Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

104) (Ey Rəsulum, müşriklərə də ki:) "Doğrusu sizə Rəb-binizden bəsirətlər

(dəlillər/sübut edər) gəldi. Artıq kim görsə faydas(n)ı özünə, kim də kor olsa

zərəri özünədir..."

Mecma'ul-Beyan adlı əsərdə belə deyilir: "əl-Basireh; bir şeyin olduğu

kimi görülməsini təmin edən dəlil və nişana deməkdir. əl-Besair,

isə onun çoxluğudur." (Mecma'ul-Beyan'dan alınan götürmə burada son

tapdı.) Bir görüşə görə; göz üçün görmə nə isə, ürək üçün də bəsirət eyni

mövqedədir. Əslində bu sözün mənşəyində yatan məna, objeler

dünyasında müşahidə edilən şeyin zehinə əks olunması və gerçəyinə çatılması

üçün qəbul edici güclərin ən güclülərindən sayılan görmə duyğusu

ilə algılayıştır. Ayədə keçən görmə və korluq, məlumat və cəhalət və ya

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 475

iman və küfrdür.

Uca Allah burada, "Doğrusu sizə Rəbbinizdən bəsirətlər gəldi." deməklə,

sanki əvvəlki ayələrdə təkliyinə, ortaqlarının ol/tapılmadığına bağlı

olaraq təqdim edilən açıq-aşkar dəlillərə işarə edir. Bunun mənas(n)ı budur:

"Əvvəlki ayələrdə iştirak edən bu dəlillər/sübut edər, Rəbbiniz tərəfindən mənə gələn

vəhy kanalıyla sizə göndərilən bəsirətlər və açıq-aşkar dəlillərdir." -Xitab

Peyğəmbər əfəndimizin (s. a. a) dili tərəfindən edilmişdir.- Ardından həmsöhbətlərə,

yəni müşriklərə bu xatırlatmada ol/tapılılır: "Siz istədiyiniz kimi

davranmaqda sərbəstsiniz; istər gerçəkləri görərsiniz, istər kor olmağı

seçərsiniz. Amma Allahdan gələn gerçəkləri görməniz sizin lehinizə,

kor kimi davranıb ağız büzməniz də sizin əleyhinizə olacaq."

Buradan anlayırıq ki, onlar üzərində gözətçi, müşahidə edici ifadəsiylə, nəfslərinin

vəziyyətinin və ürəklərinin yönlendirilişinin Allaha bağlı olduğu

nəzərdə tutulur. Bununla Peyğəmbərin varoluşsal olaraq onların

üzərində gözətçi olmadığı, yalnız onlara öyüd verdiyi izah edilir. Bu baxımdan

ayənin, əvvəlki ayələrlə, dərhal sonrasındakı ayə arasında yer/yeyər

alan/sahə bir axtar/ara cümlə görünüşü verdiyini fərq edirik. Ayə, Peyğəmbərin

dilindən Allah tərəfindən yönəldilmiş bir xitabdır. Belə ki o,

soydaşlarına ilahi mesajla göndərilmiş bir elçidir. Soydaşlarına Allah-

'ın mesajını çatdırır, bunu çatdırarkən özündən onları dinləməyə və

itaət etməyə sövq edəcək həyəcanlandırıcı sözlər də söyləyir, yalnız

öyüd verməyi məqsəd qoyduğunu göstərərək və dağıdıcı heç bir məqsədin arxasında

olmadığını vurğulamaqla onları ilahi mesaja uyğun gəlməyə təşviq edir.

105) İşdə beləcə ayələri dönə dönə (müxtəlif formalarda) açıqlayırıq ki,

"Sən dərs almısan." desinlər...

Bəziləri ayənin orijinalında keçən "dereste" hərəkətini, xitab sıygasıyla

"daraste", bəziləri də gaip sıygasıyla və müennes qəlibində "dereset"

şəklində oxumuşlar. Bir görüşə görə, ayənin orijinalında keçən "nusarrifu"

hərəkətinin məsdəri olan "tasrif" (dönə dönə şərh); ardışık ifadələrin

ehtiva etdiyi mənalar müstəvisində davamlı təkrarlanılan mənanın,

müxtəlif faydaların bir araya gətirilməsi məqsədiylə uyğunlaşdırılması deməkdir.

"Də-reste" ifadəsinin kökü, "dərs"dir. Bu da oxuma yoluyla öyrənmə

və öyrətmə deməkdir. "Dareste" şəklindəki okuyuşta da bu məna

əsasdır. Ancaq bir sözdə çəkilişdən ötəri hərf artdıqca, bu,

476 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

mənanın da artdığını göstərər. "Dereset" olaraq gaip sıygasıyla və müennes

qəlibinə uyğunlaşdırıldığında isə, "dürus" kökündən gəldiyi qəbul

edilər. Bu da, izlərin silinməsi deməkdir. Yəni bu sözlər silinib getdi.

Eynilə, "Bunlar əvvəlki qurşaqların əfsanələridir." demələri kimi.

Bu vəziyyətdə ayədə belə bir mənanın nəzərdə tutulduğunu söyləyə bilərik: İşdə

bu nümunədəki kimi ayələri dönə dönə açıqlayırıq, dəyişik şəkillərdə

şərhlər gətiririk. Bunu edərkən bir çox məna güdürük. Ən/en

başda bu bədbəxtlərin bədbəxtliklərini yaxşıca irəli aparıb səni ey Məhəmməd,

başqasından, Ehlikitapdan dərs alışı olmaqla günahlandırmalarını

hədəfləyirik. Və ya, "Bu cür sözlər silindi, bunların dövrləri keçdi;

artıq bu gün işə yaramazlar." demələrini gözləyirik. Bir başqa məqsədimiz

də bunları, ürəklərini təmizləyərək, sinələrini ona doğru açaraq

bilən bir birliyə açıqlamaqdır. Bu baxımdan təfsirini təqdim etdiyimiz ayəs(n)i,

bu ayəyə bənzədə bilərik: "Biz Qurandan elə bir şey endiririk ki o,

möminlər üçün şəfa və rəhmətdir; zalımların isə yalnız ziyanını artırar."

