Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

"Haydı canlarınızı çıxarın (ölün)! Allaha qarşı... böyüklük göstərdiyinizdən

ötəri, bu gün alçaqlıq əzabıyla cəzalandırılacaqsınız!" dediklərində, bir görsənsə!

Ayənin orijinalında keçən "gamerat" sözünün kökü olan "elgamru"

sözünün əsli, bir şeyin üzərini örtüb gizləmə və təsirini aradan qaldırma,

ondan heç bir iz buraxmama mənasını ifadə edər. Buna görə

dibində olan şeyləri örtən çox su üçün də "əl-gamretu" ifadəsi istifadə edilər.

Məlumat sızdırmayan tünd cəhalət üçün də elə. Necə ki insanı dörd bir

yandan əhatə edən çətinliklərə də deyilir. "Gamerat" isə çətinliklər, şiddətlər

mənasındadır. İşdə bu ayənin orijinalında keçən "fi gamerat'ilmevti"

sözcüyü bu mənada istifadə edilmişdir. "əl-Hevnu" və "əl-hevanu"

isə zillət, alçaqlıq deməkdir.

["Mələklərin əllərini uzadaraq" ifadəsindəki] "Əlini uzatmaq" deyiminin

mənas(n)ı açıqdır; ancaq bununla kinayəli bir məna nəzərdə tutular. Vəziyyətə

və istifadə edildiyi yerə görə bu məna fərqlilik ifadə edər. Məsələn

zənginin əlini uzatması, comərdliyi və müstahak olanlara lütfkarlıqda ol/tapılmasını

ifadə edər. Kralın əlini uzatması, heç kimin maneəsiylə və

rəqabətiylə qarşılaşmadan ölkəsinin işlərini idarə etməsi deməkdir.

Mərhəmətsiz sərt bir vəzifəlinin tutulmuş günahkara əl uzatması, aləmlərə

ibrət olacaq şəkildə cəzalandırması, işgəncə etməsi, döyməsi, a-

446 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

zarlaması mənasını verər.

Bu səbəbdən mələklərin əllərini uzatmaları da, zalımlara əzab etməyə

başlamalarını ifadə edən bir deyimdir. Ayənin axışından anladığımız

qədəriylə mələklərin bu zalımlara etdikləri, bu ifadədə açıqlığa qovuşdurulmaqdadır:

"Haydı canlarınızı çıxarın... Bu gün alçaqlıq əzabıyla

cəzalandırılacaqsınız..." Bu səbəbdən bu sözlər mələklərdən köçürülməkdədir,

uca Allahın sözləri deyil. Bu vəziyyətdə ifadənin bu şəkildə

açıqlanması lazımdır: "Mələklər onlara deyərlər ki: Haydı çıxarın

canlarınızı..." Bu deməkdir ki, mələklər onların canını elə bir işgəncəylə

al/götürürlər ki, bununla onlar əzabın ağrısını hiss edirlər. Bu, ölüm

əsnasında, hələ dünyadan ayrılmayıb ölümdən sonrakı aləmə daşınmadan

bu dünyada çəkdikləri işgəncə və əzabdır. Bir də onlar üçün

bundan başqa və ölümdən sonra bir əzab vardır ki, qiyamət qopmadan

əvvəl bu əzabı çəkəcəklərdir. Buna bu ayədə işarə edilmişdir:

"Önlərində, diriləcəkləri günə qədər bir boğaz vardır." (Mu'minun, 100)

Bundan da anlayırıq ki, "Bu gün cəzalandırılacaqsınız..." ifadəsində

keçən "bu gün"dən məqsəd, əzab çəkdikləri ölüm günüdür. Ki bu, boğaz

aləmi (ölüm ilə haşir arası axtar/ara dövr)dir. Yenə bu ifadənin zahirindən

anladığımız qədəriylə burada keçən "zalımlar"dan məqsəd də,

uca Allahın zülmlərin ən şiddətliləri olaraq saydığı üç zülmdən bir

qisimini işləyən kəslərdir. Allaha yalan böhtanda ol/tapılmaq, yalan

yerə peyğəmbərlik iddiasında ol/tapılmaq və Allahın ayələriylə lağ/alay

etmək yəni.

