha

bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.

Hökm, mülahizənin cüzləri arasında mühakimə xüsusiyyətli əlaqə yaratmaqdır.

"Filan adam alimdir." deməmiz kimi. Əgər bu vəziyyət ictimai faktlar

və insanlar arasında rast gəlinən praktik məsələlərlə ilgiliysə, əlaqə

növü hökm olaraq xarakterizə edilər. Eynilə mülahizənin özünün

də hökm olaraq xarakterizə edildiyi kimi. "İnsanın belə etməsi lazımdır,

ona bunu etməsi qadağandır, bunu edə bilər, bunu etməsini

istəyirəm və ya istəmirəm." demək kimi. Lazımlılıq, qadağan etmə,

sərbəst buraxma, müsbət qarşılama və mənfi görmə hökm olaraq

xarakterizə edilər. Eynilə bunları əhatə edən mülahizələrin hökm olaraq

xarakterizə edilmələri kimi. Cəmiyyətdə yaşayan insanların başqa əlaqələrdən

qaynaqlanan başqa hökmləri də vardır. Mülk, başçılıq,

naiplik, zaminlik, vəlilik kimi.

Əgər hökmlə məsdər mənas(n)ı nəzərdə tutulursa, bu vəziyyətdə hökmün

meydana gətirilməsi və qoyulması nəzərdə tutular. Bu da ya hökmə məzmuna

və qanunlaşdırma şəklində olar; hüquqçuların insanların tətbiqləri,

həyatlarını ona görə tənzimləmələri, ictimai nizamlarını bunun

təməlinə görə qorumaları üçün bəzi qanunlar qoymaları kimi.

Ya da təyin etmə və görüş şəklində reallaşar. Hakimlərin və hakimlərin

məhkəmələrdə və iddialarda malın filana aid olduğunu, filanın

haqlı olduğunu təyin etmələri ya da fətva əhli olanların fətva verərlərkən

müxtəlif görüşlər ifadə etmələri kimi. Bu ifadəylə kimi vəziyyətlərdə də

bir hökmün uygulanışı nəzərdə tutula bilər. Qubernatorun və kralın qubernatorluq və krallıq

bölgələrində istədiklərini insanlara uygulatmaları kimi.

Kitabla birlikdə zikr edilmiş olmasını da göz qarşısında saxlayaraq

ayədə keçən "hökm"lə, mühakimə mənasının nəzərdə tutulduğunu düşünürük.

Bu səbəbdən kitab və hökmün verilmiş olmasından məqsəd, dini

qanunların və bu qanunlar uyğun olaraq insanlar arasında mühakimədə ol/tapılma

səlahiyyətinin verilməsidir. Bunu bir çox ayədən də çıxarsamaq

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 395

mümkündür:

İnsanların anlaşılmazlığa düşdükləri şeylər mövzusunda, aralarında hökm

vermək üzrə haqq kitablar endirdi." (Bəqərə, 213) "Həqiqətən Tövratı

biz endirdik, onda yol göstərmə və nur vardır. Allaha təslim olmuş

peyğəmbərlər onunla... hökm verərdilər." (Maidə, 44) "Allahın

sənə göstərdiyi kimi insanlar arasında hökm verəsin deyə." (Nisa, 105)

"Və Davudu və Süleymanı da an. Onlar, bir əkin haqqında hökm edirdilər."

(Ənbiya, 78) "Ey Davud, biz səni yer üzündə hökmdar etdik.

İnsanlar arasında ədalətlə hökm et; kefinə uyğun gəlmə, sonra səni Allahın

yolundan sapdırar." (Sad, 26)

Bunun kimi daha bir çox ayə nümunə göstərilə bilər. Hərçənd İbrahim Peyğəmbərlə

əlaqədar olan, "Rəbbim mənə hökm ver və məni salehlərə qat."

(Şuəra, 83) ayəsini, anlayışın ümumi mənasını əsas al/götürəcək şəkildə şərh etmənin

bir qorxusu yoxdur.

