Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

13) Gecə və gündüzdə sığınan hər şey ONundur. O, eşidəndir, biləndir.

Gecə və gündüzdə sığınmaq, təbiət aləmi dediyimiz təbii mühitdə

iştirak etmək mənasında istifadə edilmişdir. Sözünü etdiyimiz bu mühit, gecə

və gündüz fenomenləriylə diqqətə çarpanlıq qazanmaqdadır. Bunlara suveren

olan ilahi nizam, işıq qaynağı günəşin əks etdirdiyi işıqlığa bağlı

olaraq cərəyan etməkdədir. Yaxınlıq, uzaqlıq, çoxluq, azlıq, hazır olma,

gaip olma, istiqamətlər vs. kimi vəziyyətlər, hamı/həmişə bu işıq məzmununda öz-

ni göstərər.

Ən'am Surəsi / 12-18 .............................................................................................. 41

Bu halda, gecə və gündüz bir universal beşik mövqesindədir; bütün

ümumi ünsürlər və bunların törəmələri bu beşikdə öyrədilərək, bunların hər

bir parçası, hər bir fərdi özü üçün nəzərdə tutulan hədəfə yönəldilər; ruhən

və bədənlə yetkinləşməsi üçün nəzərdə tutulan yola girməsi təmin edilər.

Ümumi və xüsusi mənada barınağın, o sığınacaqda iqamət edənin meydana gəlməs(n)i

üzərində tam fəaliyyəti vardır. Məsələn, hər hansı bir yerdə iqamət

edən bir insan, ruzisini təmin etmək üçün orada gəzər, orada çat/yetişən

hububattan, meyvələrdən və heyvan növlərindən faydalanar, sunundan

ehtiva et, havasını tənəffüs edər, ətrafın meydana gəlməsinə iştirak edər,

özü də bu ətrafdan təsirlənər. Bədəninin hər bir parçası da özü

üçün nəzərdə tutulan çərçivə daxilində inkişaf edər. Eyni şəkildə, gecə və

gündüz də, özlərində sığınan varlıqların meydana gəlməs(n)i üzərində ümumi

mənada tam fəaliyyət göstərərlər.

Gecə və gündüzdə sığınan varlıqlardan biri olan insan da, Allahın iradəsi

istiqamətində, sadə və mürəkkəb ünsürlərin xüsusi bir proqram daxilində

bir araya gəlmələri nəticəs(n)i yaranmasını reallaşdırar. Onun

varlığı, meydana gəl və qalma baxımından fikri şüur və iradəyə söykənən həyatla

diqqətə çarpanlıq qazanar. Bu fikri şüur və iradə də, sahib olduğu

bəzi daxili və romantik güclərdən qaynaqlanar. Bu daxili və romantik

güclər, ona faydaları cəzb etməyi, zərərləri rədd etməyi təlqin edər,

onu dil vasitəsilə razılaşma, insanlar arası əlaqələrdə qanunlara, qanunlara

və ənənələrə uyğun gəlmə, gözəllik, çirkinlik, ədalət, zülm, itaət,

üsyan, savab, cəza və əfv kimi mövzularda ümumi görüşlərə və inanclara

hörmətli olma əsasına söykənən ictimai bir həyata çağırar.

Gecə və gündüz və bunların içində sığınan varlıqların yaradıcısı, onların

var edicisi uca Allah olduğuna görə, gecə və gündüzdə sığınan

varlıqların sahibi də Odur. Bu halda, gecə və gündüz, bunlarda sığınan

hər kəsin və hər şeyin, bunlara bağlı olaraq meydana gələn hadisələrin,

hərəkətlərin və sözlərin gerçək sahibi ulu Allahdır. Bunlara suveren

olan ağla sığmaz genişlikdəki universal qanunlar sistemi də ONun

əsəridir. O, səslərdən və işarələrdən ibarət olan/yaranan sözlərimizi eşidər, gözəllik,

çirkinlik, ədalət, zülm, yaxşılıq, pislik xüsusiyyətli hərəkət və əməllərimizi,

bunlara bağlı olaraq nəfslərimizin qazandığı xoşbəxtlik və bədbəxtliyi

bilər.