Bunu, uca Allahın onların əzab çəkmələrinin səbəbi olaraq saydığı

günahlardan da çıxarsamaq mümkündür. [Belə ki, ayədə onların

cəzalandırılması iki səbəbə söykənilir: Birincisi] Allaha gerçəklə

uyğun gəlməyən bir böhtanda bulunmaları[ndan ibarətdir]; eynilə Allaha ortaq

qaçmaq və ya ONA yalan yerə teşrii/yasal bir hökmü isnad və ya

yalan yerə ONdan vəhy al/götürdüyünü iddia etmək kimi bir cinayət/günahı işləyən

kimsənin vəziyyətində olduğu kimi. [İkincisi isə,] Allahın ayələrinə

qarşı böyüklük taslamaları[ndan ibaretttir. Necə ki] "Mən də yaxında

Allahın endirdiyinin bənzərini endirəcəyəm." deyənin vəziyyəti bu cinayət/günahın

əhatəsinə girməkdədir.

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 447

"Haydı canlarınızı çıxarın." ifadəsindəki əmr, yaratma/varoluşsal bir

əmrdir. Çünki həyat kimi ölüm də [sırf Allahın əlində olub] insanın

gücü daxilində deyil ki, bununla əlaqədar bir əmrin özünə yönəldilməsi

doğru olsun. Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur:

"Öldürən də Odur, dirildən də Odur." (Nəcm, 44) Buna görə ayədəki

əmr, yaratmasıdır; mələklər də bu əmrin reallaşmasının səbəbləri

arasında iştirak etməkdədirlər. Bu da deməkdir ki bu ifadə, kinayəli istiare

və ya tahyili istiare yollu istifadə edilmişdir. Sanki insanın canı, bədəninin

içində bir şeymiş, insanın yaşaması ona bağlıymış və onun bədəndən

çıxmasıyla birlikdə ölüm reallaşarmış kimi. Halbuki uca Allah-

'ın sözlərindən canın, nəfsin bedensel bir varlıq olmadığı, maddi və

cismani şeylərdən sayılmadığı aydın olmaqdadır. Tam tərsinə nəfs və ya

can başqa növ bir varlıqdır; bədənlə birləşər, bir şəkildə onunla əlaqəli

hala gələr, maddi olaraq təsəvvür edilə bilməyən bir şəkildə onunla

inteqrasiya olunar.

Daha əvvəl təfsirimizin birinci dərisində, "Ruhun Mücərrədliyi Üzərinə Bir

Fəlsəfi Araşdırma" başlığı altında bu mövzuya toxunmuşduq. 1 İnşa-allah

yeri gəldikcə başqa şərhlər də təqdim edəcəyik. Hələlik bunu

söyləyirik: "Haydı canlarınızı çıxarın." ifadəsində nəzərdə tutulan, canları

ilə bədənlərinin əlaqəsinin kəsilməsidir. Bu da ölümdür. Yenə ayənin

axışından anladığımız qədəriylə bu sözü mələklər söyləmişdir.

O halda ayənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşmaqdadır: "Kaş ki, bu zalımların

ölüm dalğalarına, ölüm sərxoşluğuna və dözülməz çətinliklərinə,

şiddətlərinə tutulduqlarını görsəydin! Mələklər onlara işgəncəyə

başlamışlar. Əvvəl canlarını böyük bir əzabla çəkib çıxarırlar.

Bir tərəfdən də onlara artıq ölüm aləminə gəldiklərini, burada alçaqlıq

əzabıyla əzablandırılacaqlarını, bunun Allaha qarşı gerçək olmayanı

ifadəyələrinin və ONun ayələrini qəbul etməyə yanaşmamalarının,

böyüklük kompleksinə qapılmalarının bir qarşılığı olduğunu xəbər verirlər."

94) And olsun, sizi ilk dəfə yaratdığımız kimi, yenə yapayalnız/tek olaraq

bizə gəldiniz və sizə verdiyimiz şeyləri arxanızda buraxdınız. Ortaq sandığı-

--------------------

1- [əl-Mizan, c. 1, Bəqərə Surəsi, 153-157. ayələrin təfsiri.]

448 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

nız şəfaətçilərinizi indi yanınızda görmürük! And olsun, aranızdakı bağlar

qopmuş və (şəfaətçi) sandıqlarınız sizdən itib getmişdir.

