Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

Ayələrin Tərcüməs(n)i

91- Onlar Allahı, şanına yaraşar şəkildə təqdir etmədilər (ululamadılar).

Çünki, "Allah, heç bir bəşərə bir şey endirmədi." dedilər. Də ki:

"Elə isə Musanın, bir nur və insanlar üçün yol göstərici olaraq gətirdiyi

kitabı kim endirdi?" Siz onu parça parça kağızlar halına gətirib (istədiyinizi)

açıqlayırsınız, çoxunu da gizləyirsiniz. Sizin də, ataları-

nızın da bilmədiyi şeylər sizə öyrədilmişdir. (Rəsulum,) sən "Allah" da,

sonra onları burax, budaqdıqları bataqlıqda oynayadursunlar.

92- Bu (Quran), özündən əvvəlkiləri (kitabları) təsdiqləyici olaraq və

sənin də şəhərlərin anasını (Məkkəni) və ətrafındakı insanları xəbərdar etməyin

üçün endirdiyimiz mübarək (feyik qaynağı) bir kitabdır. Axirətə inananlar,

ona inanarlar və onlar namazlarını qoruyarlar (huşu içində edərlər).

93- Allaha qarşı yalan uydurandan (ortaq qaçandan) ya da özünə

heç bir şey vəhy edilməmişkən, "Mənə vəhy olundu." deyəndən yaxud,

"Mən də yaxında Allahın endirdiyinin bənzərini endirəcəyəm." deyəndən

daha zalım kim ola bilər?! O zalımları, ölümün şiddətləri içində,

mələklərin əllərini uzadaraq onlara, "Haydı canlarınızı (bədəninizdən)

çıxarın (ölün)! Allaha qarşı gerçək olmayanı söylədiyinizdən və ONun

ayələrinə qarşı böyüklük göstərdiyinizdən ötəri, bu gün (ölüm günü) alçaqlıq

əzabıyla cəzalandırılacaqsınız!" dediklərində, bir görsənsə!

94- And olsun, sizi ilk dəfə yaratdığımız kimi, yenə yapayalnız/tek olaraq

bizə gəldiniz və sizə verdiyimiz şeyləri arxanızda buraxdınız. (Yaradılışınızda)

ortaq(larımız) sandığınız şəfaətçilərinizi indi yanınızda

görmürük! And olsun, aranızdakı bağlar qopmuş və (şəfaətçi) sandıqlarınız

sizdən itib getmişdir.

95- Dənəni və nüvəs(n)i yaran, şübhəsiz Allahdır; ölüdən dirini, diridən

də ölünü çıxarar. İşdə Allah budur. O halda, (haqqdan) necə dönərsiniz!

96- Səhəri yarıb çıxaran, gecəni dinlən/istirahət etmə zamanı, günəş və ayı (vaxtların

təyini üçün) bir hesab ölçüsü edən, Odur. Bu, o üstün və bilən

Allahın təqdiridir.

97- O, qurunun və dənizin qaranlıqlarında özləri ilə yolu tapasınız

deyə sizin üçün ulduzları yaradandır. Həqiqətən biz, bilən bir cəmiyyət üçün

ayələri geniş geniş açıqladıq.

98- O, sizi bir tək nəfsdən (Adəmdən) yaradandır. Kiminiz sabitliyə qovuşmuş,

qalma yerinə (dünyaya) yerləşmişdir; kiminiz də əmanət olaraq

(sulplere və rəhmlərə) qoyulmuşdur. Həqiqətən biz, qavrayan bir cəmiyyət

üçün ayələri geniş geniş açıqladıq.

99- O, göydən su endirəndir. Onunla hər növ bitkini bitirdik. Ondan

(bitkidən) də bir-biri üstünə minmiş dənələr bitirəcəyimiz yaşıllıq çıxardıq.

Xurma ağacının tumurcuğundan da bir-birinə girmiş salxımlar

vardır. Və bir qisimi bir-birinə bənzəyən, bir qisimi də bənzəməyən üzüm,

zeytun və nar bağçaları (meydana gətirdik). Meyvəsinə, məhsul

verdiyində və yetkinləşdiyində, bir baxın! Şübhəsiz bütün bunlarda,

inanan bir cəmiyyət üçün ayələr vardır.

100- Cinləri Allaha ortaq etdilər. Halbuki onları O yaratmışdır. Bir də

heç bir məlumata söykən/dözmədən ONA oğullar və qızlar yaraşdırdılar. O isə,

onların xarakterizə etdikləri şeylərdən uzaq və ucadır.

101- O, göyləri və yeri bir nümunə əldə etmədən yaradandır. ONun necə

uşağı ola bilər? Halbuki ONun bərabər/yoldaşı yoxdur. Hər şeyi O yaratmışdır və O,

hər şeyi biləndir.

102- İşdə Rəbbiniz olan Allah Odur. ONdan başqa ilah yoxdur; hər şeyin

yaradıcısıdır. Elə isə ONA qulluq edin; O hər şeyə vəkildir.

103- Gözlər ONU görməz, O gözləri görər. O, lətif və (hər şeydən) xəbərdar

olandır.

104- (Ey Rəsulum, müşriklərə də ki:) Doğrusu sizə Rəb-binizden bəsirətlər

(açıq dəlillər/sübut edər) gəldi. Artıq kim görsə faydas(n)ı özünə, kim də

kor olsa zərəri özünədir. Mən sizin üzərinizdə müşahidə edici deyiləm.

105- İşdə beləcə ayələri dönə dönə (müxtəlif formalarda) açıqlayırıq

ki, "Sən dərs almısan." desinlər, biz də anlayan cəmiyyət üçün onu

(Quranı) açıqlayaq.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Yuxarıda təqdim etdiyimiz ayələrin, əvvəlki ayələr qrupuyla əlaqəsinin

heç olmadığını söyləyə bilmərik. Çünki bu ayələrdə, "Allah, heç bir

bəşərə bir şey endirmədi." deyə Peyğəmbərə (s. a. a) cavab verən [və bütün

səmavi dinləri inkar etməyə cəhd edən] Ehlikitapla, onlara kitab

endirildiyi barəsində girilən bir mübahisə/müzakirəylə sözə başlanır. Əvvəlki

ayələr qrupunda isə kitab endirmək, uca Allahın peyğəmbərlərə bəxş etdiyi

ilahi yol göstəriciliyin gərəklərindən biri olaraq ön plana mənfəətili-

420 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

yor.

Əvvəl Ehlikitapla bir mübahisə/müzakirəyə girilir. Ardından zülmlərin ən böyüyünün

Allaha böhtan ataraq ortaq qaçma olduğu ya da peyğəmbərlik

missiyas(n)ı haqqında inkara sapmaq surətiylə zülm işləmək olduğu

ifadə edilir. Bu zülm, peyğəmbərlik missiyasının təqdim etdiyi haqqı inkar

etmək və ya bu missiyanın daxilində olmayan bir şeyi iddia etmək

şəklində olar. "Mən də Allahın endirdiyinin bənzərini endirəcəyəm." deyən

adamın vəziyyəti kimi.

Sonra ayələrdə, bu zalımların ölüm anında, üzərlərinə ölümün sərxoşluğu

və şiddətli sarsıntıları çökdüyü sırada, mələklərin əllərini onlara

uzatdıqları səhnə canlandırılaraq aqibətlərinin hara çatacağı

ifadə edilir. Ardından uca Allahın birliyinə bağlı ayələrə diqqətlər

çəkilir, gözəl adlarından və uca sifətlərindən bəziləri zikr edilir.

