Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

Əgər onlar, bunları inkar etsə, biz, bunları inkar etməyəcək bir birliyi,

bunlara vəkil buraxmışıq.

"Bunları inkar etsə..." və "bunlara vəkil buraxmışıq." ifadələrindəki

əvəzlik "huda=yol göstərmə" sözünə dönükdür. "Xuda" sözünə

dönük əvəzlik həm müzekker ola bilər, həm də bu sözün

"hidayət" mənasını verdiyindən ötəri müennes ola bilər. Ya da əvəzliklər

kitaba, hökmə və peyğəmbərliyə dönükdür. Ki bunlar da ilahi yol

göstərmənin nəticələridir. Onsuz da/zatən əvvəlki ehtimal əsassızlıq ehtiva etmir

deyil. "Onlar..." ifadəsiylə işarə edilənlər, Hz. Peyğəmbərin (s. a. a)

soydaşlarından dəvətini inkar edənlərdir. Ayənin axışıyla Məkkəli ka

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 401

firlerin nəzərdə tutulduğu qətidir. Uca Allah onlarla əlaqədar olaraq belə buyurmuşdur:

"Heç şübhəsiz bu kafirləri xəbərdar etsənsə də, xəbərdar etməsənsə də, onlar

üçün birdir; onlar inanmazlar." (Bəqərə, 6)

İlk ehtimalı əsas al/götürdüyümüzdə belə bir məna əldə etmiş olarıq: Əgər

sənin soydaşlarının müşrikləri bizim hidayətimizi, yəni yolumuzu inkar

etsələr, bilsinlər ki, biz, onları inkar etməyəcək qullarımızı onlara

vəkil buraxmışıq.

Küfr və iman, Allah və ayələrinə izafə edilə bilindiyi kimi hidayətlə

də, xüsusilə yol mənas(n)ı əsas alındığında, elin idili olarlar: "Biz hi-dayeti

duy/eşitdiyimizdə, ona iman etdik." (Cinn, 13) "Kim mənim hidayətimə

xəbərdar etsə, onlar üçün qorxu yoxdur və onlar kədərlənməyəcəklər." (Bəqərə,

38)

İkinci ehtimal əsas götürülsə, nəzərdə tutulan məna bu şəkildə diqqətə çarpanlaşar:

Əgər Məkkə müşrikləri -ilahi yolu və dini dəvəti əhatə edən- kitabı,

hökmü və peyğəmbərliyi inkar etsələr, bilsinlər ki, biz, onları inkar

etməyəcək bir birliyi onlara vəkil buraxmışıq.

Bu birliyin kimlər olduğu xüsusuna gəlincə, ləfzin ["kavmen" ləfzinin]

nekre və naməlum buraxılması, onların əhəmiyyətli kəslər olduqlarını,

böyüklüklərini göstərər. Bununla birlikdə təfsir alimləri onların şəxsiyyətləri

haqqında fərqli görüşlər irəli sürmüşlər.

Kiminə görə; onlardan nəzərdə tutulan, əvvəlki ayələrdə zikr edilən on səkkiz

peyğəmbərdir. Ya da adları və "atalarından, uşaqlarından və

qardaşlarından" ifadəsiylə xüsusiyyətləri vurğulanan bütün peyğəmbərlərdir.

Nə var ki, ləfzin zahiri belə bir mənala üst-üstə düşmür. Çünki,

"leysu biha bi-kafirin=bunları inkar etməyəcək" ifadəsinin zahiri, indiki

vəziyyətin mənfilənməsini və ya mənfiliyin davamlılığını ifadə

edər. Halbuki ayədə haqqında danışılan peyğəmbərlər xitabın reallaşdığı

zamanda mövcud deyil idilər. Əgər məqsəd bu olsaydı, "lem yekunu

biha bi-kafirin=bunları inkar etməmiş olan" şəklində bir ifadənin istifadə edilmiş

olması lazım idi. Bu vəziyyətdə onlardan biri və ən üstünləri

olan Rəsulullah (s. a. a) əhatə alınmamış olacaqdı. Çünki uca Allah,

bundan sonra ondan danışır və belə buyurur: "İşdə onlar,

Allahın hidayət etdiyi kəslərdir. Onların yoluna uyğun gəl."