(İsra, 82)

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

el-Kafidə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Fudayl b. Yesəyərdən belə

köçürər: İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) belə dediyini eşitdim: "Allah

vasfedilmez. Həm necə vasfedilsin ki! Halbuki kitabında, 'Allahı, şanına

yaraşar şəkildə ululamadılar.' deyir. ONU hansı nisbətdə təyin etməyə

işlə/çalışsalar işlə/çalışsınlar, Allah o nisbətdən ucadır." [c. 1, s. 103, h: 11]

et-Dürr'ül-Mensur adlı təfsirdə, İbni Cərir, İbni Münzir, İbni Əbi

Xatəm, Ebu'ş-Şeyh və İbni Mürdeveyh İbni Abbasdan, "Allahı, şanına

yaraşar şəkildə ululamadılar." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət

edərlər: "Onlar, Allahın özlərinə güc çatdıra biləcəyinə inanmayan

kafirlərdir. Kim Allahın hər şeyə güc çatdırdığına inansa, o Allahı şanına

yaraşar şəkildə ulalamıştır. Kim də buna inanmamışsa, Allaha

şanına yaraşar şəkildə iman etməmişdir. 'Çünki, 'Allah, heç bir bəşərə

bir şey endirmədi.' dedilər.' ayəsində isə İsrailoğullarından bəzi kəslər

nəzərdə tutulur. Yəhudilər demişlər idi ki: 'Ey Məhəmməd, Allah sənə bir

kitabmı endirdi?' Hz. Məhəmməd (s. a. a), 'Bəli.' dəyincə, belə demiş

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 477

lerdi: 'Allaha and olsun ki, Allah göydən bir kitab endirmiş deyil.' Bunun

üzərinə uca Allah bu ayəs(n)i endirdi: Ey Məhəmməd də ki: Elə isə

Musanın, bir nur və insanlara yol göstərici olaraq gətirdiyi kitabı kim

endirdi?... (Rəsulum,) sən 'Allah (onu endirdi.)' də." [c. 3, 38-39]

Mən deyərəm ki: Rəvayətin başlanğıc ifadələrində iştirak edən mənanın, ayənin

zahirinə zidd olduğunu daha əvvəl açıqlamışdıq. Tam tərsinə ayənin

zahiri, "Allah, heç bir bəşərə bir şey endirmədi." sözünü söyləyənlərin,

Allahı, şanına yaraşar şəkildə ululamayanlar olduqlarını göstərməkdədir.

Eyni əsərdə İbni Əbi Xatəm və Ebu'ş-Şeyh Süddidən, "Çünki, 'Allah,

heç bir bəşərə bir şey endirmədi.' dedilər." ifadəsiylə əlaqədar olaraq belə

rəvayət edilər: "Yəhudi Finhas, 'Allah Məhəmmədə heç bir şey endirməmişdir.'

demişdi." [c. 3, s. 39]

Mən deyərəm ki: [Bu rəvayət səhih deyil. Çünki] izah edən (ayə) ilə izah edilən

(Finhasın sözləri) arasındakı ziddiyyət, mənas(n)ı pozacaq ölçülərdədir.

[Çünki ayə ümumi mənada heç bir bəşərə bir şey endirilmədiyini

söyləyərkən, rəvayətə görə Finhas yalnız Hz. Məhəmmədə (s. a. a) bir

şey endirilmədiyini söyləyir. Bu da açıq bir ziddiyyətdir.] Aradakı bu hədsiz

ixtilafla birlikdə Süddidən rəvayətin məna olaraq köçürüldüyü ehtimalını

də qəbul etmək mümkün deyil.

Eyni əsərdə İbni Cərir, İbni Münzir, İbni Əbi Xatəm Səid b.

Cübeyrdən belə rəvayət edərlər: "Malik b. Seyf adlı bir Yəhudi Peyğəmbərimizin

(s. a. a) yanına gəldi və onunla mübahisə et/müzakirə etdi. Peyğəmbərimiz

ona belə dedi: 'Səni Tövratı Musaya endirən Allah adına anda verirəm;

Tövratda Allahın kök xaxamları sevmədiyinə bağlı bir

ifadəyə rast gəldinmi?' Adamın özü kök bir xaxam idi. Bu söz

üzərinə qız idi və 'Allaha and içərəm; Allah, heç bir bəşərə bir şey endirməmişdir.'

dedi. Bunun üzərinə yoldaşları, 'Təəssüflər olsun sənə.