91) Onlar Allahı, şanına yaraşar şəkildə təqdir etmədilər. Çünki, "Allah,

heç bir bəşərə bir şey endirmədi." dedilər.

Bir şeyi təqdir etmək, onu böyüklük və ya kiçiklik kimi xüsusiyyətləri etibarilə

tanımaq, ölçmək deməkdir. Bu səbəbdən "kadert'uş-şey'e kadren"

və "kaddert'uş-şey'e taxdıran", "şeyin miqdarını və konkret ölçülərini

açıqladım." mənasındadır. Daha sonra bu söz daha geniş əhatəli

olaraq istifadə edilmiş və konkret olmayan şeylər üçün də istifadə edilməyə

başlanmışdır. Məsələn, "Filanın insanlar və cəmiyyət içindəki qədri"

deyilmişdir. Bununla onun insanların gözündəki böyüklüyü, cəmiyyət

nez idindəki ağırlığı və ictimai dəyəri nəzərdə tutular.

Bir şeyin təqdir edilməsi, ölçülməsi və bir məhdudlaşdır məhdudlaşdırılıb təyin olunması,

ümumiyyətlə onun bilinməsinə bağlı olaraq diqqətə çarpanlaşan vəziyyətini

açıqlayıcı xüsusiyyətlərlə xarakterizə edilməsi şəklində reallaşdığından,

"qədr" və "təqdir" ifadələri, istiare yoluyla xüsusiyyət və bir şeyin vəziyyətinin

bilinməsi mənasında da istifadə edilmişdir. Məsələn, "Kader'eşşey'e"

və "Kadderehu" deyildiyində, "Onu xarakterizə etdi." mənasını ifadə

edər. Yenə bu ifadələr, onu bildi, tanıdı mənasında da istifadə edilər. Dil (Ərəb

ədəbiyyatı), bu istifadələrin bütününə də açıqdır.

Allahın uca şəxsi, nə duyğu, nə qorxu və nə də ağıl tərəfindən əhatə edilə bilmədiyindən,

ONU bilmək ancaq şanına yaraşan xüsusiyyətləri vasitəsili

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 421

ğıyla reallaşa bildiyindən və böyüklüyü ayələri, hərəkətləri aracığıyla

qavrana bildiyindən ötəri, "qədr" sözünün yuxarıda işarə edilən

mənalarının bütünü, uca Allah ilə elin idili olaraq istifadə edilə bilər. Bu səbəbdən,

"Allahı, şanına yaraşar şəkildə təqdir etmədilər." ifadəsi, "ONU,

şanına yaraşar şəkildə ululamadılar, təzim etmədilər." ya da "ONU,

gərəyi kimi xarakterizə etmədilər." və ya "ONU, haqqıyla bilib tanımadılar." mənasına

gəlir. O halda, ayənin özü etibarilə bu üç mənadan hər birinə

və ya lazımlılıq üsuluyla bütününə dəlalət etmə ehtimal və ehtimalı

vardır. Ancaq uca Allahın kitab, hökm və peyğəmbərliyi nəticəsində

gətirən nəbilərinə istiqamətli hidayətini/yol nümayişçiliyini

vasfeden əvvəlki ayələri, yanında uca Allahın haqq sözü və hidayət

nemətini insanlar arasında ard-arda gələn zamanlarda və qurşaqlarda

qorumağa göstərdiyi böyük inayəti göz qarşısında saxladığımız

zaman, ayənin ilk mənas(n)ı əsas alınacaq şəkildə şərh olunmasının daha

uyğun düşəcəyini görürük. Çünki vəhyin indirilişini inkar etmənin

altında, uca Allahın qədrini salma, ONU rəblik mövqesindən

endirmə mənas(n)ı yatar. Rəbliksə, uca Allahın qullarının hər cür işiylə

maraqlanması, onları əsl hədəfləri olan xoşbəxtliyə və qurtuluşa yönəltməsi

deməkdir.

Bənzəri ifadəni ehtiva edən bir başqa ayədən də bu mənanın bərkidiyini görə bilərik:

"Onlar Allahı, şanına yaraşar şəkildə təqdir etmədilər, ululamadılar.

Halbuki qiyamət günü yer/yeyər, tamamilə ONun ovucu içindədir;

göylər də sağ əliylə dürülmüştür. O, onların ortaq qaçdıqlarından

münəzzəh və ucadır." (Zumər, 67)

Aşağıdakı ayədən də bənzəri mənas(n)ı çıxarsamaq mümkündür: "O Allahdan

başqa yalvardıqlarınız, onların hamısı bir yerə toplanılsalar, bir

ağcaqanad da/də/dahi yarada bilməzlər. Ağcaqanad onlardan bir şey əhatə et, bunu da ondan

geri al/götürə bilməzlər. İstəyən də aciz, istənən də. Allahı şanına yaraşar

şəkildə ululamadılar. Şübhəsiz Allah, qüvvətlidir, üstündür." (Həcc, 73-

74) Demək istənir ki: Allahın qüvvəti və üstünlüyü, buna qarşılıq

ONdan başqasının zəifliyi və zəlilliyi Allahın qədrinin salınmamasını,

ONun və digər saxta ilahların tanrılar və rəblər adı altında

birlikdə zikr edilməməsini tələb edir.

Bütün bunlar göstərir ki, təfsirini təqdim etdiyimiz ayəs(n)i, sözün bi-

422 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

rinci mənasını (ululamak) əsas al/götürəcək şəkildə şərh etməmiz daha

yerində olacaq. Bununla birlikdə digər iki mənas(n)ı da tamamilə qiymətləndirmə

xarici tutamayıq. Ancaq bəzilərinin etdiyi kimi, "Onlar Allahı

şanına yaraşar şəkildə təqdir etmədilər." ifadəsini, "ONun haqqı

olan qüdrəti ONA vermədilər." şəklində şərh etməksə, ağla gələ biləcək

ən uzaq mənadır.

"Onlar Allahı şanına yaraşar şəkildə təqdir etmədilər." ifadəsi, "Çünki,

'Allah, heç bir bəşərə bir şey endirmədi.' dedilər." ifadəsiylə qeydli

olduğu üçün, bundan bu məna çıxır: Allaha qarşı bu cüretkar, bu

həyasız tutumları, ONU şanına yaraşar şəkildə təqdir etməyişləri, ululamamaları,

uca Allahın insana vəhy və kitab endirməsini olumsuzlayan

bir tutum içində olmalarından qaynaqlanmaqdadır. Bu da göstərir

ki, ilahlığın bir gərəyi və rəbliyin bir xüsusiyyəti də insanları

dümdüz yola çatdırmaq, onları dünya və axirət xoşbəxtliyinə qovuşdurmaq

məqsədiylə vəhy və kitab endirməkdir. Ayədə üzərində durulan

məsələ budur.

Necə ki uca Allah, bu gerçəyi sübut etmə məzmununda mübahisə/müzakirəyə girişərkən

bu ifadələri istifadə edir: "Də ki: Elə isə Musanın, gətirdiyi kitabı

kim endirdi?...", "Sizin də, atalarınızın da bilmədiyi şeylər sizə

öyrədilmişdir."

İfadələrin ilkində, peyğəmbərlikləri gətirdikləri açıq-aşkar möcüzələrlə

sübut edilmiş peyğəmbərlərə (hamısına salam olsun) enən səmavi kitablardan

birinin dəlil olaraq göstərildiyinə şahid oluruq. Burada insanlar

arasında ilahi yol göstəriciliyin, Nuh və ondan sonra gələn

peyğəmbərlər vasitəsilə kəsilməzliyi və qorunmuşluğu əsas alınmışdır.