42 .......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Bunları bilməməsi mümkünmü? Halbuki hər şey ONun mülkündə və

icazəsinə bağlı olaraq ortaya çıxmışdır. Qaldı ki bu cür şeylər, yəni gözəllik,

çirkinlik, ədalət, zülm, itaət və üsyan kimi anlayışlar, eyni şəkildə

zehni mənalara dəlalət edən dillər, məlumat mühitinin xaricində həqiqətləri

olmayan bəzi elmi şeylərdir. Bu yüzdəndir ki tərəfimizdən

sərgilənən bir hərəkətin gözəl, çirkin, itaət və ya üsyan olaraq xarakterizə edilməsi

ya da yenə tərəfimizdən tələffüz edilən səslərin söz olaraq adlandırılması,

ancaq bunları bilməmiz və məqsədlərini qavramamızla

mümkün olmaqdadır.

Bu səbəblə, bir kimsənin, özlüyündə elmi olan bir şeyə, elmilik

istiqamətiylə sahib olub sonra da ona cahil olması, onu bilməməsi

mümkün müdir? (Yaxşı düşünün!)

Uca Allah, bu ucsuz-bucaqsız kainatı, bu kainatda iştirak edən sadə və mürəkkəb

ünsürləri, ağıllara durğunluq verən nizamıyla meydana gətirmişdir.

Sonra bizləri var etmiş, gecə və gündüzdə saxlamışdır. Ardından

çoxalmamızı təmin etmiş, aramızda ictimai bir nizam qüvvəyə qoymuşdur.

Bunu izləyən müddətdə dilləri meydana gətirməmizə imkan vermişdir.

Qanunlar əldə etməmizi və bu qanunlara görə hərəkət etməmizi təmin etmişdir.

Bizi və digər səbəbləri addım-addım izləməkdə, fəaliyyətlərimizi

nəzarət etməkdədir. Bizi və digər səbəbləri an be an gecə və gündüz

mühitlərindən keçirməkdədir. Havsalamıza sığmayacaq sıxlıqdakı

hadisələri arxa arxaya objeler dünyasına sövq etməkdədir.

İçimizdən biri danışdığı zaman mənanın ürəyinə yerləşməsi, ONun

ilham etməsiylədir. Sözlərin dilində tələffüz edilməsi, ONun öyrətməsi

ilədir. Həmsöhbətinə sözünü eşitdirməsi, ONun eşitdirməsi ilədir.

Mənanın həmsöhbətin zehininə intiqal etməsi, ONun qoruması ilədir.

Düşünmə qabiliyyətinin duy/eşitdiklərini anlaması, ONun öyrətməsi ilədir.

Həmsöhbətin natiq tərəfindən mesajlan sözləri qəbul etməsi, ONun

yönəltməsi ilədir. Qəbul etdiyi mənas(n)ı qəbul və ya rəddə cəhd etməsi, O'-

nun istiqamətləndirməsi ilədir. Heç kimin saya bilməyəcəyi o qədər inkişafların

bütün mərhələlərində idarə edən, sürüyən, yol göstərən, qoruyan

və nəzarət edən, Odur. Bütün bunlar qarşısında bunu söyləməkdən

başqa çarəmiz yoxdur: Uca Allah eşidəndir, biləndir. Üç adamın gizli

danışdığı yerdə dördüncüsü Odur. Beş adamın gizli danışdığı yerdə

Ən'am Surəsi / 12-18 .............................................................................................. 43

altıncısı Odur. Bundan az və ya çox, harada olsalar olsunlar, O, onlarla

bərabərdir. Sonra, qiyamət günü etdiklərini onlara xəbər verəcək.

O, hər şeyi bilər.

Eyni şəkildə içimizdən biri yaxşı və ya pis xüsusiyyətli bir iş etdiyində uca

Allah onu bilər. Çünki o, bir ata və bir anadan doğulmuşdur. Onlar

onu sərbəst iradənin yoxlamas(n)ı altında doğurmuşlar. Bu uşaq ana

və atasına çatana qədər müxtəlif mərhələlərdən keçmişdir. Uzun

bir yol qət etmiş, təsirli səbəblərin sulbünden, passiv səbəblərin

rəhmindən keçərək uca Allahın bildiyi mərhələlərdən süzüb gəlmişdir.