Kiminə görə; onlardan məqsəd mələklərdir. Ancaq -bəzi alimlərin də

402 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

söylədiyi kimi- qövm sözcüyü hər hansı bir qeyd olmadan mütləq

olaraq istifadə edildiyi zaman mələklər mənasını ifadə etməz və zehinlərdə

belə bir təsəvvür meydana çıxmaz. Ayrıca, ayənin axışı etibarilə Peyğəmbərimiz

(s. a. a) bir şəkildə təsəlli edilmək istənir. Bu vəziyyətdə qövmünün

inkarı barəsində, Hz. Peyğəmbəri (s. a. a) mələklərin iman etməsiylə

təsəlli etmənin mənas(n)ı yoxdur.

Kiminə görə; onlardan məqsəd, ayələrin endiyi sırada Məkkədə Hz.

Peyğəmbərə (s. a. a) iman edən möminlər və ya ümumiyyətlə mühacirlərdir.

Amma bu qiymətləndirmə də səhvdir. Çünki sayılan bu qruplardan

bəzi kəslərin iman etdikdən sonra dindən döndükləri bilinməkdədir.

Necə ki bunların içindən biri: "Mən də yaxında Allahın endirdiyinin

bir bənzərini endirəcəyəm." deyəcək qədər küfrdə irəli getmişdi.

Uca Allah bu adamın vəziyyətini təfsirini təqdim etdiyimiz bu surədə

bir neçə ayədən sonra açıqlamışdır. Bunların içində münafiqlər də vardı.

"bunları inkar etməyən" ifadəsini, bu sözünü etdiyimiz qrupları da

əhatə edəcək şəkildə qəbul etmənin imkanı yoxdur.

Kiminə görə; məqsəd ənsardır və ya mühacirlər və ənsardır ya da Hz.

Peyğəmbərin (s. a. a) mühacir və ənsardan ibarət olan/yaranan bütün səhabələridir.

Çünki onlar bu iddianın ayaqda dayanmasını təmin etmişlər, çətinlik günündə

Hz. Peyğəmbərə (s. a. a) kömək etmişlər. Ulu Allah kitabında

onlardan təriflə danışmışdır. Bir birlik olaraq səhabələrin möhtərəmliyindən,

yüksək mövqelərindən kimsənin şübhəsi yoxdur; ancaq onların

arasında daha sonra dinlərindən dönənlər olmuş, vəziyyəti hələ

diqqətə çarpanlıq qazanmayan münafiqlər olmuşdur. Bu səbəbdən vəziyyətləri

bundan ibarət olan kəslər üçün, "biz, bunları inkar etməyəcək bir

birliyi, bunlara vəkil buraxmışıq." xarakterizə etməsi yerində olmaz.

Çünki bu ifadə, bunlara vəkil buraxılan kəslərə heç bir şəkildə küfrün

sirayət etməyəcəyini açıq bir şəkildə ortaya qoymaqdadır. Diqqət

edilsə, "Biz, onlara iman edəcək və ya iman etmiş olan bir qövmü

onlara vəkil buraxmışıq." şəklində bir ifadə istifadə edilməmişdir.

Bəzi təfsir alimlərinin sözlərindən isə, belə bir nəticə çıxmaqdadır:

Bundan məqsəd, imanın ictimai olaraq reallaşmış olmasıdır.