Uca Allah, bunu əvvəlki ayələrin axışı içində bu şəkildə ifadə

etmişdir: "İbrahim atası Azara demişdi ki: ...O, yalnız aləmlərə bir

öyüddür." [Ən'am, 74-90]

İfadələrin ikincisində isə, insanlar arasında ilahi məlumatların və hökmlərin

varlığını əsas alan/sahə bir sübut etmə üsuluna müraciət edilir. Bu ilahi

məlumatların və hökmlərin ictimai bir quruluş içində varlığını davam etdirən

insandan qaynaqlanması mümkün deyil. Çünki insanın duyğuları

və düşünmə qabiliyyəti, ancaq onu həyatı üzərində quruluşçu və müsbət

təsiri olan bəslənmə, sığınma, geyinmə, cütləşmə, məhrum

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 423

faatleri əldə etmə və zərərli və pis şeyləri sovma kimi hərəkətlərə yönəldər.

Bu faktlar, maddi faydalanma əhatəsinə girmələri baxımından

insanın hay-vansal xüsusiyyətləriylə qəbul etdiyi, yönəldiyi şeylərdir. Lakin

ilahi məlumatlar, üstün və gözəl əxlaqi qanunlar və bunların praktikada tətbiq olunmasını

təmin edən qanunlara gəlincə, ictimai bir varlıq olan insanın

ictimai şüuruyla bunları qəbul etməsi mümkün deyil. Həm ictimai şüurun

bununla nə maraq/əlaqəsi var ki?! İctimai şüur dediyimiz şey, insanı tapa bildiyi

və istifadə etmə imkanına qovuşduğu hər şeyi dünyəvi həyatının

ehtiyaclarını aradan qaldırma, yemə, içmə, sığınma, cütləşmə və bunlarla elin idili

digər fəaliyyətləri yerinə yetirmə məqsədiylə istifadə etməyə yönəldər. Ardından,

edə bilirsə, bunlardan faydalanma yolunda qarşısına çıxan

hər maneəs(n)i qırıb keçməsini, edə bilmir və güc çatdıra bilmirsə də mənfəətlər

barəsində qarşısına çıxanlarla güc birliyi və əməkdaşlıq etməsini

təlqin edər, ədalətin təsirli qılınmasını təmin etməyə yönəldər. İşdə insanın

mədəni və ictimai bir varlıq meydana gəlinin sirri burada yatar. Daha əvvəl

təfsirimizin ikinci dərisində, "İnsanlar bir tək ümmət idi. Allah… peyğəmbərlər

göndərdi." (Bəqərə, 213) ayəsinin təfsiri çərçivəsində peyğəmbərlik

anlayışı üzərində dayanarkən bu xüsusa açıqlıq gətirmişdik.

İnşaallah irəlidə daha geniş məlumatlar təqdim etmə imkanına qovuşacağıq.

Qısacası, "Onlar Allahı, şanına yaraşar şəkildə təqdir etmədilər (ululamadılar)."

cümləsi, əlavələriylə birlikdə bunu ortaya qoymaqdadır: "İlahlığın

bir gərəyi də, insanlığın bəzi fərdlərinə kitab və vəhy endirmək

surətiylə insanları dümdüz yola çatdırmaq və xoşbəxtlik yurduna çatdırmaqdır."

Buna dəlil olaraq da ayədə, başda, hidayət yolunda Allah

tərəfindən endirilən bəzi kitablar göstərilir. İkinci olaraq da insanların

kollektiv ağıl vasitəsilə çata bilməyəcəkləri kimi ilahi məlumatlara sahib

olmalarına işarə edilir.

Də ki: "Elə isə Musanın, bir nur və insanlar üçün yol göstərici olaraq gətirdiyi

kitabı kim endirdi? Siz onu parça parça kağızlar halına gətirib (istədiyinizi)

açıqlayırsınız, çoxunu da gizləyirsiniz."

Ümumi yanaşma və qiraət, "tec'elunehu" şəklində oxunması istiqamətindədir.

Bu da xitab sıygasıdır. Bu vəziyyətdə həmsöhbətlər, qaçınılmaz olaraq

Yəhudilərdir. Bəziləri isə, sözü "yec'elunehu" şəklində, gaip

sıygasıyla oxumuşlardır. Bu vəziyyətdə, "...kitabı kim endirdi?" deyə

424 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

özlərinə sual yönəldilən həmsöhbətlər, Yəhudilər və ya bəzilərinin

söylədiyi kimi Ərəb müşrikləridir. Kitabın parça parça kağızlar halına

gətirilməsinə gəlincə, ifadənin orijinalında keçən "karatis" sözü,

"kırtas"ın çoxluğudur. Bununla, ya kitabın kağızlar üzərinə yazılması

və ya üzərində yazılar olan kağızlar halına gətirilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Çünki yazıların özünə dəlalət etdiyi sözüklər kitab olaraq adlandırıldığı

kimi, səhifələr və kağızlar da kitab olaraq adlandırılar.

"Də ki: Elə isə Musanın... gətirdiyi kitabı kim endirdi?" ifadəsi, onlardan

köçürülən "Çünki, 'Allah, heç bir bəşərə bir şey endirmədi.' dedilər."

şəklindəki sözlərinə bir cavab xüsusiyyətindədir. Hərçənd ayədə, bu sözü

söyləyənlərin kimlər olduğu ifadə edilmir; ancaq cavab, xüsusiyyəti etibarilə

bu cavaba həmsöhbət olanların Yəhudilər olduğu barəsində

şübhəyə yer/yeyər buraxmayacaq mahiyyətdədir. O halda, "Allah, heç bir bəşərə

bir şey endirmədi." deyənlər də Yəhudilərdir. Çünki ayədə, bu sözü

söyləyənlərə qarşı Musaya (ə.s) endirilən kitab nümunə olaraq göstərilərək,

iddiaları çürüdülmək istənir. Halbuki müşriklər Musaya (ə.s) endirilən

kitabı tanımırdılar, onun Allah qatından endirildiyini qəbul etmirdilər;

Musanın kitabının Allah qatından endirildiyini yalnız Ehlikitap

qəbul edirdi. Kənar yandan ayə, adı çəkilən kitabı parça parça

kağızlar halına gətirərək, bir qisimini açıqlayıb böyük bir qisimini də gizləmələrini

tənqid edir, bu davranışlarını tənqid edir. Quranın bəzən onlara

izafə etdiyi kimi, bu da Yəhudilərin xüsusiyyətidir, müşriklərin deyil.

Qaldı ki, bundan sonra iştirak edən, "Sizin də, atalarınızın da bilmədiyi

şeylər sizə öyrədilmişdir." cümləsinin sadə mənasından, bununla Yəhudilərin

xaricində müşriklərə və ya Müsəlmanlara xitab edilə bilməyəcəyi

aydın olur. Necə ki daha əvvəl buna toxunduq və İnşaallah irəlidə detallı

bir şəkildə toxunacağıq.

Amma ortada bir problem var: Yəhudilər, Musanın və ondan əvvəl

göndərilən peyğəmbərlərin (hamısına salam olsun) peyğəmbərliklərinə

inanırdılar. Tövrat kimi səmavi kitabların endirildiyini qəbul edirdilər.

O halda, "Allah, heç bir bəşərə bir şey endirmədi." demiş olmaları

söz mövzusu ola bilməz. Çünki belə bir şey söyləmək, onların

təməl inanc qanunlarıyla ziddiyyət təşkil etməkdədir.