Allah Musaya dəmi endirmədi?' dedilər. O, 'Allah heç bir bəşərə bir

şey endirmədi.' dedi. Bu hadisə üzərinə, 'Allahı, şanına yaraşar şəkildə

ululamadılar.' ayəs(n)i endi." [c. 3, s. 39]

Eyni əsərdə İbni Mürdeveyh Büreydedən belə rəvayət edər: Rəsulullah

buyurdu ki: "Ümm'ül-Kura (şəhərlərin anası) Məkkədir." [c. 3,

s. 39-40]

478 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Əli b. Esbatdan belə rəvayət edilər: İmam Misə

(ə.s) soruşdum: "Hz. Peyğəmbərə (s. a. a) niyə/səbəb 'ümmi' adı verildi?" Buyurdu

ki: Bu ifadə onun Məkkəyə (Ümm'ül-Kura) mənsubiyyətini göstərməyə

istiqamətlidir. Çünki uca Allah, 'şəhərlərin anası və ətrafındakı

insanları xəbərdar etməyin üçün' buyurmuşdur. Ümm'ül-Kura Məkkədir; ətrafı

də Taifdir." [c. 2, s. 31, h: 76]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayəti əsas al/götürdüyümüz zaman, "şəhərlərin anası və

ətrafındakı insanları xəbərdar etməyin üçün" ayəsini, "Ən yaxın qohumu

xəbərdar et." (Şuəra, 214) ayəsiylə eyni mesajı vurğulamağa istiqamətli olaraq

qəbul etməmiz lazımdır. Müəyyən bir qrupun xəbərdar edilməsinə bağlı əmr ilə

mesajın bütün insanlara istiqamətli olması arasında bir ziddiyyət yoxdur.

Bu gerçəyə bir çox ayədə işarə edilmişdir: "ki onunla sizi və çatdığı

hər kəsi xəbərdar edim..." (Ən'am, 19) "O yalnız aləmlərə bir öyüddür."

(Ən'am, 90) "Da ki: Ey insanlar, mən sizin hamınıza göndərilən... bir elçiyəm."

(Ə'RAF, 158)

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Abdullah b. Sinandan belə rəvayət edilər: "İmam

Cəfərdən (ə.s), 'De ki: 'Elə isə... kitabı kim indirdi?'...Siz onu parça

parça kağızlar halına gətirib (istədiyinizi) açıqlayırsınız, çoxunu da

gizləyirsiniz.' ayəsini soruşdum. Buyurdu ki: Yəhudilər Tövratdan dilədiklərini

gizləyir, dilədiklərini də insanlara açıqlayırdılar."

İmamdan (ə.s) köçürülən digər bir rəvayətdə də belə deyilir: "Yəhudilər

Tövratı kağızlara yazır, sonra dilədiklərini insanlara açıqlı-yor,

dilədiklərini gizləyirdilər." İmam davamla belə buyurdu: "Endirilən

hər kitab elm əhlinin yanındadır." [c. 1, s. 369, h: 98 və 59]

Mən deyərəm ki: Elm əhlindən məqsəd, Ehlibeyt İmamlarıdır (hamısına

salam olsun).

et-Dürr'ül-Mensur adlı təfsirdə, "Allaha qarşı yalan uydurandan...

daha zalım kim ola bilər?!" ayəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir: Hakim

əl-Müstedrek adlı əsərində Şurahbil b. Saddan belə rəvayət edər: "Abdullah

b. Əbi Sarah haqqında, 'Allaha qarşı yalan uydurandan ya da

özünə heç bir şey vəhy edilməmişkən, 'Mənə vəhy olundu.' deyəndən

yaxud, 'Mən də yaxında Allahın endirdiyinin bənzərini endirəcəyəm.' deyəndən

daha zalım kim ola bilər!' ayəs(n)i enmişdir. Rəsulullah (s. a. a) Mek

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 479

keyə girincə bu adam süd qardaşı Osmanın yanına qaçdı. Osman da

Məkkəlilər güvənə qovuşana qədər onu yanında saxladı, sonra

gəlib onun üçün Peyğəmbərdən əmən istədi." [c. 3, s. 30]

Eyni əsərdə İbni Cərir və Ebu'ş-Şeyh İkrimedən, "Allaha qarşı yalan

uydurandan ya da özünə heç bir şey vəhy edilməmişkən, 'Mənə

vəhy olundu.' deyəndən... daha zalım kim ola bilər?!" ayəsiylə əlaqədar olaraq

belə rəvayət edilər: "Bu ayə secili sözlər söyləyib kəhanətdə olan

yalançı peyğəmbər Müseyleme haqqında enmişdir. 'Mən də yaxında

Allahın endirdiyinin bənzərini endirəcəyəm.' ifadəsi də Abdullah

b. Sad b. Əbi Sarah haqqında enmişdir. Bu adam Peyğəmbərimizin

(s. a. a) vəhy katibliyini edirdi. Özünə 'Əzizin hakim' olaraq

yazması deyilən ifadələri, 'Gafurun rəhm' şəklində dəyişdirərək

yazırdı. Sonra xalq özünə ayəs(n)i səhv yazdığını söylədiyində,

'Nə fərq edər, ikisi də eynidir.' deyirdi. Deyərkən İslamdan döndü və

Qureyşlilərə qatıldı." [c. 3, s. 30]

Mən deyərəm ki: Yuxarıda təqdim etdiyimiz rəvayətin xaricində başqa kanallardan

də eyni mənas(n)ı ehtiva edən bir çox rəvayət köçürülmüşdür.

Tefsir'ul-Kummi'de deyilir ki: Bizə atam izah etdi, o da Safvandan

duy/eşitmiş, ona İbni Meskan izah etmiş, o da Əbu Basardan İmam Cəfərin

(ə.s) belə buyurduğunu rəvayət etmiş: "Abdullah b. Sad b.

Əbi Sarah Osmanın süd qardaşı idi. Mədinəyə gəldi, Müsəlman oldu.

Gözəl yazı yazardı. Peyğəmbərimizə (s. a. a) vəhy endiyində,

Peyğəmbər onu çağırar, endirilən ayələri yazmasını istəyərdi.