Bu səbəbdən bəzi fərdlərin bu ümumiləşdirməyə zidd tutum içində olmaları

ümumi xüsusiyyətə xələl gətirməz. Digər bir ifadəylə: "Bunları inkar

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 403

etməyəcək" sözü, cəmiyyətə bağlı bir xüsusiyyətdir. Bu səbəbdən, bəzi

fərdlərin bu xüsusiyyətdən çıxması, cəmiyyətin ictimai olaraq sahib

olduğu ümumi xüsusiyyəti ortadan qaldırmaz. Ənsardan Hz. Peyğəmbərə

(s. a. a) iman edənlər və ya ənsardan və mühacirlərdən ibarət olan/yaranan

möminlər və ya bütün səhabələr, ümumiyyətlə iman xüsusiyyətinə qalıcı

olaraq sahib olmuşlar. Bəzi fərdlər baxımından bu xüsusiyyət ortadan

qalxmış olsa da ümumiyyətlə bu xüsusiyyətləri yox olmamışdır.

Əgər belə bir şərhi əsas al/götürsək, bu deməkdir ki, ayədə keçən "qövm"

sözcüyündən məqsəd Müsəlman ümmətdir və ya gəlmiş keçmiş

bütün ümmətlərin möminləridir. Çünki bu xüsusiyyəti bütün qövmlər içində

yalnız birinə xas etməyi tələb edəcək bir dəlil yoxdur. Bəzilərinin

dini möhtərəmlik ifadə edən üstünlüklərə xüsusi olaraq sahib olmaları,

məsələn mühacirlərin Allaha iman, Allah üçün əziyyətlərə səbr etmə

baxımından prioritetli olmaları və ya ənsarın mühacirləri evlərində

ağırlamaları, imanı mənimsəmələri və tövhid mesajını ucaltmaları

özlərinin bu xüsusiyyətlərə daha çox sahib olmalarından başqa

bir şeyə dəlalət etməz. Yalnız onların ayədə işarə edilən xüsusiyyətə

sahib olduqlarını, məna olaraq ortaq bir mövqedə olmalarına baxmayaraq

başqalarının bu xüsusiyyətdən məhrum olduqlarını ifadə etməz.

Bu qiymətləndirməyə bir də belə cavab verilə bilər: Uca Allahın sözlərində,

bir cəmiyyətin bütün fərdlərini əhatə etməyən ictimai bir xüsusiyyət

söz mövzusu olduğunda, varsa əgər bu ictimai xüsusiyyətə zidd düşənlər,

ümumi qiymətləndirmənin xaricində tutulduğuna bağlı bir istisnaya

və ya istisna mənasını verəcək bir qeydə yer verilər. Buna bu ayəs(n)i

nümunə göstərə bilərik: "Biz insanı ən gözəl şəkildə yaratdıq. Sonra

onu alçaldarın aşağısına çevirdik. Tək inanıb yaxşı işlər edənlər xaric."

(Tin, 4-6)

Buna bu ayələri də nümunə göstərə bilərik: "Məhəmməd Allahın elçisidir.

Onun yanında ol/tapılanlar, kafirlərə qarşı bərk/qatı, bir-birlərinə qar/qazanc-şı

mərhəmətlidirlər... Allah onlardan inanıb yaxşı işlər edənlərə bağışlama

və böyük mükafat vəd etmişdir." (Fəth, 29) "Şübhə yox ki münafiqlər,

atəşin ən alt təbəqəsindədirlər... Ancaq tövbə edənlər, vəziyyətlərini

düzəldənlər, Allaha sıx sarılanlar və dinlərini sırf Allah üçün

edənlər başqa..." (Nisa, 145-146) "İmanlarından... sonra küfrə sapan

404 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

bir qövmü Allah necə hidayətə çatdırar?... Ancaq bundan sonra, tövbə

edənlər və saleh olaraq davrananlar başqa." (Al/götürü İmran, 86-89) Bu tərz

istifadələrin Quranda bir çox nümunəs(n)i vardır. O halda, "bunları inkar

etməyəcək" ifadəsində, içlərində bu xüsusiyyətə zidd bir tutum içində

olan kəslərin ol/tapılmasına baxmayaraq qövmün ümumisindən bunlar niyə/səbəb

istisna edilməmişlər?