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 425

Bu etiraza belə cavab vermək mümkündür: Belə bir şeyin onların

təməl inanc qanunlarına tərs olması, bəzilərinin bunu sırf İslama qarşı

bəslədikləri fanatizmdən ötəri və ya Müsəlmanlara qarşı müşrikləri

qışqırtmaq üçün ya da müşriklərin özlərinə Peyğəmbərimizin (s. a. a)

Allahdan endiyini söylədiyi kitabla əlaqədar bir sual yönəltmələri nəticəs(n)i

buna cavab olaraq belə bir şeyi söyləmiş olmaları ehtimalını ortadan

qaldırmaz. Necə ki Müsəlmanların tövhid inancına qarşı Ərəb müşriklərinin

bütpərəstliklərinə arxa çıxmış və müşriklər üçün, "Bunlar, (Allaha)

inananlardan daha doğru yoldadırlar." demişlər idi. Beləcə

öz dinlərinin təməli də tövhid olmasına baxmayaraq, şiryin pisliyini

tövhidin təmizliyinə seçmişlər idi. Belə ki, bu mənfi rəftarlarından

ötəri uca Allah onlarla əlaqədar olaraq bu ayəs(n)i endirmişdi: "Özlərinə

kitabdan bir pay verilənləri görmürsənmü? Bunlar bütə və

tağuta inanırlar və kafirlər üçün, 'Bunlar, (Allaha) inananlardan daha

doğru yoldadır.' deyirlər." (Nisa, 51)

Bir də Xristianlara qarşı düşmənliklərini ortaya qoyub öz üstünlüklərini

vurğularkən, əvvəlkindən çox daha dəqiq bir şəkildə beyinsizliklərini

ortaya qoyan, "İbrahim (ə.s) Yəhudidir." demələri var. Belə ki

uca Allah onların bu beyinsizliklərini bu şəkildə dilə gətirmişdir: "Ey

kitab əhli, İbrahim haqqında nə deyə mübahisə et/müzakirə edirsiniz? Halbuki Tövrat da,

İncil də ancaq ondan sonra endirilmişdir. Anlamırsınızmı?... İbrahim

nə Yəhudi idi, nə də Xristian idi; ancaq o hanifti, Müsəlman idi,

müşriklərdən deyildi." (Al/götürü İmran, 65-67) Bunun kimi Quranda köçürülən

bir çox sözləri var ki, öz dəyişməz inanc təməlləriylə ziddiyyət təşkil etməkdədir.

Bu səbəbdən, xarakteri bundan ibarət olan insanların pozucu bəzi

səbəblərdən ötəri səmavi bir kitabın bir insana indirilişini inkar

etməsində yadırğanılacaq bir şey yoxdur. Belə insanlar sırf kimi batil

məqsədlərinə çatmaq üçün batil olduğunu bilə-bilə səhv şeylər təlqin

edərək, sübut edilməsi vəziyyətində özlərinə zərər verəcəyini bildikləri

haqqı inkar etmə istiqamətinə getməkdən qaçınmazlar.

Bir başqası da belə demişdir: [Söz mövzusu ayələr Məkkə enişlidirlər

və] Quran Məkkədə enən ayələrində Ehlikitabın vəziyyətiylə heç

maraqlanmaz; Məkkədəki dəvət, hicrətdən əvvəl yalnız müşriklərə yö-

426 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

nəlik idi. Çünki müşriklər birliyiylə qarşı karşıyaydılar və yurd onların

yurdu idi. [Bu səbəbdən bu ayənin həmsöhbəti Yəhudilər ola bilməz, xitab

Məkkə müşriklərinə istiqamətlidir.]

Buna cavab olaraq deyərik ki: Praktik vəziyyətin bundan ibarət olması,

onlardan heç bir şəkildə danışılmamasını tələb etməz. Din ümumi bir

təşkilatdır, dəvəti də universaldır; çağırışı bütün insanlara istiqamətlidir.

Qur-an da bütün aləmlərə gəlmiş bir öyüd, bir xəbərdarlıqdır. Ehlikitapla

müşriklər isə qonşu idilər, aralarında davamlı bir ünsiyyət və əlaqə

vardı. Necə ki Məkkə enişli surələrdə, Ehlikitapdan danışan ayələr

vardır və bu ayələrin, içində iştirak etdikləri Məkkə enişli surələrdən ayrı

olaraq Mədinə enişli olduqlarına bağlı qəti və açıq bir dəlil yoxdur.

Buna bu ayələri nümunə göstərə bilərik: "İçlərindən zülm edənləri bir tərəfə,

Ehli-kitapla ancaq ən gözəl tərzdə mübarizə edin/əldə et." (Ənkəbut, 46)

"Yəhudi olanlara da, bundan əvvəl sənə izah etdiklərimizi haram etmişdik.

Biz onlara zülm etmədik, lakin onlar öz özlərinə zülm edirdilər."

((Nəhl, 118) Yenə Məkkə enişli bir surə olmasına baxmayaraq Ə'RAF

surəsində də İsrailoğulları tərəfindən işlənən bir çox haqsızlığa işarə

edilmişdir.

O halda, İslam dəvətinin hicrətdən əvvəl illərcə davam etməsinə və

Ərəb Yarımadasında bir çox Yəhudi və Xristian koloniyaların ol/tapılmasına

qarşı bu dəvətlə əlaqədar xəbərlərin onlara çatmamış olması

və ya çatmasına qarşı lehində və ya əleyhində hər hansı bir şey söyləməmiş

olmaları qeyri-mümkündür. Kənar yandan bir qrup Müsəlman Habeşistana

hicrət etmiş, Habeşistanlılara Məkkə enişli Məryəm surəsini

oxumuşlar idi. Ki bu surədə Hz. İsanın (ə.s) hekayəsi və peyğəmbərliyi

izah edilər.

Bir başqası isə belə deyər: Ən'am surəsi, Allahın birliyi məsələsi

ətrafında müşriklərlə mübahisə/müzakirə əsasına söykənən bir ifadə

ehtiva etməkdədir. Buna görə bu surədəki xitabların ümumisi onlara

istiqamətlidir. Bu baxımdan, 'Çünki, 'Allah, heç bir bəşərə bir şey

endirmədi.' dedilər.' ifadəsindəki əvəzliyi Yəhudilərə çevirmənin bir

məntiqi yoxdur. Tam tərsinə, əvəzliyin Ərəb müşriklərinə istiqamətli

olduğu son dərəcə diqqətə çarpandır. Çünki danışmanın axışında onlardan

xəbər verilməkdədir. Bu surədə Yəhudilərlə əlaqədar bir söz keçməmişdir.

Bu səbəbdən surənin də başdan bura, hətta sonuna qədər əsas al/götürdüyü

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 427

relsə, hətta sonuna qədər əsas al/götürdüyü bu hədəfin xaricində, ayənin, səhih

bir xəbər və ya ağılı bir dəlil olmadan şərh olunması, ayənin axışının

xaricində bir məna çıxarılması doğru deyil. O halda ayəs(n)i,

"yec'elune-hu" [yubduneha" və "yuhfune"] şəklində gaip sıygasıyla

oxumaq seçilməlidir. Yəni Yəhudilər, kitabı parça parça kağızlar

halına gətirirlər. Bu səbəbdən Ərəb müşriklərinə istiqamətli bir xitabın

axışı içində, Yəhudilərin bir rəftarı izah edilmişdir.