Ayənin orijinalında keçən "furada" sözcüyü "fərd"in çoxluğudur. Başqa

şeylərə bir şəkildə qarışmaqdan uzaqlaşan, ayrılan kimsə deməkdir.

Bunun əleyhdarı da "zevc=çift"tir. Bu isə, başqasına bir şəkildə

qarışan mənasını verər. Bu iki anlayışa məna etibarilə "vitr" (tək)

və "şef'" (cüt) anlayışları da yaxındır. "Vitr"; başqasına əlavə olunmayan,

"şef'" isə başqasına əlavə olunan deməkdir. Ayənin orijinalında keçən

"havvelnakum" sözünün məsdəri olan "təhvil" sözü isə, insanın

əli altında və qənaətində olan mal və bənzəri bir şeyi vermək

mənasını verər.

Şəfaətçilərdən məqsəd, Allahdan başqa qulluq təqdim edilən tanrılardır.

Bunlara müşriklər, Allah qatında vasitəs(n)i olsunlar deyə qulluq təqdim edərlər.

Beləcə bu xüsusiyyətləriylə Allahın yaratma nizamında ONun ortaqları

olduqlarını fərz edərlər [və şiryin, "yaratmada şirk" qisiminə girərlər].

Ayədə insan həyatının ölümdən sonrakı gerçəyinə diqqət çəkilir:

İnsan öldükdən sonra Rəbbinin hüzur/dincliyinə çıxdığında bu gerçəyi olanca

çılpaqlığıyla görəcək. Öz nəfsinin, canının gerçək mahiyyətini

müşahidə edəcək. Nəfsinin Allah tərəfindən yönəldildiyini,

istiqamətləndirildiyini, başqalarının bu barədə heç bir fəaliyyətinin olmadığını

müşahidə edəcək. İlk dəfə yaradıldığı kimi üzərindəki tək suverenin

Allah olduğunu anlayacaq. Həyatına qatqı olaraq əlavə olunan

səbəblər, dəstəklər, mallar, övladlar, bərabər/yoldaşlar, tayfalar və cəmiyyətlər

kimi köməkçilərin, eyni şəkildə Allah qatında şəfaətçi olsunlar

deyə qulluq təqdim edilən və beləcə Allaha ortaq qaçışlan saxta ilahların,

bütün bunların bir sanı, bir yanılsama, bir əsassız düşüncə

olduğunu, yaranma sahəsində qətiliklə heç bir fəaliyyətlərinin olmadığını

dəqiq olaraq qavrayacaq.

Çünki insan, kainatın cüzlərindən bir cüzdür; ilahi rəhbərliyin altındadır,

kainatın digər cüzləri kimi uca Allahın özü üçün nəzərdə tutduğu hədəfə

istiqamətli olaraq həyatını davam etdirməkdədir. Varlıq aləmində iştirak edən

heç bir şeyin ilahi rəhbərlik və istiqamətləndirmə üzərində hər hansı bir

fəaliyyəti ola bilməz. Bunlar yalnız səbəblər və xəstəliklərdirlər; fəaliyyət göstərmələri

də uca Allaha bağlıdır, öz başlarına müstəqil bir təsirli

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 449

lik göstərmələri mümkün deyil.

Bu qədəri var ki, yaradılış əli insanı şəkilləndirdiyində, onu bir varlıq

olaraq meydana gətirdiyində, təbii olaraq insanın gözləri həyatın

cazibədar bəzəklərinə, səbəblərə, görülər vasitəsilərə ilişər; həyatın ləzzətləri

onu özlərinə çəkər, nəfsi də bunlara bağlanar. Bunun nəticəsində

səbəblərin quyruğuna yapışması, onlara boyun əyməsi qaçınılmaz

olar. Nəticə etibarilə də səbəbləri var edən müsebbib'ül-esbaba [səbəblərin

səbəblik mövqes(n)i alamsına səbəb olan], səbəblərin yaradıcısına

və bütün əmr və rəhbərliyi təkəlində tutan Allaha dönüb

baxmaz. Bu gerçəyin fərqində ola bilməyən insan səbəblərə müstəqil

fəaliyyət səlahiyyəti tanıyar. Belə ki, yalnız səbəblərə boyun əymək surətiylə

dünya həyatının ləzzətlərindən zövq alar, beləcə dünyada qaldığı

müddətcə bu yanılsamalarla və içinə düşdüyü bu dibsiz qorxular quyusuyla

əylənər; maddi həyatın zövqlərinə düşkün olan nəfsin impulslarıyla

dünyadan, ləzzətlərindən həzz almağa çalışaraq ömürünü istehlak edər.