Bəzi təfsir alimlərinin mövzuya bağlı şərhi isə bunlardan çox daha

maraqlıdır. Bunlardan birinə görə; ayədə haqqında danışılan qövmün "bunları inkar

etməyəcək" şəklində xarakterizə edilmiş olmalarından məqsəd -ki ona

görə bu qövm də ənsardır- bunlar hələ iman etməmiş olmaqla birlikdə

Məkkə müşrikləri kimi onu inkar etməyəcəklər.

Bundan əvvəlki görüş və şərhlərə bağlı olaraq işarə etdiyimiz qorxuların

bu görüş üçün də etibarlı olduğunu ifadə etdikdən sonra, Mədinəli

ənsarın bu ayələrin enişi əsnasında bütlərə tapınan müşriklər olduqlarını

ifadə etməliyik. Bu səbəbdən o sırada küfrü onlardan olumsuzlamanın

bir mənas(n)ı yoxdur. Yalnız dəvəti rədd, böyüklənmə və üz çevirmə

mənasında küfrün mənfilənməsi söz mövzusu ola bilər. Ancaq

ayədə keçən küfr sözünün bu mənada istifadə edildiyinə bağlı bir

dəlil yoxdur. Çünki ayələr, Allaha ortaq qaçmanın əleyhdarı olan ilahi

hidayəti təsvir etmə məqsədinə istiqamətlidirlər. Necə ki: "Əgər ortaq qaçsalar,

etdikləri boşa gedəcək." ayəs(n)i də eyni xüsusla əlaqəli olaraq

qiymətləndirilmişdir. Kənar yandan, ayədə işarə edilən "vəkil buraxma",

qoruma mənasını ifadə edər. Bu səbəbdən, "Əgər bunlar onları inkar

etsələr, biz, onları hələ iman etməmiş amma inkar da etməyəcək bir

qövm vasitəsilə qoruma altına almışıq." demənin bir məntiqi yoxdur.

Kiminə görə; bu qövmdən məqsəd, Acemlerdir (Ərəb olmayanlardır).

Çünki onlar bu ayələrin endiyi sırada hələ iman etməmişlər idi. Bu

qiymətləndirmənin bu ayəyə söykənildiyini düşünürük: "Ey insanlar,

Allah diləsə sizi aparar və başqalarını gətirər." (Nisa, 133) Hədislərdə

bu ayədə keçən "başqaları" ifadəsiylə Acemlerin nəzərdə tutulduğu

iştirak etmişdir. Ancaq bundan əvvəlki görüşə bağlı olaraq deyilənlər

bu görüş üçün də etibarlıdır.

Kiminə görə; ayədə haqqında danışılan qövmdən məqsəd, Hz. Məhəmməd

(s. a. a) ümmətinin möminləri və ya bütün ümmətlərə mənsub

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 405

möminlərdir. Bundan əvvəlki qiymətləndirmələrlə əlaqədar qorxular bu

qiymətləndirmə üçün də etibarlıdır.

Ancaq bu fikiri müdafiə etmə məqsədiylə, belə bir şərh edilə bilər: Bunlardan

məqsəd, bu ümmətdə və ya bütün ümmətlərdə Allaha iman

edən və dünyada yaşadığı müddətcə heç bir şəkildə küfrə bulaşmayan

bəzi kəslərdir. Bu səbəbdən belə bir vəziyyətdə olan kəslər, bunları

inkar etməyən qövm kateqoriyasına girərlər. Əlbəttə küfrə girmə ehtimalları

tamamilə qeyri-mümkün deyil. Ancaq tövhid çağırışına istiqamətli

imanlarını davam etdirmələri, qətiliklə küfrə və nifaqa sapmamaları,

"bunları inkar etməyəcək" xüsusiyyətini layiq olduqlarını göstərər. Beləcə

Hz. Peyğəmbəri (s. a. a) təsəlli etmək, mübarək ürəyini xoş tutmaq

məqsədinə istiqamətli olan bu ayədə bu baxımdan verilmək istənən mesaj da

tamamlanmış olar. Çünki Hz. Peyğəmbər qövmündən müşriklərin inkarlarından,

haqq iddiasına, Allaha və ayələrinə iman çağırışına qarşı

böyüklük kompleksinə qapılmalarından ötəri kədərlənirdi. Eyni şəkildə

uca Allahın, hörmətli qullarına və yaxınlaşdırılmış peyğəmbərlərinə

bəxş etmiş olduğu yolunu və hidayətini qoruyaraq məğlub olmaz və güclü

olduğuna dəlalət etmə baxımından ayənin mənas(n)ı tamamlanmış olar.