Müşriklərin, Tövratın səmavi bir kitab olduğunu qəbul etmədikləri,

bu səbəbdən onlara qarşı Tövratın bir dəlil olaraq təqdim edilməsinin və

onlarla mübahisə/müzakirəyə girilməsinin bir məntiqinin ola bilməyəcəyi probleminə

gəlincə, [bu fikiri müdafiə edənlərdən] bəziləri bu problemi bu şəkildə

cavablandırmışlar: Müşriklər, Yəhudilərin Musaya (ə.s) endirilən

Tövratın bağlıları olduqlarını [və səmavi bir kitab olan Tövratın,

peyğəmbərləri Musaya endirildiyinə inandıqlarını] bilirdilər.

[Bu da, müşriklərin əleyhinə bir dəlil təqdim etmək üçün kafi bir səbəbdir.]

Buna görə bu tərz bir dəlilin müşriklərə təqdim edilməsi caiz

və mümkündür."

Buna cavab olaraq deyərik ki: Bundan əvvəlki ayələrdə müşahidə edildiyi

kimi, surənin axışının ana hədəfi, hər nə qədər müşriklərlə mübahisə et/müzakirə etmək

və onların tezislərini çürütmək olsa da, surənin axışında müşriklər

öz şəxsləri etibarilə hədəf alınmış deyildirlər. Çünki Quranın ifadə

tərzi, bir adamı və ya kəsləri sırf şəxsləri etibarilə ələ almaz. Tam

tərsinə onları ələ alışının səbəbi, haqqı qəbul etməyə yanaşmamaları,

tövhid, peyğəmbərlik və axirət inancı olaraq diqqətə çarpanlaşan [ilahi]

dəvətin təməl prinsiplərini inkar etmələridir. Bu səbəbdən bu gerçəklərin

bütününü və ya bir qisimini inkar edənlərdir surənin mübahisə/müzakirəsinin

hədəfi olaraq nəzərdə tutulanlar. O halda, Yəhudilərin bəzi axmaqlıqlarına

göndərmədə ol/tapılmanın heç bir qorxusu yoxdur. Yetər ki bu axmaqlıqları,

peyğəmbərliyi və kitabın indirilişini inkar etmək şəklində surənin

mövzusunun əhatəsinə girən növdən olsun.

Yəhudilərin ilahi dinin təməl prinsiplərini inkar etmək məzmununda

müşriklərlə eyni paralelə düşəcək bəzi sözləri sərf etmiş olmalarından

ötəri mövzunun axışı içində ələ alınmaları, surənin ümumi axışının

müşriklərlə elin idili olmasına maneə meydana gətirməz və ya surənin ge-

428 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

nel axışı bu məzmunda Yəhudilərə də işarə edilməsinə maneə təşkil

etməz, bunu söyləyən kimsə müşrik və bütə tapınan biri olmasa da.

Hətta bu cür sözlərin, fitnə çıxarmaq məqsədiylə Yəhudilər tərəfindən

müşriklərdən bəzilərinə təlqin edilmiş olması da mümkündür. Necə ki

bəzi rəvayətlərdə müşriklərin Peyğəmbərimizin (s. a. a) vəziyyəti

haqqında məlumat əldə etmək məqsədiylə zaman zaman onlara suallar yönəltdikləri,

bu məqsədlə heyətlər göndərdikləri dilə gətirilər.

Qaldı ki, irəlidə toxunacağımız kimi, "Sizin də, atalarınızın da bilmədiyi

şeylər sizə öyrədilmişdir." ifadəsinin Yəhudilərdən başqasıyla

elin idiləndirilməsi, xitabın başqalarına istiqamətli olması doğru olmaz.

"Də ki: Elə isə Musanın, bir nur və insanlar üçün yol göstərici olaraq

gətirdiyi kitabı kim endirdi?" ifadəsindəki xitabın Yəhudilərdən başqasına

istiqamətli olmasının bir məntiqi olmadığı kimi.

Ərəb müşriklərinin, Yəhudilərin Musaya endirilən Tövratın bağlıları

olduqlarını bildiklərini söyləmək [və beləcə bu dəlilin onlara təqdim edilməsinin

yerində ola biləcəyini müdafiə etməyə çalışmaq], qətiliklə razısalma

edici bir səbəb deyil. Çünki, sırf Yəhudilərin Tövratın bağlıları

olduqlarını bilmək, xüsusilə bir nur və insanlar üçün bir yol göstərici

olduğunu ifadə edərək Tövratın Allah qatından endirilmiş bir kitab olduğuna

bağlı bir dəlili irəli sürmək üçün kafi olmaz. Çünki Tövratın

Allah qatından endiyinə inanmaq, Yəhudilərin bunu iddia etdiklərini

bilməkdən ayrı bir şeydir. O halda uyğun olanı, xitabın Yəhudilərə istiqamətli

olmasıdır, müşriklərə deyil.

Sözün, "yec'elunehu, tubduneha, tuhfune" şəklində oxunmasına

gəlincə, bunun, "Musanın... gətirdiyi kitabı kim endirdi?" və "Sizin də,

atalarınızın da bilmədiyi şeylər sizə öyrədilmişdir." ifadələrindəki xitabın

Yəhudilərə istiqamətli olması çərçivəsində bir iltifat sənəti [xitabdan

gaip və ya gaipten xitab sıygasına keçiş etmə] nümunəsidir.

Bəziləri, ayədə xitabın müşriklərə istiqamətli olması ilə hər iki qiraətin

də doğru qəbul edilməsi vəziyyətində meydana gələ biləcək problemi

həll etmək məqsədiylə demişlər ki: "Bu ayə, surənin daxilində Məkkədə

nazil olmuşdur. Necə ki sözü İbni Kəsr və Əbu Əmr 'yec'elunehu

geratis' şəklində gaip sıygasıyla oxumuşlardır. Və ayənin hədəfi

Məkkə müşriklərinin tezislərini çürütməkdir. Onlar vəhyi inkar

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 429

edir, Allahın bir insanı xitab edib onunla danışmasını imkanıq

görürdülər. Amma eyni zamanda Musanın kitabını [tanıyırdılar, onun

Allah tərəfindən endirilən bir kitab olduğunu] etiraf edirdilər. İlk

Ehlikitap birliyidir, peyğəmbərlər haqqında məlumat sahibi olduqları

səbəbiylə Yəhudilərin xaxamlarına heyətlər göndərirdilər."

"Buna görə uca Allah Peyğəmbərinə (s. a. a) belə buyurdu: 'Allah

bir insanımı elçi göndərdi?' dedikləri kimi, 'Allah heç bir bəşərə bir

şey endirmədi.' deyərək Allahı gərəyi kimi tanıya bilməyən, ONU şanına

yaraşar şəkildə təqdir etməyənlərə də ki: 'Elə isə Musanın bir

nur... olaraq gətirdiyi kitabı kim endirdi?' Bu kitabla, İsrailoğullarının

Misirlilərdən miras al/götürdükləri küfr və şirk qaranlıqları dağıldı.

Bu kitab, 'insanlar üçün yol göstəricidir.' Yəni, endiyi cəmiyyət üçün bir

yol göstəricidir, onlara ilahi qanunları və hökmləri öyrətməkdədir.

Bu səbəbdən adı çəkilən cəmiyyət ixtilafa düşüb özlərinə xatırladılan

şeyləri unudana qədər nur və hidayət üzrə idilər. Lakin bundan

sonra heva və həvəslərinin, keflərinin arxasına düşdülər, onu 'parça

parça kağızlar halına gətirib' öz keflərinə uyğun gələn qisimlərini

'açıqlayır', buna qarşı keflərinə uyğun gəlməyən hökmlərin, 'çoxunu da

gizləyirlər', həsir altı edirdilər."