Rəsulullah (s. a. a) ona, 'Allah eşidəndir, görəndir.' dediyində o, 'Allah

eşidəndir, biləndir.' şəklində, 'Allah etdiklərinizdən xəbərdardır.'

dediyində o, 'Allah etdiklərinizi görəndir.' şəklində yazardı. Ayrıca

'də' və 'ya' hərflərini fərqli yazardı. Rəsulullah (s. a. a) isə ona, bunların

fərq etmədiyini söyləyərdi."

"Deyərkən dindən dönüb kafir oldu və Məkkəyə geri döndü. Qureyşlilərə

belə dedi: 'Allaha and içərəm, Məhəmməd nə dediyini bilmir.

Mən onun dediklərinin bənzərlərini söyləyirəm, buna baxmayaraq

mənim yazdıqlarıma etiraz etmir. O halda mən də Allahın endirdiyi

kimi endirirəm.' Bunun üzərinə uca Allah Peyğəmbərinə (s. a. a) bu

ayəs(n)i endirdi: Allaha qarşı yalan uydurandan ya da özünə heç bir

480 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

şey vəhy edilməmişkən, 'Mənə vəhy olundu.' deyəndən yaxud, 'Mən də

ya-qında Allahın endirdiyinin bənzərini endirəcəyəm.' deyəndən daha

zalım kim ola bilər?!"

"Rəsulullah (s. a. a) Məkkəni fəth etdiyi zaman onun öldürülməsini əmr etdi.

Osman əlindən tutaraq məsciddə olan Rəsulullahın (s. a. a)

yanına gətirdi və dedi ki: 'Ya Rəsulullah, onu bağışla.' Rəsulullah (s. a. a)

susdu. Osman istəyini təkrarladı. Bunun üzərinə Rəsulullah (s. a. a),

'Onu sənə bağışlayıram.' dedi. Adam çəkib gedincə Rəsulullah (s. a. a),

'Mən sizə, kim onu görsə öldürsün demədimmi?' Bunu duy/eşidən bir

adam dedi ki: 'Ya Resullah, mənim gözüm səndə idi, onu öldürmək üçün

bir işarəsini gözləyirdim.' Bunun üzərinə Rəsulullah belə buyurdu:

'Peyğəmbərlər işarələ adam öldürtməzlər.' Beləcə adı çəkilən

adam Məkkə fəthindən sonra azatlılardan, canları bağışlananlardan

oldu." [c. 1, s. 210-211]

Mən deyərəm ki: Eyni mənas(n)ı ehtiva edən başqa rəvayətlər el-Kafidə, Tefsir'ul-

Ayyaşi'de1 və Mecma'ul-Beyan'da2 müxtəlif kanallarla İmam Mis və

İmam Sadiqdən (hər ikisinə salam olsun) rəvayət edilmişdir.

Bəzi təfsir alimləri, bu hekayəni İkrime və Süddi kanalıyla köçürdükdən

sonra belə demişlər: "Bu iki rəvayət əsassızdır. Çünki Məkkə

dövründə enən heç bir surədə, 'semien alimen=duyan və bilən', 'alimen

hakimen=ilim və hikmət sahibi' və 'əzizin hakimun=güç və

hikmət sahibi' ifadələri keçməz. Yalnız İbni Abbasdan, Ən'am surəsindən

sonra [Məkkədə] enən Loğman surəsinin Mədinədə endiyi rəvayət

edilən ayələrindən 'əzizin hakimin' ifadəsini ehtiva edən ayələ

ondan sonrakı iki ayəs(n)i bu ümumiləşdirmənin xaricində tutmaq lazımdır. Necə ki

əl-İtkan adlı əsərdə də eyni görüşə yer verilmişdir."

Adı çəkilən təfsirçi bunların ardından, "Bəzilərinin, 'Bu ayənin Mədinə'-

də endiyi ehtimalı vardır.' fikirinə ehtiyac olmadığı kimi buna bağlı

rəvayət səhih də deyil." dedikdən sonra davamla belə deyər:

"Rəvayət edilər ki: 'Abdullah b. Sad dindən döndükdən sonra Qur-ana

tənqidlər gətirməyə başladı.' Bəlkə də o, rəvayətdə özünə izafə edi-

---------------------

1- [c. 1, s. 369, h: 60]

2- [c. 4, s. 335]

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 481

len sözlərin bir qisimini sırf yalan və böhtan olaraq söyləmişdir. Çünki

onun vəhy katibliyi etdiyi dövrlərdə enən surələrin heç birində onun

üzərində oynadığını söylədiyi ifadələrə bənzər ifadələr iştirak etməz.

Qaldı ki o, Məkkənin fəthindən əvvəl yenidən İslama dönmüşdü. Əgər

söy-lediği kimi Quran ifadələri üzərində qənaətdə ol/tapılmış, Peyğəmbərimiz

(s. a. a) da onun bu söylədiklərini təsdiqləmiş olsaydı və bu

səbəblə Peyğəmbərə endirilənlərin vəhy olmasından şübhəyə düşsəydi,

artıq təkrar İslama çevril etməzdi." (Adı çəkilən təfsirçidən

etdiyimiz götürmə burada sona çatdı. )1

Daha əvvəl İmam Mis və İmam Sadiqdən (hər ikisinə salam olsun)

köçürülən mötəbər rəvayətlərdə Abdullah b. Əbi Sarah hekayəsinin Məkkədə

deyil, hicrətdən sonra Mədinədə reallaşdığı ifadə edilmişdi. Ehlisünnet

kanallarından köçürülən rəvayətlərdən isə, hadisənin Məkkədə

reallaşdığı dəqiq olaraq aydın olmur. Hətta bu rəvayətlərin zahirindən

hərəkətlə hadisənin Mədinədə reallaşdığı nəticəsinə çatmaq da mümkündür.