Peyğəmbərliyə gəlincə; daha əvvəl, "İnsanlar tək bir ümmət idi. Sonra

Allah peyğəmbərləri... göndərdi." (Bəqərə, 213) ayəsini araşdırarkən,

bundan məqsədin, xüsusi ilahi bir inayətlə qeybi xəbərləri al/götürmək olduğunu

söyləmişdik. Bunlar duyğu orqanlarının və qəbul etmə qabiliyyətlərinin

kənarına aid xəbərlərdir. Allahın birliyi, mələklər və axirət günü

kimi.

Uca Allahın peyğəmbərlər silsiləsinə bəxş etdiyi bu üç xüsusiyyətin, yəni

kitab, hökm və peyğəmbərliyin Allahın hidayətinin təsvir edildiyi bir

axışın daxilində zikr edilməsi, bunların Allahın yol göstərməsinin

təsirləri, nəticələri olduğunu, Allaha və ayələrinə bağlı məlumatın onun

vasitəsilə tamamlandığını göstərər.

Bu səbəbdən bu axış içində sanki belə deyilmişdir: Bütün peyğəmbərləri

üzərində birləşdirdiyimiz və bütün aləmlərdən üstün olmalarını

təmin etdiyimiz bu yol göstəricilik, onları dümdüz yola çatdırar, Allahın

qanunlarını ehtiva edən kitabı onlara öyrədər, onları dəstəklər, insanlar

arasında hökm verməklə səlahiyyətli edər və onlara qeybə bağlı

xəbərlər verər.

QURANda "KİTAB" ANLAYIŞININ MƏNAS(N)I

396 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Bu gün zehinimizdə canlanan şəkliylə kitab; bəzi məlumatların qələm, mətbəə

və ya başqa bir araçla1 bir səhifəyə və ya bir neçə səhifəyə yazılması

nəticəs(n)i ortaya çıxan şeydir. Lakin adların istifadəsində aslolan, bu

adlandırmanın elin idili olduğu məqsədlər olduğu üçün, adlandırmanın

edildiyi ilk zamanda bilinməyən şeyləri də əhatə edəcək şəkildə zamanla

adın daha geniş bir sahədə istifadə edilməsi normal qarşılanmışdır.

Kitabdan məqsəd, bəzi məlumatların lazım olduğunda baş vurulmaq

üzrə qeydə keçirilməsidir. Bu məna, əlin qələmlə kağız üzərinə yazı

yazması faktını qaçınılmaz etməz. Bu səbəbdən bir insan bir yazını

yaddaşında unutmadan tuta bilirsə bu da kitabdır. Bunu əzbərindən

diktə edə bilirsə kitabdır. Bildiyimiz qələmlə yazılan səhifələrdən və ya

lövhələrdən ibarət olması şərt deyil.

İşdə bu semantik genişlik əsas alınaraq Quranda kitab sözü peyğəmbərlərə

ilkə edilən vəhy mənasında istifadə edilmişdir, xüsusilə bir

qərar və qanun ehtiva edənlər üçün bunu söyləyirik. Yenə bu semantik genişlik

əsas alınaraq hadisələri və faktları bir şəkildə Allah qatında yazan

şey mənasında da istifadə edilmişdir. Uca Allah belə buyurmuşdur:

"Sənə mübarək kitabı endirdik." (Sad, 29) "Nə yerdə, nə də öz canlarınızda

meydana gələn heç bir müsibət yoxdur ki biz onu yaratmadan

əvvəl, bir kitabda olmasın." (Hədid, 22) "Hər insanın etdiklərini boyuna

bağladıq, qiyamət günü onun üçün, açılmış olaraq tapacağı bir kitab

çıxararıq: Kitabını oxu." (İsra, 13-14)

Uca Allahın, kəlamında kitabı özünə izafə edərək zikr etdiyi kitab

anlayışı, bu üç qisim xaricində bir məna daşımaz. Ancaq Tövratla əlaqədar

bu ifadələri bunun xaricində tuturuq: "Öyüddə və hər şeyin şərhinə

dair nə varsa hamısını Musa üçün lövhələrə yazdıq." (Ə'RAF, 145)

"Lövhələri yerə atdı və qardaşının başını tutdu." (Ə'RAF, 150) "Hirsi dinincə

Musa, lövhələri al/götürdü. Onlardakı yazıda Rəblərindən qorxanlar üçün

yol göstərmə və rəhmət vardı." (Ə'RAF, 154)2

-----------------

1- Kitab sözünün əlin qələmlə yazdığı şeylər xaricindəki faktları da əhatə edəcək şəkildə

istifadə edilməsi, zamanla qazanılan bir məna genişləməsi olsa lazımdır.