Adı çəkilən təfsirçi davamla belə deyir: "Elə aydın olur ki, ayə Məkkədə

bu şəkildə [gaip sıygasıyla -yec'elunehu, yubduneha, yuhfuna-]

oxundu və Mədinədə də eyni tərzdə oxunmağa davam etdi. Deyərkən

Yəhudi xaxamları recm hökmünü gizlədilər, Peyğəmbərimizlə (s. a. a)

əlaqədar müjdələri örtbas etdilər. Hətta bəziləri, -əgər rəvayətlər sahihsedaha

əvvəl müşriklərin dediyi kimi, 'Allah heç bir bəşərə bir şey endirmədi.'

dedilər. Belə bir vəziyyət qarşısında uca Allahın, ayənin axışını

pozmayacaq tərzdə Peyğəmbərinə (s. a. a) Mədinədə Yəhudilərə xitab olaraq

bu cümlələri [xitab sıygası şəklində], 'onu parça parça kağızlar

halına gətirib (istədiyinizi) açıqlayırsınız, çoxunu da gizləyirsiniz.'

şəklində oxumasını təlqin etməsi, bununla birlikdə ilk oxuma tərzini

də neshetmemesi uzaq bir ehtimal deyil."

Sözlərinin sonuna da bunları əlavə edir: "İşdə sözünü etdiyimiz hadisələrlə

gücləndirilmiş bu ehtimal sayəsində iki qiraəti də heç bir məcbur etmə olmadan

şərh etmək mümkündür. Bu iki qiraəti izah etmək husu-

430 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

sunda təfsirçilərin qarşılarına çıxan problemlər aradan qaldırılmış olar."

(Xülasə olaraq al/götürdüyümüz götürmə burada sona çatdı. )1

Qiymətli oxucu, [yuxarıdakı təfsirə görə] müşriklərə tanımaydıqları,

qəbul etmədikləri bir şeylə xitab etmə probleminin olduğu kimi yerində

dayandığını bilir. Eyni şəklidə Yəhudi olmayan bir birliyə,

"Sizin də, atalarınızın da bilmədiyi şeylər sizə öyrədilmişdir." şəklində

xitab faktorun/etmənin meydana gətirdiyi problem də, daha əvvəl işarə etdiyimiz

kimi etibarlılığını qorumaqdadır. Yenə, "nur və insanlar üçün yol göstərici..."

ifadəsinin sırf Yəhudilərə istiqamətli olması da bir problem olaraq

yerində dayanır. Yenə söz mövzusu təfsirçinin, "Yəhudilər Mədinədə,

'Allah, heç bir bəşərə bir şey endirmədi.' demişlər idi." şəklindəki sözü

də, xilas olmaq istədiyi problemə eynilə geri dönmüşdür.

Kənar yandan, "Allah, Elçisinə ayəs(n)i onlara oxumasını və 'Siz onu parça

parça kağızlar halına gətirib (istədiyinizi) açıqlayırsınız, çoxunu da

gizləyirsiniz.' şəklində xitab etməsini təlqin etdiyi" sözünə gəlincə,

bunun bu şəkildə inkişaf etdiyinə bağlı heç bir dəlil yoxdur. Əgər təlqindən

qəsdi, onlara xitab etməsinə bağlı daha əvvəl gaip sıygasıyla enən

ayənin bu səfər həmsöhbət sıygasıyla enən yeni bir vəhysə, bu deməkdir

ki, ayə bir surənin daxilində iki dəfə enmişdir. Bir dəfə [Məkkədə

enmiş və] surənin əhatəsinə alınmış, ayələrindən biri olaraq

iştirak etmişdir. İkinci dəfə isə Mədinədə enmiş, amma bu ikinci dəfə

enən versiyas(n)ı surənin əhatəsinə alınmamış, onun bir parçası olaraq

surədə iştirak etməmişdir. Əgər təlqindən məqsəd, vəhy olmadan

Cəbrayılın enməsi və bu sözləri gətirməsi isə, bu vəziyyətdə [ayə olaraq

göstərməyə çalışdığı] ikinci ayə, ayə olma xüsusiyyətinə sahib olmaz; qiraət

də qiraət sayılmaz. Əgər bundan məqsəd, uca Allahın bir şəkildə

Elçisinə Məkkədə Ən'am surəsinin daxilində enən, "Siz onu

parça parça kağızlar halına gətirirsiniz..." ayəsinin həm gaip, həm

dəmi-hətəp sıygasına açıq olduğunu izah etdiyi, bu səbəbdən hər iki qiraətin

də səhih və ayələ nəzərdə tutulduğu isə, -necə ki bəziləri dəyişik qiraətləri

Depozit-gamberimizin (s. a. a) oxumasına söykəyərlər və ya bu

-------------------

1- [əl-Menar, c. 7, s. 617-618]

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 431

şəkildə ona oxunduğunu söyləyərlər- bu vəziyyətdə bundan əvvəlki bütün

problemlər yenidən baş göstərər.

Bil ki: Bu şərh və araşdırmaların bütünü, ayənin Məkkədə enməsi

ehtimalına söykən/dözməkdədir. Amma bəzi rəvayətlərdə də ifadə edildiyi kimi

ayənin Mədinədə endiyi əsas alınsa, artıq bu mübahisə/müzakirələrin və şərhlərin

bir çoxuna yer qalmaz.

Sizin də, atalarınızın da bilmədiyi şeylər sizə öyrədilmişdir.

Buradakı nə özlərinin, nə də atalarının daha əvvəl bilmədiyi,

amma özlərinə təlimlən elmdən məqsəd, insanın özünə bəxş edilən

duyğu, təsəvvür və ağıl kimi təchizatlarla əldə etdiyi, həyatda

faydalı və zərərli olan şeyləri bilmə mənasındakı normal məlumat deyil.

Çünki ayələrin axışı, mübahisə/müzakirə ağırlıqlı olması [və onların, "Allah

heç bir bəşərə bir şey endirmədi." deyərək vəhyi inkar etmələrinə

bağlı iddialarını çürütməyi məqsəd qoyması] hasebiyle normal məlumatların

xaricində xüsusi bir məlumatla elin idilidir. Yoxsa insanların özlərinə

bəxş edilən üsullarla öyrəndikləri normal məlumat ilə, bu ayələrdə

olduğuna dair iddia edilən şey arasında bir elin idi yoxdur. Ayələrin

iddiası və işlədiyi mövzu isə budur: İlahlığın bir gərəyi də insanları

xoşbəxtliklərinə çatdırmaq, bu məqsədlə bəzi insanlara vəhy və ya

kitab endirməkdir.

Burada uca Allahın insanlara, özlərinin öyrənə bilməyəcəkləri şeylərin

məlumatını bəxş etdiyi və müxtəlif qabiliyyətlər verərək elmlər əldə etmələrini

təmin etdiyi şəklində bir məna da nəzərdə tutulmur. Necə ki aşağıdakı

ayələrdə uca Allahın bu tərz bir lütfünə işarə edilir: "Sizə eşitmə

duyğusu, gözlər və könüllər verdi." (Nəhl, 78) "O ki, qələmlə öyrətdi.

İnsana bilmədiyini öyrətdi." (Ələq, 4-5) Bilindiyi kimi, təfsirini təqdim etdiyimiz

ayənin içində iştirak etdiyi ayələr qrupunun axışı, belə bir məna

çıxarmağa əlverişli deyil.