Quran surələrinin tərtibi barəsində dayaq olaraq qəbul

edilən İbni Abbas rəvayəti isə, adı çəkilən təfsirçinin rədd etdiyi rəvayətlərdən

daha güclü deyil.

İbni Əbi Sarahın Məkkənin fəthindən əvvəl öz razılığıyla Müsəlman

olduğuna bağlı ifadəsinə gəlincə, gərək Şiə və gərəksə Sünni

kanallardan köçürülən rəvayətlərdə onun Məkkənin fəthinə qədər

Müsəlman olmadığı ifadə edilməkdədir. Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) onun

qanını halal bilmiş, öldürülməsini əmr etmişdi. Lakin Osman onun

canının bağışlanması üçün şəfaətçi olunca Peyğəmbərimiz onu

bağışlamışdı.

Lakin rəvayətlərin zahiri baxımından bir problem qalır. Təfsirini təqdim etdiyimiz

ayədə keçən, "Mən də yaxında Allahın endirdiyinin bənzərini

endirəcəyəm, deyəndən." ifadəsiylə, İbni Əbi Sarahın söylədiyi rəvayət

edilən, "Mən də Allahın endirdiyinin bənzərini endirirəm." ifadəsi

arasında diqqətə çarpan bir üst-üstə düşmə söz mövzusu deyil.

Qaldı ki, "Allaha qarşı yalan uydurandan ya da özünə heç bir şey

vəhy edilməmişkən, 'Mənə də vəhy olundu.' deyəndən yaxud, 'Mən də

1- [əl-Menar, c. 7, s. 625]

482 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

yaxında Allahın endirdiyinin bənzərini endirəcəyəm.' deyəndən daha

zalım kim ola bilər?!" ifadəsinin Mədinədə enmiş olması, bu ifadəylə,

bundan sonrakı ayə arasındakı diqqətə çarpan əlaqə ilə uyğun gəlmir.

Əgər bu ifadə Mədinədə enmişsə, o zaman iki ayənin birlikdə Mədinədə

enmiş olmaları daha uyğun olardı.

Başqa bir rəvayət daha var. Bu rəvayətdə ayəyə bağlı başqa bir eniş

səbəbindən danışılır. Bunu ABŞ b. Humeyd, İkrimedən belə rəvayət

etmişdir: "Vəl-mürselati urfen. Fe'l-asifati asfen ('And olsun, bir-biri

ardınca göndərilənlərə. Əsib sovuranlara' -Mürselat Surəsi-) ayələri

enincə, Abduddaroğullarından Nazr, 'Fe't-tahinati tahnen, fe'l-acinati

acnen' ('And olsun; un üyüdənlərə, xəmir yoğuranlara...') deyərək ayələ

lağ/alay edər şəkildə qafiyəli sözlər sıraladı. Bunun üzərinə uca Allah,

'Allaha qarşı yalan uydurandan ya da özünə heç bir şey

vəhy edil-memişken, 'Mənə vəhy olundu.' deyəndən... daha zalım kim

ola bilər?!' ayəsini endirdi." [et-Dürr'ül-Mensur, c. 3, s. 30]

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Salamdan, o da İmam Misdən (ə.s), "bu gün alçaqlıq

əzabıyla cəzalandırılacaqsınız." ayəsiylə əlaqədar olaraq bu şərh

rəvayət edilər: "Burada nəzərdə tutulan qiyamət günü çəkilən susuzluqdur."

[Tefsir'ul-Ayyaşi, c. 1, s. 370, h: 63]

Mən deyərəm ki: Eyni hədis, Tefsir'ul-Ayyaşi'de Fuzayldan, o da İmam

Cəfər Sadiqdən (ə.s) rəvayət edilər. Orada, "Nəzərdə tutulan, susuzluqdur."

şəklində bir şərh gətirilmişdir. [c. 1, s. 370, h: 63]

el-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciriylə İbrahimdən, o da İmam Cəfərdən

(ə.s) belə rəvayət edər: "Uca Allah Adəmi yaratmaq istəyincə

Cəbrayılı cümə gününün ilk saatlarında göndərdi. Cəbrayıl sağ əlini

yeddinci göydən (yerə) ən yaxın (olan) göyə qədər uzatdı və hər göydən

bir torpaq parçası al/götürdü. Sonra (sol əlini) yeddinci yerdən uzaq yeddinci

yerə qədər uzatdı və hər birindən bir ovuc (torpaq) al/götürdü. Sonra uca Allah

əmr edəcəyi sözü əmr etdi. Bunun üzərinə Cəbrayıl, ilk al/götürdüyünü

sağ əlində, ikinci al/götürdüyünü də sol əlində tutdu. Sonra ovucundakı palçığı

iki qisimə ayırdı. Sonra yerdən yerdən al/götürdüyü palçığın yarısından

bəzi nəsillər yaratdı, göydən al/götürdüyü palçığın yarısından da

bəzi nəsillər yaratdı. Sağında olanlara dedi ki: 'Elçilər, nəbilər,

qəyyumlar, sıddıklar, möminlər, şəhidlər və şərəflənmək istədiyim

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 483

kəslər səndən olacaq.' Beləcə onlar üçün söylədikləri, söylədiyi kimi

lazımlı oldu. Solunda olanlara da belə dedi: 'Zorbalar, müşriklər,

münafiqlər, də-ğutlar və alçaltmaq və ya bədbəxt etmək istədiklərim də

səndən olacaq.' Beləcə onlar üçün də Allahın dedikləri, dediyi kimi

lazımlı oldu."