Artıq onun ömürünü batil ləzzətlər və əyləncələr örtmüşdür, haqqa

yönələcək zaman tapa bilməz haldadır. Necə ki uca Allah bir ayədə

belə buyurmuşdur: "Bu dünya həyatı oyun və əyləncədən başqa bir

şey deyil." (Ənkəbut, 64)

Quranın ön gördüyü təhsil sisteminin vurğulamaq istədiyi də budur:

İnsan qulluq paltarından sıyrıldığı zaman gerçək Rəbbini unudar və

bu, onun özünü də unutmasına səbəb olar. Necə ki uca Allah bir

ayədə belə buyurmuşdur: "Allahı unutduqlarından ötəri Allah da onlara

özlərini unutdurdu..." (Həşr, 19)

Amma nə var ki insanın canı, ölüm səbəbindən bədənindən ayrıldığı

zaman, bedensel olaraq əlaqəli olduğu və dünyəvi həyat baxımından

inteqrasiya olunduğu bütün maddi səbəblər, xəstəliklər və təchizatlarla əlaqəsi

kəsilər. O zaman söz mövzusu səbəblərin, xəstəliklərin və təchizatların

müstəqil fəaliyyətə sahib olmadıqlarını görər. Gözündə böyütdüyü

qədər olmadıqlarını, gözdən itəcək şəkildə kiçildiklərini,

fəaliyyətlərinin silindiyini müşahidələr/müşahidə edər. Artıq öz gözləriylə əslində işinin

başda da sonda da, gerçək Rəbbinin rəhbərliyi altında olduğunu

görər, başqasının deyil. ONdan başqa Rəbbi olmadığını, həyatında

tək fəaliyyət səlahiyyətinin ONun olduğunu görər, başqasının deyil.

450 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

"And olsun, sizi ilk dəfə yaratdığımız kimi, yenə yapayalnız/tek olaraq

bizə gəldiniz." ifadəsi, işin əslinə istiqamətli bir işarədir. "və sizə verdiyimiz

şeyləri arxanızda buraxdınız." ifadəsi isə, insanı Rəbbini xatırlamaqdan

saxlayan, Rəbbinə yönəlməsin deyə əyləndirən, ilk yaradıldığı gün

ilə canının alınıb Rəbbinin hüzur/dincliyinə çıxdığı günün arasına girib insanı

əyləndirən səbəblərin etibarsızlığının elanıdır. "And olsun, aranızdakı

bağlar qopmuş və (şəfaətçi) sandıqlarınız sizdən itib getmişdir."

ifadəsi də insanın bu səbəblərdən qopmasının, səbəblərin müstəqilliklərini

və fəaliyyətlərini itirməsinin səbəbini şərhə istiqamətlidir.

Bunun səbəbi, insanın dünya həyatı boyunca arxasında qaçdığı, əyləndiyi

yanılsamaların, sanıların batil olduğunun başa düşülməsidir.

Buradan hərəkətlə anlayırıq ki, bu səbəblərin və xəstəliklərin insanda,

özünü əyləndirən, əyləndirən qorxular və yanılsamalar olmaqdan

kənar bir fəaliyyət payları söz mövzusu deyil.

95) Dənəni və nüvəs(n)i yaran, şübhəsiz Allahdır...