O halda ayədə nəzərdə tutulan, insanın sahib olduğu təchizatlar vasitəsilə

və bilinən üsullarla öyrənmə imkanına qovuşduğu məlumatın xaricində,

onun gücü daxilində olmayan məlumat və öyrətmədiyər. Bu da uca

Allahın, peyğəmbərlərinə və vəhyin hamillerine kitab halında yaxud

başqa bir şəkildə endirdiyi ilahi təlimlər, hökmlər və qanunlar məzmunlu

vəhylərindən başqası deyil. Çünki ancaq bunlar, bütün insan-

432 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

ların sahib olduqları təchizatlar vasitəsilə və bilinən üsullarla

əldə edilə bilməyən məlumatlardır.

Buradan anlayırıq ki, "...bilmədiyi şeylər sizə öyrədilmişdir..." ifadəsində

nəzərdə tutulanlar müşriklər deyil. Çünki onların yanında bildikləri

və təsdiqlədikləri hər hansı açıq bir ilahi məlumat yox idi. Keçmiş qurşaqlardan

özlərinə miras qalan peyğəmbərlərin qalığı bu cür məlumatlar

isə, onlar tərəfindən təsdiqlənmirdi. Bu səbəbdən kafi bir şərh

olmadan bunların onlara qarşı bir tezis olaraq istifadə edilməsi doğru deyil.

Necə ki uca Allah Quranın bir çox yerində onları bu xüsuslarda

cahil olaraq xarakterizə etmişdir: "Bilməyənlər dedilər ki: Allah bizimlə

danışmalı... deyil idimi?" (Bəqərə, 118)

O halda, təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə xitab, müşrik olmayan bir birliyə

istiqamətlidir. Eyni zamanda Müsəlmanlar da bu ayənin həmsöhbətləri

deyildirlər. Səbəbinə gəlincə:

Birincisi: Ayələrin axışında bəzi tezislərin çürüdülməsi əsas alınmışdır.

Əgər xitab Müsəlmanlara istiqamətli olsaydı, bu, açıq bir səbəb

olmadan özlərinə yönəldilən bir axtar/ara cümləcik şəklində olardı.

İkincisi: [Əgər buradakı həmsöhbətlər Yəhudilər deyil də Müsəlmanlar

olsaydı,] ayədə bir qrupa xitab etməkdən bir başqa qrupa xitab etməyə

keçiş edilərək dəyişiklik meydana gəlmiş olardı. Belə ki:

"Elə isə Musanın... gətirdiyi kitabı kim endirdi?" ifadəsinə həmsöhbət

olanlara istiqamətli xitabdan dönülərək, "...sizə öyrədilmişdir." ifadəsiylə

başqalarına xitab edilir; açıq bir qar/qazancına olmadan və qarışma ehtimalı

də söz mövzusuykən. [Bu isə fesahat və bəlağət qaydalarına zidddir.]

O halda buradakı xitab, müşrik olmayan, amma Müsəlman da

olmayan bir birliyə istiqamətlidir. Onlar da ayənin girişində özlərinə

xitab edilən Yəhudilərdən başqası ola bilməz.

Uca Allah, inad etmək və fitnə çıxarmaq məqsədiylə, "Allah, heç bir bəşərə

bir şey endirmədi." deyən Yəhudilərə qarşı iki üsulu əsas alan/sahə

bir mübahisə/müzakirə başlatmışdır:

Birincisi: Ziddiyyəti ortaya çıxarma üsulu. Belə ki onlar Tövrata inanırdılar,

onun Musa (ə.s) tərəfindən bir nur və insanlar üçün bir yol

nümayişçi olaraq gətirildiyini qəbul edirdilər. Bu isə, "Allah, heç bir

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 433

bəşərə bir şey endirmədi." şəklindəki sözləriylə ziddiyyət təşkil edirdi. Ardından

uca Allah onları, Tövratı parçalara ayıraraq bir qisimini açıqlayıb böyük

bir qisimini də gizləmələrindən ötəri tənqid edir.

İkincisi: [Sahib olduqları ilahi məlumatları xatırlatma üsulu.] Sizə, öz

səyinizlə öyrənə bilməyəcəyiniz şeylər öyrədildi. Bunları atalarınızın

də öyrənməsinə imkan yox idi. Bu səbəbdən bu məlumatları atalarınızdan

miras olaraq al/götürmüş olmanız da söz mövzusu deyil. Bununla ilahi məlumatları,

üstün əxlaq qaydalarını, cəmiyyəti ədalət qanununa söykənən olaraq

təşkil edən qanun və qanunları nəzərdə tuturuq. Bunlar insanlığın ən dərin

ictimai ixtilaflarını ədalət qanununa söykənən olaraq təhlil edən qanunlardır.

Bunlar, xüsusilə də qanunlar, insanların səyiylə təyin olunacaq

şeylər deyil.

Tövhid, peyğəmbərlik, axirət və üstün əxlaq kimi ağıl vasitəsilə çatıla bilər

ümumi ilahi məlumatlara gəlincə; sırf bu qanunların ağılla kavranabilirliği,

onların insanların ictimai həyatına suveren olması üçün kafi deyil.

Bir şeyin tam bilinməsi ilə əməl müddətinə girməsi və davamlı bir

davranış olaraq cəmiyyətin içərisinə yerləşdirilməsi bir-birindən fərqli

şeylərdir. Çünki maddi ləzzətlərdən faydalanma istəyi, nəfsin ehtiraslarını

təmin və arzularını əskiksiz yerinə yetirmə məqsədinə istiqamətli

olaraq hər şeyi istifadə etmə iç motivi, insana fitrətinin dərinliklərinə

yerləşdirilmiş basdırılmış məlumatlar və həqiqətlər xəzinəsini araşdırma, buna

söykənən olaraq davamlı bir davranış ortaya qoyma imkanını tanımaz.

Xüsusilə bu materializmin bütün cəmiyyətə suveren olduğu və ictimai həyatın

hər sahəsini örtdüyü vəziyyətlərdə fitrətin dərinliklərində gizli olan

həqiqətlərin araşdırılıb ortaya çıxarılması tamamilə qeyri-mümkün

hala gələr. Çünki bu cür bir ictimai quruluş, o cəmiyyəti meydana gətirən fərdlər

üçün bir məhdudlaşdırıcı mühit hazırlayar; onları maddi zövqlərin arxasında

qaçma vəziyyətində buraxar. İnsani fəzilətlərin, ərdəmlərin içinə sızmasına

imkan buraxmaz. Keçmiş qurşaqlardan miras qalan mənəvi

üstünlüklər, ərdəmlər bir-bir unudulmağa üz tutar. Deyərkən cəmiyyət,

hayvansal bir-birlikdəlik mahiyyətini qazanar, primitiv bir heyvanlar birliyinə

xas dav-ranışların sərgiləndiyi bir zəmin kimi diqqətə çarpanlaşar.

Necə ki bu gün irəliləmiş ölkələrdə müşahidə etdiyimiz mənzərə bunun

ən konkret nümunəsidir. bu cəmiyyətlər maddi sahədə ala bildiyinə irəliləmə

434 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

qeyd etmişlər, tamamilə maddi zövqlərin cazibədarlığına özlərini qapdırmışlar.

Belə ki bütün zamanlarını bu məqsəd örtmüş, üzlərini

axirətdən dünyaya çevirmiş, axirətdən saxlayaraq onları dünyayla

məşğul etmiş, özlərinə mənəviyyatla məşğul olacaq zaman buraxmamış,

gerçək və əbədi həyatın xoşbəxtliyi üçün hər cür düşünmə hərəkətinə

maneə təşkil etmişdir.