"Sonra hər iki palçığın digər yarıları bir-birinə qarışdırıldı. İşdə bu ayədə

buna işarə edilmişdir: 'Dənəni və nüvəs(n)i yaran, şübhəsiz Allah'-

dır.' 'el-Habb=tane' möminlərin tıynetidir, yaradılış xəmiridir. Allah

bu tıyneti, bu xəmiri öz sevgi və söhbəti ilə yoğurmuşdur.

[Çünki 'söhbət' sözünün kökü, 'h b bdir.] 'en-Neva=çekirdek'

isə kafirlərin tıynetidir, yaradılış xəmiridir. O kafirlər ki, hər cür xeyrdən

uzaqdırlar. 'ən/en-Növə' deyə adlandırılması, [lüğət mənas(n)ı etibarilə]

haqqdan üz çevirib uzaqlaşmasından ötəridir."

"Yenə ulu Allah belə buyurmuşdur: 'Ölüdən dirini çıxaran, diridən də

ölünü çıxarandır.' Bu ayədə keçən diridən məqsəd, kafirin yaradılış

xəmirindən, tıynetinden çıxarılan mömindir. Diridən çıxarılan ölüdən

məqsəd də möminin tıynetinden, yaradılış xəmirindən çıxarılan

kafirdir. O halda diri mömindir, ölü də kafirdir. Bu ayədə buna işarə

edilmişdir: 'Yoxsa ölü ikən diriltdiyimiz...' Ölü olması, yaradılış xəmirinin

kafirin yaradılış xəmiriylə qarışıq olması halıdır. Dirildilməsi

isə, uca Allahın əzəli sözüylə onları bir-birindən ayırmasıdır. Uca

Allah, mömini qaranlığa girdikdən sonra doğum vasitəsilə işıqlığa

çıxarar. Kafiri də [doğum vasitəsilə] içində olduğu işıqlıqdan

qaranlığa soxar. İşdə bu ayədə buna işarə edilmişdir: 'Diri olanı xəbərdar etsin

və kafirlərə əzab haqq olsun deyə...'" [c. 2, s. 5-6, h: 7]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət, insanların yaradılış xəmirlərinə, tıynetlerine

bağlı hədislərdən biridir. İnşaallah yeri gəlincə bu cür rəvayətlər üzərində

dayanacağıq. Yuxarıda təqdim etdiyimiz rəvayətdə "el-habb=tane" və

"en-neva=çekirdek" sözlərinin bilinən mənalarına baxmayaraq mömin

və kafirin tıyneti şəklində şərh olunması, batini anlama bir nümunədir;

yoxsa zahiri məna baxımından belə nəticə əldə edilməz. Bundan başqa

rəvayətlərdə də bu cür mənaları ifadə edən cümlələr iştirak etmişdir.

Tefsir'ul-Ayyaşi'de, "gecəni dinlən/istirahət etmə zamanı... edən Odur." ifadəsiylə

əlaqədar olaraq Həsən b. Əli b. binti İlyasdan belə rəvayət edilər: İ-

484 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

mam Razılıqdan (ə.s) bunları dinlədim: "Allah gecəni dinlən/istirahət etmə zamanı

etmişdir. Qadınları da dinlən/istirahət etmə vasitəs(n)i etmişdir. Gecə evlənmək

və yemək yediyərmək sünnədir." [c. 1, s. 371, h: 67]

Eyni əsərdə Əli b. Ukbe atasından, o da İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s)

belə rəvayət edər: "Bərabər/yoldaşlarınızla gecələri birləşin. Çünki Allah gecəni

dinlən/istirahət etmə, rahatlama zamanı etmişdir. Ehtiyaclarınızı gecə vaxtı təmin

etməyə cəhd etməyin." [c. 1, s. 371, h: 68]

el-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciriylə Delfindən, o da bizim məzhəbimizə

mənsub bəzi alimlərdən, onlar da İmam Əbul-Həsəndən

(ə.s) belə rəvayət edər: "Allah peyğəmbərləri peyğəmbərlik üzrə (peyğəmbərlik

xəmirindən) yaratmışdır. Onlar peyğəmbərdən başqası

ola bilməzlər. Möminləri iman üzrə yaratmışdır; onlar da ancaq mömin

olarlar. Bəzi kəslərə də imanı borc olaraq verər. Diləsə onların

imanlarını tamamlayar, diləsə onu tamamilə onlardan al/götürər. 'Kiminiz sabitliyə

qovuşmuş, qalma yerinə yerləşmişdir; kiminiz də əmanət olaraq

qoyulmuşdur." ifadəsi bu anlama şərh olunar. İşdə filan adam, [ikinci

qisimdən idi,] əmanət buraxılan biriydi. Lakin bizim (Ehlibeyt) əleyhimizə

yalan sözlər söyləyincə Allah imanı ondan al/götürdü." [c. 2, s. 418, h: 4]

Mən deyərəm ki: "Müstevda'=emanet buraxılan yer/yeyər" və "mustakarr= qoyulan

yer/yeyər" ifadələrinin imanın iki qisimi şəklində şərh olunmasına bağlı

olaraq Ehlibeyt İmamlarından köçürülən bir çox rəvayət vardır. Bunları

Tefsir'ul-Ayyaşi [c. 1, s. 371, h: 69] və Tefsir'ul-Kummi'de [c. 1, s. 212]

tapmaq mümkündür. Yuxarıda təqdim etdiyimiz rəvayət isə, ümumi bir ifadənin

xüsusi bir vəziyyətə uyğunlaşdırılması, tətbiq edilməsi şəklində izah edilə bilər.