Uca Allah onu iradəsiylə bir qucaqdan o birisinə intiqal etdirmişdir. -

Yer üzü ONun əlinin içindədir, göyləridirsə sağ əliylə tutmuşdur.- Nəhayət,

sərbəst iradəsini istifadə edəcəyi mənzilə enmişdir. Bütün bu mərhələlərdə

uca Allah onunla birlikdə olmuşdur. Deyərkən insan objeler dünyasının

üfüqlərindən meydana çıxmış, gecə və gündüz barınağında yerini al/götürmüşdür.

Sonra da kainatın bir parçası olaraq onun digər parçalarından

təsirlənməyə başlamışdır. Bu müddətlərin bütünündə uca Allah onu görər,

məlumatıyla onu əhatə edər. Belə bir varlıqdan ulu Allahın xəbərdar

olmaması mümkün müdir?! Yaradan bilməzmi?! O lətifdir, xəbərdardır.

Bura qədər etdiyimiz şərhlərdən aydın olur ki: "O, eşidəndir,

biləndir." ifadəsi, "Gecə və gündüzdə sığınan hər şey ONundur." mülahizəsinin

bir nəticəs(n)i mövqesindədir.

Hərçənd eşitmə və bilmə, uca Allahın şəxsi sifətlərindən sayılarlar. Şəxsi sifətlərsə

ONun şəxsindən ayrı deyildirlər, ONun xaricindəki hər hansı bir

faktla elin idili hesab edilməzlər. Lakin bilmənin, eyni şəkildə eşitmə

və görmənin bir növü də vardır ki, şəxsin xaricində olan hərəkəti sifətlərdən

sayılar. Bu cür bilmə və eşitmə, müqəddəs şəxsin xaricindəki bir faktla elin idili

olaraq reallaşmaqdadır. Eynilə yaradılan, bəslənən, yaşayan və

ölən birinin varlığıyla elin idili olaraq gündəmə gələn yaratma, bəsləmə,

yaşatma və öldürmə sifətləri kimi.

Varlıqlar özləri və tözleri etibarilə uca Allahın mülkü və ONun

tərəfindən əhatə edilmişlər. Bu səbəbdən bunların səslər növündən

olanı, ONun eşitməsinin; işıqlar və rənglər növündən olanı, ONun

görməsinin və hamısı da, növü nə olursa olsun, ONun bilməsinin

əhatə etməsi altındadır. İşdə bu cür bir bilmə, ONun hərəkəti sifətlərindən

44 .......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

dadır. İşdə bu cür bir bilmə, ONun hərəkəti sifətlərindən sayılar. Bu cür bir

sifət, söz mövzusu hərəkətin ONun tərəfindən reallaşdırıldığı anda reallaşar,

ondan əvvəl deyil. Əvvəldən olmayıb sonra reallaşan bu

növ sifətlərin isbatı, ONun müqəddəs və münəzzəh şəxsində dəyişiklik yaşandığı

mənasını verməz. Çünki bu sifətlər, hərəkət məzmunundan kənara

keçməzlər, şəxsin dünyasına girməzlər. Bu baxımdan, bilməyi sahib

olmanın bir nəticəs(n)i kimi göstərən ayə, hərəkət məzmunundakı bilməyi sübut etmə

sadedindedir. Bunu anlamağa çalış.

"Gecə və gündüzdə sığınan hər şey, ONundur..." ifadəsi, əvvəlki ayədə

açıqlanan dəlilin mülahizələrindən biri mövqesindədir. Çünki, "De

ki: 'Göylərdə və yerdə olanlar kimindir?' Də ki: 'Allahındır.' O, rəhməti

öz üstünə yazdı." ayəsiylə, axirət gününə bağlı dəlil ortaya qoyulmuş

olsa da, sadə və primitiv anlayışlar, uca Allahın varlıqlara sahib

meydana gəlinin onları bilməsini və səslər kimi eşidilənlər növündən olanlarını

eşitməsini tələb etdiyini qavramağa bilərlər.