Tarixdə haqqında danışılan millətlər və beynəlxalqında, siyasi bir şəxsiyyətin

və ya bir dövlət adamının insani yüksək fəzilətlərə, tərtəmiz ilahi

məlumatlara, təqva və qulluq yoluna dəvət etdiyindən danışılmaz. Bir

adamın suverenliyini əsas alan/sahə despotizm rəhbərliklərində iqtidarın bərkiməsi

və davam etməsi üçün işlə/çalışılarkən, demokratiya və bənzəri çoxluqçu

rəhbərliklərdə isə, ictimai həyatın əksəriyyətin kefinə,

hevasının arzusuna görə təşkil edilməsi əsas alınar; əksəriyyətin kefinin

ərdəmə uyğun olması və ya alçaq bir mahiyyət ifadə etməsi arasında

fərq yoxdur, ağla söykənən gerçək xoşbəxtliyə uyğun olması və ya zidd

olması əhəmiyyətli deyil. Bu qədəri var ki, ədalət, iffət, düzgünlük,

yaxşılıq severlik, insan növünün yaxşılığını istəyə, zəifləyərə qarşı şəfqətli

davranma kimi yalnız adları qalmış və fitrətlərinin çətiniylə hörmət

göstərmək vəziyyətində qaldıqları bu mənəvi ərdəmlərdən, insani

yetkinluqlardan, yüksək məqsədlərdən birinə zidd bir davranış sərgilədiklərində,

bu yüksək ərdəmlilik qanunlarını hərəkət tərzlərinə və

qüvvədəki qanunlarına görə şərh etməyi seçərlər. Bu gün

gözlərəmiyin qarşısında yaşanan reallıq bunun ən konkret nümunəsidir.

Qısacası, cəmiyyətlərə istiqamət verən kollektiv ağıl və maddi şüur, insanı ilahi

məlumatlara və mənəvi ərdəmlərə çatdırmada qeyri-kafidir. Buna

baxmayaraq insan birlikləri dəyişik strukturlarına və inkişaf etmişlik səviyyələrinin

fərqliliyinə baxmayaraq bu mənəvi ərdəmləri və ilahi məlumatları ifadə

edən adları saxlamaqda və bunların mənalarına hörmətli davranma

vəziyyətində qalmaqdadır. Yer üzü dəyərlərinə çaxılıb qalmış bir

cəmiyyətin maddənin və maddi dəyərlərin üzərinə çıxması nə mümkün?!

Bu ilahi məlumatlar və mənəvi dəyərlər, peyğəmbərlərin inqilablarına,

haqq sözü yayma uğruna verdikləri mübarizələrinə, tövhid dinini yayma,

insan növünü dünyəvi və ührəvi xoşbəxtliyinə yönəltmə məqsədli

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 435

səylərinə gəlib söykən/dözən dini dəvətdən arta qalan qalıqlardan və

əsərlərdən başqa bir şey deyil. O halda bunlar, vəhy və kitab endirmə

şəklində reallaşan ilahi təhsilin əks olunmalarıdır.

Buna görə, "Sizin də, atalarınızın da bilmədiyi şeylər sizə öyrədilmişdir."

ifadəsi Yəhudilərə istiqamətli bir etirazdır. Çünki onlardan biri,

"Allah, insana bir şey endirmədi." demişdi. Onlara deyilir ki, sizin

yanınızda son dərəcə faydalı məlumat var; bu məlumatı öz səylərinizlə

əldə etmədiyiniz kimi, atalarınızdan da sizə miras qalmadı. Tərsinə

bu məlumatı bundan fərqli bir göndər öyrəndiniz. Bu da Allah tərəfindən

bəzi insanlara vəhy və kitab endirmə yoludur. Necə ki uca Allah

bəzi insanlara gerçək məlumatları və dini qanunları endirmişdir. Yəhudilərin

yanında buna bağlı çox nümunələr vardı. Bunları, peyğəmbərlərindən

miras al/götürmüşlər idi və Musanın kitabı bunları onların arasında

yaymışdı.

Bura qədər etdiyimiz şərhlərdən anlayırıq ki, bəzi təfsirçilərin

söylədiklərinin əksinə, "Sizin də, atalarınızın da bilmədiyi şeylər

sizə öyrədilmişdir." ifadəsindən məqsəd, ümumiyyətlə vəhy və kitab

mənşəli məlumatlar və qanunlardır; xüsusi olaraq Musanın (ə.s) kitabının

ehtiva etdiyi məlumatlar və qanunlar deyil. Hərçənd bunun əhatəsinə Yəhudilərin

yanında olan Tövratın ehtiva etdiyi məlumatlar və qanunlar da girməkdədir.

Çünki ayənin ifadə tərzi sırf bir örnəklə məhdudlaşdırmağa əlverişli

deyil. Necə ki, "...bilmədiyi şeylər sizə öyrədilmişdir." deyilir, "O

(Musanın gətirdiyi kitab) sizə öyrədilmişdir" və ya "Allah onu sizə öyrətmişdir"

deyilməmişdir.

Öyrədənin kim olduğu ifadə edilmədən, "...sizə öyrədilmişdir." buyurulmuşdur.

Beləsi, sübut etmə məqsədli bir axışa daha uyğundur. Çünki

bu cür bir axışın daxilində öyrədənin kim olduğunu zikr etmək, daha

çox dəlilsiz bir iddia ortaya atmağa bənzər. Bu səbəbdən burada

belə deyilmiş kimi bir vəziyyətlə qarşı-qarşıyayıq: "Sizin yanınızda bəzi

məlumatlar vardır ki, bunlar nə sizin, nə də atalarınızın səylərindən

qaynaqlanan məlumatlar deyil. Yaxşı bu məlumatları kim öyrətdi sizə?"

Sonra bu suala, "Uca Allah." şəklində cavab verilməkdədir.

(Rəsulum,) sən "Allah" da, sonra onları burax, budaqdıqları bataqlıqda oynayadursunlar.

436 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

[Ümumiyyətlə bir mövzuyla əlaqədar sual soruşanın sualının cavabı çox açıq,

dəqiq və özünə sual yönəldilənin də qəbul etdiyi növdən bir şey olsa,

sual soruşan qarşı tərəfin cavabını gözləmədən dərhal özü cavabı

verər. Söz mövzusu ayədə də vəziyyət belədir. Belə ki:] Yuxarıdakı

problemin cavabı heç bir şübhə aparmayacaq şəkildə açıq olduğundan,

belə bir xüsusiyyətə sahib olan bir problemin cavabını da özünə bir şey

sübut edilmək üzrə sual yönəldilən adamın cavabı gözlənilmədən, sual

soruşanın özünün boynuna götürə biləcəyindən ötəri uca Allah Peyğəmbərinə

(s. a. a) bu cavabı verməsini və "Allah" deməsini əmr edir. Yəni

Musanın gətirdiyi kitabı endirən və nə sizin, nə də atalarınızın bilmədiyi

məlumatları sizə öyrədən, Allahdır.

Ardından da Allahın, heç bir insana bir şey endirmədiyini söyləmək

mənasız, ciddilikdən uzaq bir sayıqlama olduğu və bu sözü söyləyən

də Musanın (ə.s) gətirdiyi Tövratı qəbul edən, elm və kitabdan xəbərdar

Yəhudi cəmiyyətinə mənsub biri olduğu üçün uca Allah Peyğəmbərinə

onları öz hallarıyla baş-başa buraxmasını əmr edir:

"sonra onları burax, budaqdıqları bataqlıqda oynayadursunlar."