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Sad b. Səid Əbul-Esbağdan belə rəvayət edilər:

İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) "Mustakarr və müstevda'" ifadələriylə əlaqədar

olaraq belə dediyini eşitdim: "Mustakarrdan məqsəd, ana rəhmi;

müstevdadan məqsəd də atanın sulbüdür. Bəzən də bir insana

iman əmanət olaraq verilər, amma daha sonra bu iman ondan alına bilər."

[c. 1, s. 371, h: 71]

Eyni əsərdə Südeyrdən belə rəvayət edilər: Hamranın İmam Misə,

"O, göyləri və yeri bir nümunə əldə etmədən yaradandır." ayəsinin mənasını

soruşduğunu duy/eşitdim. İmam ona bu qarşılığı verdi: "Allah, bütün

əşyanı əvvəldən bir nümunə olmadan yoxdan var etdi. Göyləri və

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 485

yerləri də bir nümunə əldə etmədən yoxdan var etdi. Halbuki onlardan əvvəl

göylər və yerlər/yeyərlər yox idi. Bu ayəs(n)i duy/eşitmədinmi: 'Onun ərşi su üzərində idi.'"

[c. 1, s. 373, h: 77]

el-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciriylə Abdullah b. Sinandan, o da

İmam Cəfərdən (ə.s), "Gözlər ONU görməz..." ayəsiylə əlaqədar olaraq

belə rəvayət edər: "Burada insanın təsəvvür gücünün ONU əhatə etməsi

nəzərdə tutulmuşdur. Bu ayəs(n)i görmədinizmi: 'Sizə Rəbbinizdən bəsirətlər

gəldi.' Burada bəsirət göz mənasında istifadə edilməmişdir. 'kim də kor

olsa zərəri özünədir.' Burada da gözlərin korluğu nəzərdə tutulmamışdır;

tam tərsinə insanın təsəvvür gücünün əhatə etməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Mesələ Ərəblər, 'Fulanun basarın bi'ş-ş'iri (filan adam şeirdə mütəxəssisdir),

Fulanun basarın bil-fiqhi (filan fiqhdə mütəxəssisdir), Fulanun

basarın bi'd-derahim (filan adam pul mütəxəssisidir), Fulanun basarın

bi's-siyabi (filan adam geyim mütəxəssisidir)' deyərlər. Yoxsa Allah gözlə görülməkdən

münəzzəhdir." [c. 1, s. 98, h: 9]

Mən deyərəm ki: et/ət-Tövhid adlı əsərdə, Şeyx Saduk başqa bir kanaldan

eyni hədisi İmam Sadiqdən (ə.s), ayrıca öz rəvayət zənciriylə Əbu

Haşim əl-Cəfəri kanalıyla İmam Razılıqdan (ə.s) köçürmüşdür. [s. 112, h:

10-11]

Yenə əl-Kafi adlı əsərdə müəllif öz rəvayət zənciriylə Safvan b.

Yəhyadan belə rəvayət edər: "Hədisçilərdən Əbu Karra, özünü

İmam Razılıq (ə.s) ilə görüşdürməmi istədi. Bunun üçün İmamdan icazə istədim.

İmam onunla görüşməni qəbul etdi. Əbu Karra İmamın yanına

getdi və ona halaldan, haramdan və hökmlərdən soruşdu. Deyərkən tövhidlə

(kəlam elmi) əlaqədar suallar soruşmağa başladı. Əbu Karra dedi ki:

'Biz (Ehlisünnet) belə rəvayət edərik: Allah danışma və görüşməni

iki peyğəmbər arasında paylaşdırmışdır. Danışmağı Musanın (ə.s),

görüşməni də Məhəmmədin (s. a. a) payı olaraq nəzərdə tutmuşdur. (Musa

peyğəmbərlə danışmış, Hz. Məhəmmədlə də görüşmüşdür.)' Bunun

üzərinə İmam belə buyurdu: 'İki ağırlıqlı birliyə, cinlərə və insanlara,

'Gözlər ONU görməz.', 'O məlumat tərəfindən əhatə edilməz.', 'Heç bir şey ONun

bənzəri deyil.' deyə təbliğ edən kimdir? Hz. Məhəmməd deyilmi?'

Əbu Karra, 'Bəli.' dedi. İmam dedi ki: Bir insan bütün xalqa/halqa gəlib Allah

qatından göndərildiyini söyləsə, onları Allahın əmri istiqamət-

486 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

sunda Allaha qulluq təqdim etməyə dəvət etdiyini ifadə etsə, ardından gözlərin

Allahı görə bilməyəcəklərini, ONun məlumat tərəfindən əhatə edilə bilməyəcəyini, heç bir

şeyin ONA bənzəmədiyini vurğulasa, sonra da qalxıb; 'Mən ONU

gözlərimlə gördüm, ONU məlumat tərəfindən əhatə etdim, O insan surətindədir.' desə,

bu bir ziddiyyət olmazmı? Belə şeylər söyləməkdən utanmır

sunuzmu? Zındıklar belə Peyğəmbərimizi, Allah qatından gəldiyini

iddia edib də söylədiklərinin əksinəni iddia edən biri olaraq günahlandırmağa

cəsarət edə bilməmişlər idi!"

"Bunun üzərinə Əbu Karra dedi ki: 'Amma Allah; 'ONU bir başqa enişdə də

gördü." [Nəcm, 13] demirmi?' İmam Razılıq (ə.s) belə buyurdu: 'Bu

ayədən dərhal sonra Peyğəmbərin nəyi gördüyü ifadə edilir. [Çünki

bu ayədən əvvəl belə buyurmuşdur:] 'Gözləriylə gördüyünü ürəyi yalanlamadı.'