Nə var ki, bu şərhə qarşı belə söyləmək gərəyi hasil olar: Bu qiymətləndirmə

təsadüfü bir mülahizəyə söykən/dözməkdədir. Belə ki, buna

iman edənlərin imanlarının yox olmaqdan qorunması təsadüfə bağlıdır.

Bu imanın yox olmayacağının heç bir zəmanəti yoxdur. Bu isə, "vəkil

bı-rakmışızdır." ifadəsiylə uyğun gələn bir vəziyyət deyil. Çünki vəkil

buraxma güvənmə mənasını da ehtiva edər, qoruma və gözləmə mənasını

zəmanət edər. Bu səbəbdən qalıcılığının zəmanəti və davamının və davamlılığının

qoruyucusu ol/tapılmayan bir şeylə güclülük göstərmə və öyünmə

bir məna ifadə etməz.

Qaldı ki, uca Allah bir çox imanı yermişdir də. Bir ayədə belə

buyurulmuşdur: "Onların çoxu ancaq ortaq qaçaraq Allaha inanarlar."

(Yusuf, 106) Halbuki təfsirini təqdim etdiyimiz ayələrdə tam fitri tövhid, hər

müxtəlif şirk və zülm şaibesinden arı, aydın və tərtəmiz ilahi hidayət

təsvir edilir. Ulu Allah bu fitri tövhidi və ilahi yol göstəriciliyi dostu

İbrahimə, ondan əvvəl və sonra gələn hörmətli peyğəmbərlərə (salam

üzərlərinə olsun) bəxş etmişdir. Necə ki uca Allah İbrahim Peygam-

406 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

berdən canlı belə buyurar: "İnananlar və imanlarını bir haqsızlıqla

tapa bilməyənlər, işdə güvən yalnız onlarındır və doğru yolu bulanlar da

onlardır." (Ən'am, 82)

İman sifətini daşıyan hər kəs, bu xüsusiyyətə sahib bir yol göstəriciliyin,

bir hidayətin qorumasına vəkil buraxılmış olaraq qiymətləndirilə-mez.

Allahın bu hidayəti itməkdən, fəsada uğramaqdan qoruma işini

belə kəslərə buraxdığı irəli sürtülə bilməz. Çünki bunlar arasında bir

şəkildə inanma xüsusiyyətini üzərlərində daşıyan tağutlar, azğınlar, Fironlar,

müstəkbirlər, zorba zalımlar, bidətçilər, günahlara dalanıllar,

hər cür həyasızlıq və yoldan çıxmışlıq nümunələrini sərgiləyənlər

ol/tapılar.

"Əgər onlar, bunları inkar etsə, biz, bunları inkar etməyəcək bir topululuğu,

bunlara vəkil buraxmışıq." ayəsinin mənas(n)ı məzmununda

bunu söyləmək lazımdır: Bu ayənin də içində iştirak etdiyi ayələrin axışı,

fitri tövhidi və hər cür şirk şaibesinden uzaq aydın ilahi yol göstəricilik

missiyasını təsvir etmə məqsədinə istiqamətlidir. Bu məzmunda, uca

Allahın bu yol göstəricilik missiyasını bir və bütün olan bir peyğəmbərlər

silsiləsinə bəxş etdiyindən, uca Allahın bu missiya üçün onları

və soylarını seçdiyindən danışılmaqdadır. Bunların bəzisinin bəzisindən

olduğu, Allahın onları başqalarının arasından ayırd edib seçdiyi,

onları içində sapma ol/tapılmayan doğru yola çatdırdığı, onlara kitab, hökm

və peyğəmbərlik verdiyi izah edilməkdədir.