2- Bu ayələrdə kitab sözünün yazılmış mənasında istifadə edildiyi aydın olmaqdadır.

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 397

Birinci qisim: Peyğəmbərlərə (hamısına salam olsun) endirilən kitab.

Az əvvəl də işarə etdiyimiz kimi, bu kitab dini qanunlar ehtiva etməkdədir.

Uca Allah bu məzmunda Nuhun (ə.s) kitabından: "Onlarla birlikdə

haqq kitablar endirdi." (Bəqərə, 213) İbrahim Peyğəmbərlə (ə.s) Musa

Peyğəmbərin (ə.s) kitabından: "İbrahimin və Musanın

səhifələrində." (AL/GÖTÜRə, 19) İsanın (ə.s) kitabı olan İncildən: "Ona içində

yol göstərmə və nur olan İncili verdik." (Maidə, 46) və Hz. Məhəmmədin

(s. a. a) kitabından: "Bunlar kitabın və açıq-aşkar Quranın ayələridir."

(Hicr, 1) danışar. Davamla buyurar ki: "Allah tərəfindən

göndərilən və tərtəmiz səhifələr oxuyan bir elçi. O səhifələrdə doğru,

qiymətli kitablar vardır." (Beyyinə, 2-3) "(Bu ayələr) qiymətli və yaxşı elçilərin

əllərində, tərtəmiz, uca və qiymətli səhifələr içindədir. " (Əbasa, 13-

16) "Onu Ruh'ul-Emin endirdi. Sənin ürəyinə; xəbərdarlıqçılardan olmağın üçün

açıq-aşkar Ərəbcə bir dillə." (Şuəra, 193-195)

İkinci qisim: Qulların yaxşılıqlardan və ya pisliklərdən ibarət olan/yaranan əməllərini

yazan kitablar. Bu cür kitablar da hər insanın özünə özgüdür.

Buna bu ayələrdə işarə edilmişdir: "Hər insanın etdiklərini

boyuna bağladıq, qiyamət günü onun üçün, açılmış olaraq tapacağı

bir kitab çıxararıq." (İsra, 13) "Hər bir nəfsin, xeyr olaraq etdiklərini

və pislik olaraq etdiklərini hazır tapdığı... o günü xatırlayın." (Al/götürü

İmran, 30) Bunun kimi daha bir çox ayə nümunə göstərilə bilər. Biri də hər

ümmətin əməllərini yazar. Bu mənas(n)ı bu ayədən çıxara bilərik: "O

gün hər ümməti diz çökmüş olaraq görərsən. Hər ümmət, öz kitabına

çağırılar." (Casiyə, 28) Bütün insanlara aid olanı da vardır. Bu ayədən

bunu anlamaq mümkündür: "İşdə kitabımız, əleyhinizə gerçəyi

söylü-yor. Çünki biz, etdiklərinizi yazırdıq." (Casiyə, 29) Əlbəttə bu,

ayədəki xitabın bütün insanlara istiqamətli olması əsasına bağlıdır.

Kitabla əlaqədar bu qisimi iki başlıq altında araşdırmaq da mümkündür.

Bunda təyin edici olan da insanların yaxşılar və pislər deyə iki qrupa

ayrılmalarıdır. Bu səbəbdən hər qrupun kitabı digərindən ayrı olar. Necə ki

bu ayədə buna işarə edilmişdir: "Xeyr, doğrusu sapanların

yazısı siccindedir. Siccinin nə olduğunu sən haradan biləcəksən? Yazılmış

bir kitabdır... Xeyr, yaxşıların yazısı illiyyindedir. İlliyyinin nə olduğunu

sən haradan biləcəksən? Yazılmış bir kitabdır. Yaxınlaşdırılmış

398 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

olanlar ona şahid olarlar." (Mutəffifin, 7-21)

Üçüncü qisim: Varlıq nizamının detallarını və varlıq bütünündə

meydana gələn hadisələri yazan kitablar. Bu kitablardan biri dəyişməyə

qarşı qoruma altındadır. İçində hər şey yazılıdır. Bu ayələrdə

bu dəyişməz kitaba işarə edilməkdədir: "Nə yerdə, nə də göydə zərrə

ağırlığın tərəfindən bir şey, Rəbbindən qaçmaz. Nə bundan kiçik, nə də

böyük heç bir şey yoxdur ki, hamısı açıq-aşkar bir kitabda olmasın." (Yunus,

61) "Biz hər şeyi açıq-aşkar bir kitaba detallı olaraq qeyd etmişik."