[Nəcm, 11] Bu ayədə deyilir ki: Məhəmmədin ürəyi, gözlərinin

gördüyünü yalanlamadı. Ardından da gözlərinin nəyi gördüyünə

işarə edilir: 'And olsun, Rəbbinin ən böyük ayələrinin bəzilərini

gördü.' [Nəcm, 18] Allahın ayələri, Allahdan ayrıdır. Necə ki digər bir

ayədə belə buyurulmuşdur: 'Onu məlumat tərəfindən əhatə edə bilməzlər.' Gözlər ONU

görsə, məlumat tərəfindən də əhatə edilmiş olar, bu səbəbdən ONun qəti olaraq bilinməsi

reallaşar."

"Bu cavab qarşısında Əbu Karra dedi ki: 'Sən rəvayətləri yalanlayır

sanmı?' İmam Razılıq (ə.s) buyurdu ki: Əgər rəvayətlər Quranla ziddiyyət təşkil edirlərsə,

onları yalanlarım. Müsəlmanların üzərində ittifaqla birləşdikləri

xüsus; Allahın məlumat tərəfindən əhatə edilə bilməyəcəyi, gözlərin ONU görə bilməyəcəyi

və heç bir şeyin ONun bənzəri ola bilməyəcəyidir." [c. 1, s. 95, h: 2]

Mən deyərəm ki: Eyni mənas(n)ı ehtiva edən başqa rəvayətlər də Ehlibeyt İmamlarından

(hamısına salam olsun) köçürülmüşdür. Bir də Allahı görməyi

olumlayan başqa rəvayətlər də vardır. Amma bu rəvayətlərdə görmə,

son dərəcə incə bir mənada və Allahın müqəddəs şəxsinə yaraşar şəkildə

ələ alınmaqdadır. İnşaallah Ə'RAF surəsini təfsir edərkən bu rəvayətlər

üzərində dayanacağıq. Bu rəvayətdə İmamın (ə.s) Allahın görülməsini

şiddətlə olumsuzlamasının səbəbi isə, Allahın görülməsi məsələsinin

o dövrdə ələ alınış tərzidir. Çünki o çağda məşhur olan qənaət, Allahın

cismani gözlərlə cismani olaraq görüldüyü şəklində idi. Bu isə

nə ağılla, nə də Quranın açıq nassıyla uyğun gələr.

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 487

Məsələn Taberi Təfsirində İkrimedən, o da İbni Abbasdan belə rəvayət

edər: "Peyğəmbərimiz Rəbbini görmüşdür." Bunu duy/eşidən bir adam,

"Allah, 'Gözlər ONU görməz.' demirmi?' dedi. İkrime ona bu qarşılığı

verdi: "Sən göyü görmürsənmü?" Adam, "Bəli, görürəm."

dedi. İkrime, "Sən göyün bütününümü görürsən? "1

Bunun kimi mövzuyla əlaqədar olaraq qaynaqlarda iştirak edən bir çox rəvayət

vardır.

Elə aydın olur ki İkrime, Allahın cismani gözlə cismani olaraq görülməsini

olumluyor. Halbuki ağıl da, nəql də bunu olumsuzlamaktadır.

Halbuki İkrime bunu gözdən qaçırmış var: Əgər "Gözlər ONU

görmez."dan məqsəd, bir şeyin bütün istiqamətləriylə əhatə edilməsinin mənfilənməsi

isə, bunu sırf Allaha xas etmənin bir mənas(n)ı olmaz.

Çünki insan və heyvan kimi yer/yeyər cisimləri və göy cisimləri kimi dəyişik

səthlərə sahib maddi varlıqlar, ancaq görənlə görünən arasında gedib

gələn şüaların isabət etdiyi qisimləri etibarilə görülərlər. Burada

təyin edici olan lupa və aynalar üzərində edilən araşdırmalarda

təsbit edilən optik qanunlar etibarlıdır.

Məsələn bir insanı gördüyümüzdə, onun bədənini üstdən, altdan, arxadan,

öndən, sağdan və soldan əhatə edən bir çox səthləri arasında

yalnız bir səthi etibarilə görmüş olarıq. Gözün, qarşısındakı insanı

bütün səthləri etibarilə görməsi, əhatə etməsi qeyri-mümkündür. Bu səbəbdən,

əgər, "Gözlər ONU görməz." ifadəsindən məqsəd, bu cür bir algılayışın

həm uca Allah, həm də digər varlıqlar baxımından qeyri-mümkünlüyünün ifadə edilməsi

isə, bu vəziyyətdə heç bir nəticəyə matuf olmayan gərəksiz və

mənasız bir ifadəylə qarşı-qarşıyayıq deməkdir.

et/ət-Tövhid adlı əsərdə müəllif öz rəvayət zənciriylə İsmayıl b. Fəzldən

belə rəvayət edər: "İmam Əbu Abdullah Cəfər b. Məhəmməd Sadiğə

(ə.s) uca Allahın axirətdə görülüb görülə bilməyəcəyini soruşdum. Buyurdu

ki: Allah bundan ucadır, münəzzəhdir. Ey Fəzlin oğulu, gözlər an-

-------------------

1- [et-Dürr'ül-Mensur, c. 3, s. 37]

488 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

cak rəng və hal sahibi olan varlıqları görərlər. Halbuki rəngləri və halları

yaradan uca Allahın özüdür."

Ən'am Surəsi / 114-121 ........................................................................................ 489