Sonra bu izahata bir detal olaraq belə buyurulmaqdadır: "Əgər onlar,

bunları inkar etsə, biz, bunları inkar etməyəcək bir birliyi,

bunlara vəkil buraxmışıq." İfadənin axışı, uca Allahın ilahi yol göstəriciliyə

istiqamətli dəstəyini əks etdirməkdədir. Hz. Peyğəmbəri (s. a. a) təsəlli

etməyə, könülünü xoş tutmağa istiqamətlidir. Ki kədərdən ötəri

boşalmasın, dayanıqlılığı qırılmasın, dini dəvəti boşaltmasın. Qövmünün

küfrünü, müstəkbirliyini və azğınlıqları içində yüzüşünü görüb pessimizmə

qapılmasın. Bu səbəbdən ayədən bir baxıma belə bir məna

də aydın olmaqdadır: "Bu ilahi yol göstəricilik missiyasını və hörmətli

peyğəmbərlər silsiləsinə verdiyimiz kitab, hökm və peyğəmbərlik

missiyasının əhatə etdiyi ilahi yolu inkar etmələrini görmüş olmaqdan

ötəri kədərlənmə. Çünki biz, onları inkar etməyəcək bir qövmü

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 407

bunlara vəkil buraxmışıq. Bu halda ilahi yol göstəricilik missiyasının

yox olması, itib getməsi söz mövzusu deyil. Çünki biz onları

buna vəkil etdik, bu barədə onlara güvəndik. Onlar qətiliklə bunları

inkar etməyəcəklər."

Bunlar elə bir qövmdür ki, onlar haqqında küfr faktı qətiliklə təsəvvür

edilə bilməz. Ürəklərinə əsla şirk girməz. Çünki bu işə onları vəkil

edən Allahdır. Bunun qoruyuculuğunu onlara verən Odur. Əgər şirk

işləmələri normal olsaydı və ya tövhid inancına zidd hərəkət etmə

ehtimalları ol/tapılsaydı, bu barədə onlara güvənib söykən/dözmək səhv və

sapma sayılardı. Allah isə sapmaz və əsla unutmaz.

O halda ayə -Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər- buna dəlalət

edər: Hər zamanda Allah tərəfindən ilahi yol göstəricilik missiyasını

və peyğəmbərlərə verilən kitab, hökm və peyğəmbərlik faktlarının

ehtiva etdiyi dümdüz yolu qorumaq üzrə bir qul və ya qullar vəzifələndirilmişdir.

Uca Allah bunlar vasitəsilə dinini yox olmaqdan və yol göstəriciliyini

də funksiyasızlıqdan qoruyar. Bu qullara şiryin və zülmün bulaşmasına

imkan yoxdur. Çünki onlar Allahın qorumasının, günahsız

etməsinin zəmanəti altındadırlar. Onlar Allahın günahsız etdiyi hörmətli

peyğəmbərlər və onların qəyyumlarıdırlar (Allahın salamı üzərlərinə

olsun).

O halda ayə, xüsusilə günahsızlara istiqamətli bir işarə ehtiva etməkdədir. Kənar

tərəfdən ən çox saleh möminləri də bunlara qatacaq şəkildə mənasının

əhatəsini genişlədə bilərik. Bunlar da təqva və quruluşçuluq xüsusiyyətlərinə

sarılan, şirkdən və zülmdən uzaq olan və bu sayədə şeytanın

vəlayətindən çıxmış olan kəslərdir. Uca Allah belə buyurmuşdur:

"Çünki inananlara və Rəblərinə söykən/dözənlərə onun bir gücü yoxdur."

(Nəhl, 99) Əgər ilahi yol göstəricilik və doğru yolun qorunmasına vəkil

buraxılmaları və Allahın bu barədə onlara söykən/dözüb güvənməsi söz

mövzusudursa, ancaq bu şəkildə ola bilər.