Ayənin orijinalında keçən "falık" sözünün məsdəri olan "əl-falk" sözcüyü,

yarma deməkdir. Əvvəlki ayədə, şərhlərin sonunda səbəblərin

müstəqil fəaliyyətləri mənfilənib, onların Allahdan başqa şəfaətçilər

olmalarının, bu səbəbdən ONun ortaqları olmalarının etibarsızlığı ifadə

edildikdən sonra bu ayədə, insanı Rəbbinə yönəlməkdən saxlayan bu

şeylərin Allah tərəfindən yaradılan, ONun rəhbərliyi altında fəaliyyət göstərən

varlıqlardan başqa bir şey olmadıqları açıqlanır. Bunlar Allahın

öntasarımı və təqdiri olmadan insan həyatının islahı məzmununda heç bir

fəaliyyət göstərə bilməzlər, heç bir fəaliyyət sərgiləyə bilməzlər, insanı yaradılışının

hədəfinə yönəldə bilməzlər. Bu səbəbdən bütün rəhbərlik və istiqamətləndirimə

səlahiyyəti Allahın əlindədir, başqasının deyil. Rəb Odur, başqası deyil.

Bəli, dənəni və nüvəs(n)i yaran Odur. Bunlardan bitkilər və ağaclar

yaşıllaşdıran Odur. Ki insanlar onların dənələrindən və meyvələrindən

faydalanarlar. Ölüdən dirini və diridən ölünü çıxaran da Odur. -Al/götürü

İmran Surəsinin 27. ayəsini təfsir edərkən bu fakt üzərində geniş şərhlərdə

ol/tapıldıq.- İşdə Allah budur. [Bütün bunları edən yalnız

Allahdır, başqasının bu barədə heç bir fəaliyyəti yoxdur.] Elə isə hara

qaçırsınız? Nə zamana qədər bu həqiqətən qaçıb qərblin pe

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 451

şinden süründürüləcəksiniz?

96) Səhəri yarıb çıxaran, gecəni dinlən/istirahət etmə zamanı... edən Odur. Bu, o

üstün və bilən Allahın təqdiridir.

Ayədə keçən "əl-isbah" sözcüyü, səhər deməkdir. Əslində məsdərdir.

"Sekenen" isə, insanın dinlən/istirahət etməsinə köməkçi olan şey deməkdir. "əl-

Husban", hesabın çoxluqdur. Bəzilərinə görə isə, "hisaben" kimi "hasibe"

hərəkətinin məsdəridir. "Və cealelləylə sekenen=Geceyi dinlən/istirahət etmə

zamanı etdi." ifadəsi, "falik'ul-isbah=sabahı yarıb çıxaran" ifadəsinə

ətf edilmişdir. Ad cümləsi hərəkət mənasını ehtiva etdiyi zaman hərəkət cümləsini

ad cümləsinə ətf etmənin hər hansı bir qorxusu yoxdur. Bəziləri isə

"və ceale" sözünü "və cailu" şəklində oxumuşlardır.

Səhərin yarılıb ortaya çıxarılmasında; gecənin meydana gətirilməsi

surətiylə hərəkətli varlıqların hərəkətlərinə son verərək dinlən/istirahət etməyə

çəkilmələrində, gün boyu davam etdirdikləri hərəkətləri nəticəs(n)i çəkdikləri

yorğunluqdan, sərf etdikləri səydən və əldən düşmüşlükdən xilas olmaq və istehlak etdikləri

güclərini yenidən qazanmaq üçün hərəkətsiz qalmalarında;

günəş və ayın, hərəkətləri nəticəs(n)i gecə və gündüz, ayların və illərin

meydana gəlməsi üçün bir hesab ölçüsü olmasında incə bir

təqdir, plan müşahidə edilməkdədir. Bu, dəyişən və davamlı çevrilmə

yaşayan dünya üzərindəki hərəkətlərə bağlı son dərəcə incə hesablanmış

bir planın konkret əlamətləridir. Bu plan nəticəs(n)i insan həyatı müəyyən

bir nizam daxilində inkişaf edir, həyatı bir istiqamət qazanır.

Ayənin sonunda, "Bu, o üstün və bilən Allahın təqdiridir." cümləsinə

yer verilmiş olması da buna istiqamətli bir işarə mahiyyətindədir. O üstündür,

heç kim ONA üstünlük təmin edib nəşr/təzyiq altına al/götürə bilməz. Heç

kimsə ONun planlarını pozacaq gücə sahib deyil. O biləndir, mülkünün

məsləhətinə bağlı hər hansı bir şeyi bilməməsi mümkün deyil.

Yəni öz-özünə pozulacaq və təbii olaraq davam etməsi

mümkün olmayan bir təqdir, bir plan hazırlamış olması

düşünülə bilməz.