Bu səbəblə, göylər və yerin sahibi olduğu təkrar vurğulanıb, eşitmə və

bilmə sifətləri buna bina edilərək bu xüsusa diqqət çəkilmiş, "Gecə

və gündüzdə sığınan hər şey, ONundur. O, eşidəndir, biləndir."

buyurulmuşdur. Diqqət yetirilsə, "Gecə və gündüzdə sığınan hər şey,

ONundur." ifadəsi, "Göylərdə və yerdə olanlar ONundur." mənasını ifadə

etməkdədir. Bu baxımdan söz mövzusu ayə, əvvəlki ayədə irəli

sürtülən dəlilin bütünləyici mülahizəsi mövqesindədir.

Mənasının gerçək ölçülərini haqqıyla açıqlaya bilməməmizə və açıqlana bilməyəcək

olmasına qarşı, bu ayə Quranın ən incə mənalı ayələrindən

biridir. Son dərəcə incə işarələr və dəlillər/sübut edər ehtiva etməkdədir.

Məntiqi toxuması isə, çatılmaz bir görkəmliliyə malikdir.

14) Də ki: "Göyləri və yeri yoxdan var edən, bəsləyən, lakin özü

bəslənməyən Allahdan başqasınımı vəli əldə edim?" Də ki: "Mənə, İslamı

qəbul edənlərin ilki olmam əmr edildi..."

Uca Allahın birliyini və ortaqsızlığını sübut etmənin başlanğıcı mövqesindəki

bir ifadədir.

Bütpərəstliyin və insanların bütə tapınmağa başlamalarının tarixini araşdırdığımız

zaman bu nəticəyə çatırıq: İnsanların belə bir vəziyyətə

düşmələrinin, saxta ilahlara boyun əymələrinin iki səbəbi vardır:

Ən'am Surəsi / 12-18 .............................................................................................. 45

Birincisi: İnsanlar, özlərini həyatı davam etdirmə, yemək yemə, geyinmə,

sığınma, evlənmə, övladlığa götürmə və bir qohumlar birliyi içində

həyata kimi bir çox səbəbə möhtac olma vəziyyətiylə qarşı-qarşıya

tapmışlar. Bu ehtiyacların ən əhəmiyyətlisi isə, heç şübhəsiz bəslənmədiyər.

Sadə bir müşahidə et, insanın bəslənməyə olan ehtiyacının sair

şeylərə olan ehtiyacından çox daha çox olduğu fərq edilər. İnsanlar,

sadə müşahidələri nəticəs(n)i, bu ehtiyacların hər birinin bir səbəblə əlaqəli

olduğunu fərq etmişlər. Özlərincə, bu səbəblərin söz mövzusu

ehtiyaclarını aradan qaldırma ərdəmində ol/tapılaraq özlərini bu ehtiyacdan

qurtardığı qanısına varmışlardır. Göyün yağış yağdırıb heyvanları

üçün meraların və çayırların yaşıllaşmasına, özlərinə bolluq

gətirməsinə gətirib çıxaran səbəb, düzənlikləri və dağları idarə edən səbəb, sevgi

və qaynaşma duyğularını hərəkətə keçirən səbəb və ya dənizləri və

onlar üzərində üzən gəmiləri idarə edən səbəb kimi.

Daha sonra, insanlar, güclərinin tək başına bu cür zəruri ehtiyacları

aradan qaldırmağa çatmadığının fərqinə varmışlar. Bunun nəticəsində, ehtiyaclarıyla

əlaqəli səbəbə boyun əyə bilmə və onu tapınılan bir ilah əldə etmə

vəziyyətində qalmışlar.

İkincisi: İnsanlar, bəzi hadisələrin açıq hədəfi olduqlarını müşahidə etmişlər.