(Yasin, 12) "Yanımızda zəbt edən bir kitab vardır." (Qaf, 4) "Hər müddətin

(yazıldığı) bir kitab vardır." (Rə'd, 38) [Bu ayə, ümumi ifadəsiylə mövzumuzun

mənas(n)ı içərisindədir. Çükü] bir əcəl və müddət də vardır ki, təyin olunmuşdur

və qətiliklə dəyişməz. "Allahın icazəs(n)i olmadan heç bir

kimsə ölməz. Ölüm müəyyən bir müddətə görə yazılmışdır." (Al/götürü İmran, 145)

Bu cür kitabların, bütün hadisələri və varlıqları yazan ümumi bir kitab

və hər varlığın özünə xas, onun varlıq içindəki vəziyyətini yazan

xüsusi bir kitab olmaq üzrə ikiyə ayrıldığını söyləyə bilərik. Nümunə

olaraq verdiyimiz son iki ayədə və bunlara bənzər ayələrdə buna bağlı

işarələr qəbul etmək mümkündür.

Üçüncü qisim kitablardan biri də dəyişməyə açıqdır, məzmununun bir qisimi

silinə bilər, bir qisimi yerində buraxıla bilər. Bu ayədə buna işarə edildiyini

görürük: "Allah dilədiyini silər, dilədiyini buraxar. Ana kitab O'-

nun qatındadır." (Rə'd, 39) Bu kitab qisimlərinin hər biriylə əlaqədar detallı

şərhləri uyğun bir yerdə təqdim edəcəyik. Kömək yalnız Allahdan istənər.

QURANda HÖKM ANLAYIŞININ MƏNAS(N)I

Hökm sözcüyünün təməl mənas(n)ı, istifadə edildiyi yerlər/yeyərlər əsas götürülərək araşdırıldığında,

tədbirə, qadağan etmə şəklində təzahür etdiyi görülər. Mevlevi

hökm (yönetsel suverenlik) bu məna etibarilə hökm olaraq

xarakterizə edilmişdir. Çünki əmr edən adam (idarəçi), əmr verdiyi kəslərin

(idarə olunanların) iradə və əməl əsasında sərbəst olmalarını, canlarının

istədiyi kimi hərəkət etmələrini önləyər. Eyni şəkildə mühakimə mənasında

hü-küm də, çəkişməyə mövzu olan şeyin mübahisə/müzakirə və döyüş yü

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 399

zünden sarsılmasını ya da hücum və zülm üzündən pozulmasını önləyər.

Yenə təsdiqləmə mənasında hökm də mülahizəyə şübhə faktının

sirayət etməsini önləyər. "İhkam" və "istehkam" kimi törəmələri də bir şeyin

cüzlərini pozucu ya da içinə girib zəbt edici şeylərə qarşı maneə törədici,

daşındırıcı xüsusiyyətdə olmasını ifadə edərlər. İhkam sözcüyü, bir baxımdan

də bir şeyin hissə hissə ayrılması demək olan

detallandırmanın, təfsilin də əleyhdarıdır. Çünki detallandırma və

təfsilatlandırma ilə o şeyin cüzlərinin bütünlüyü və birliyi pozular. Uca

Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "Bu, hikmət sahibi və hər şeydən

xəbərdar olan Allah tərəfindən ayələri möhkəm qılınmış və sonra

də bir-bir (hissə hissə) açıqlanmış bir kitabdır." (Hud, 1)

Təşbehli anlayışının əleyhdarı olaraq istifadə edilən möhkəm anlayışının

özündə də bu məna yatar.