Sadə və sadə bir müşahidə et, insanın bir çox çətinliklə, bunlardan

qaynaqlanan pisliklərlə, ümumi və qorxunc fəlakətlərlə əhatə edildiyini,

üstəlik bunlara etiraz edəcək gücünün ol/tapılmadığını fərq

etmişlər. Sel, zəlzələ, qasırğa, qıtlıq və vəba kimi fəlakətləri buna

nümunə vermək mümkündür. Cüzi amma saysız başqa çətinlik və bəlalar,

xəstəliklər, aclıqlar, şikəstliklər, yoxsulluqlar, sonsuzluqlar, düşmən hücumları,

çəkə bilməməzlik, dedi-qodular kimi. Sonra, bunların bəzi səbəblərinin

olduğunu, onların bu müsibətləri üzərlərinə göndərdiklərini

düşünmüşlər. Bunları ortaya çıxaranın, həyatlarını zəhər edənin bu

səbəblər olduğuna inanmışlar. Bunları, növlərin tanrıları, ulduzların və

göy cisimlərinin ruhları kimi uca varlıqlar hesab etmişlər. Və bunların

hirsindən və əzablarından qorxduqları üçün onları tanrılar əldə etmiş,

qulluq təqdim etməyə başlamışlar. Təqdim etdikləri qulluqla onları yatırmağı,

boyun əymələriylə onları məmnun etməyi ümid etmişlər. Beləcə kö-

46 .......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

tülüklerinden, həyatlarını alt-üst edən fəlakətlərindən xilas olmuş olacaqlarını

sanmışlar.

"Də ki: '...Allahdan başqasınımı vəli əldə edim?'..." ayəs(n)i ilə birlikdə,

ondan sonra gələn ayələrdə, müşriklərin bütə tapınma səbəblərinin

hər ikisi də eynilə öz əleyhlərinə dəlil olaraq istifadə edilir. Yəni,

səbəb əsasında qəbul edilir, gerçək olduğu ifadə edilir, ancaq

belə bir səbəbin Allaha qulluq təqdim etməyi tələb etdiyi, ONU hər cür

uyduruk ortaqlardan tənzih etməyi lazım etdiyi vurğulanır.

Bu səbəbdən, "De ki: Göyləri və yeri yoxdan var edən, bəsləyən, lakin

bəslənməyən Allahdan başqasınımı vəli əldə edim?" ayəs(n)i, birinci tərz

yanaşmala təqdim edilən səbəbə istiqamətli bir işarə mahiyyətindədir. Birinci

tərz yanaşma, ümid yanaşmas(n)ı, nemət bəxş edən ilaha nemət bəxş etdiyi

üçün qulluq təqdim etmə yanaşmasıdır. Bu yanaşmada, nemətlərinə

təşəkkür olaraq qulluq təqdim edilər və təqdim edilən bu qulluq nemətlərin artmasına

səbəb olar.

Uca Allah, Peyğəmbərinə, bir sual zımnında bu gerçəyi onlara şərhini

əmr edir: Hami, nemətlərin bəxş edicisi, yalnız Allah'-

dır. İnsanların və digər canlıların faydalandıqları bu nemətlər Allahdan

gəlməkdədir. Çünki başqasının özünə ruzi verməsinə ehtiyacı olmayan

ruzi verici Odur. O bəsləyəndir, lakin bəslənən deyil. Bunun

dəlili də ONun göyləri və yeri yoxdan var etməsi, varlıqları yoxluq qaranlığından

varlıq işıqlığına çıxarması, onlara mövcudluq və reallaşma

nemətini bəxş etməsi, sonra varlıqlarını davam etdirmələri üçün onlara

ancaq özünün sayını bildiyi nemətlər bəxş etməsidir. Bunlar

arasında insanları və digər canlıları bəsləməsi də iştirak edər. Bu halda,

insanların və digər canlıların varlıqlarını davam etdirmələrini təmin edən bu

nemətlər, bu nemətləri reallaşma mühitinə sürən səbəblər, hamısı

və hamısı, ONun yaratması və var etməsiylə var olmuşlar. Bütün

səbəblər və nəticələndirər, ONun yaratmasının əsəridir.

Bu səbəbdən, insanlar nəzərindəki ən böyük göstəricisi bəslənmə olan

ruzi, nəticə etibarilə uca Allaha gəlib söykən/dözər. Bu halda insanın yalnız

Allaha qulluq təqdim etməsi lazımdır. Çünki, başqasının özünü

bəsləməsinə ehtiyacı olmadan bizi bəsləyən Odur.