Ragıp İsfahani əl-Tədris planı adlı əsərində belə deyər: "Hökm sözcüyünün

əsl mənas(n)ı tədbirədir; amma quruluşçu, islah edici mənada tədbirə.

Buna görə düzümünə, 'hakemet'ud-dabbe' deyilmişdir.

'Hakim idi-hu və hakemt'ud-dabbete bil-hakemeti: Heyvanı önlədim,

düzümünlə dayandırdım.' 'Ahkemtuha' yəni 'Onun üçün bir düzümün

etdim.' Ərəblər bu mənada 'Hakemt'us-sefinete və ahkemtuha:

Gəmini iplərlə körpüyə bağladım.' deyərlər. Şair deyər ki: Ey

Hanifeoğulları, beyinsiz, ahmak fərdlərinizi düzümünlənin." (əl-

Mufredatdan alınan götürmə burada sona çatdı.)

Hökm sözü uca Allaha izafə edildiyində varoluşsal bir məsələylə

elin idilidirsə varoluşsal mühakimə mənasını ifadə edər. Bu da gerçək, obyektiv

və bütün mərhələləriylə real varlıq demək olan var etmədiyər. Uca

Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "Hökm verən Allahdır. ONun

hökmünün ardına düşüb onu ləğv edəcək kimsə yoxdur." (Rə'd, 41)

"Bir şeyə hökm etdimi, ona yalnız ol deyər, o da dərhal olar." (Bəqərə,

117) Bir baxımdan bu ayəs(n)i də eyni kateqoriyada araşdıra bilərik: "Böyüklük

göstərənlər də dedilər ki: Hamımız da onun içindəyik. Allah qullar

arasında belə hökm verdi." (Mömin, 48)

Əgər qanunuma məsələsiylə elin idilidirsə, qanun qoyma və mevlevi (yönetsel)

hökm mənasını ifadə edər. Uca Allah bu xüsusla əlaqədar olaraq

belə buyurmuşdur: "İçində Allahın hökmü olan Tövrat yanla-

400 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

rında dayanarkən..." (Maidə, 43) "Allahdan daha gözəl hökm verən kim

ola bilər?" (Maidə, 50)

Peyğəmbərlərə izafə edilərək istifadə edildiyi zaman mühakimə mənasını ifadə

edər. Bu, uca Allahın onlara bəxş etdiyi ilahi bir mövqedir. Bu tərz

bir istifadəyə bu ayələri nümunə göstərə bilərik: "Onların aralarında Allahın

endirdiyiylə hökm et və sənə gələn həqiqətən ayrılıb onların keflərinə

uyğun gəlmə." (Maidə, 48) "İşdə onlar, özlərinə kitab, hökm (mühakimə

səlahiyyəti)... verdiyimiz kəslərdir." (Ən'am, 89)

Bəzi ayələrdə peyğəmbərlərə qanun qoyma mənasında hökm səlahiyyətinin

verildiyi istiqamətində bir işarə və ya dəlalət vardır. Məsələn İbrahim

Peyğəmbərin (ə.s) duasını ehtiva edən ayədə bu ifadələrə yer verilmişdir:

"Rəbbim mənə hökm ver, məni salehlərə qat." (Şuəra, 83)

Peyğəmbərlərin xaricindəki insanlara gəlincə, onlara mühakimə etmə mənasında

hökm izafə edilmişdir: "İncil sahibləri, Allahın onda endirdiyi

ilə hökm etsinlər." (Maidə, 47) Yenə qanun qoyma mənasında hökm

izafə edilmişdir; ancaq uca Allah belə bir şeyə cəhd etmələrindən ötəri

insanları yermişdir: "Allahın yaratdığı əkinlərdən və heyvanlardan

Allaha pay ayırıb, zənnlərin tərəfindən, 'Bu Allaha, bu da ortaqlarımıza.' dedilər...

Nə pis hökm verirlər!" (Ən'am, 136) "Sənin sözün əlbəttə

haqqdır və sən hakimlərin hakimisən." (Hud, 45) Bu ayə, içində iştirak etdiyi

mövzunun axışı etibarilə sözü yerinə yetirmə və hökmü tətbiq

mənasını verən hökmü əhatə edər xüsusiyyətdədir.

* * *