Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

üçün də bir çox cin və insan yaratdıq." (Ə'RAF, 179) Təfsirimizin müxtəlif

hissələrində bunun ifadə etdiyi mənala əlaqədar şərhlərə yer verdik.

[Belə ki: "Li-yemkuru" ifadəsinin başındakı "lam=için" ədatı, aqibət

və nəticə bildirmə mənasındadır, məqsəd və hədəf deyil.]

Təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə xüsusilə şəhərlərin günahkar böyüklərindən

danışılması, tələnin nəticədə onu quranların başına keçdiyinin [onların

qazdıqları quyuya düşdüklərinin] vurğulanmasının məqsəd qoyulmasından

ötəridir. Çünki Allaha və ayələrinə qarşı tədbir alıcı tələlər

qurmaq, günahkarların böyüklərinin başının altından çıxır. İnsanların

geri qalan qisimini, əksəriyyətini meydana gətirən kiçik günahkarlar isə yalnız

əmr quludurlar, quyruqdurlar.

"Halbuki onlar özlərindən başqasına tələ qurmurlar, amma fərqində

deyildirlər." ifadəsinə gəlincə, bunu belə açıqlaya bilərik: Tələdən

məqsəd, içində pislik və zərər ünsürlərini saxlayan işdir. Bu da nəticədə

tələ quran kimsəyə dönər. Beləcə tələs(n)i qurarkən çatmaq

istədiyi hədəf pozular, səyi boşa gedər, işi müvəffəqiyyətsizliklə nəticələnər.

Əslində dini dəvətdən ötəri uca Allahın bir gözləməsi yoxdur.

Ən'am Surəsi / 122-127 ........................................................................................ 537

Bundan özünə bir fayda gözləmir. Onun faydası dəvət edilən

adam baxımından söz mövzusudur. Əgər bir insan Allaha və ayələrinə

qarşı bir tələ qursa, bununla dini dəvətin qabağına keçməyi hədəfləsə,

bu məzmunda dəvətçilərin xərclədikləri səylərin müvəffəqiyyətli olmasını

maneə törətsə, o, fərqində olmadan özünə zərər vermiş, öz əleyhinə

bir tələ qurmuş olar. Nəticədə özünə zərər vermiş olar,

Rəbbinə deyil.

124) Onlara bir ayə gəldiyində, "Allahın elçilərinə verilənin bir bənzəri

bizə də verilmədikcə, qətiliklə inanmarıq." dedilər. Allah, elçiliyini hara

verəcəyini daha yaxşı bilər. Cinayət törədənlərə, Allah qatında bir alçaq və etdikləri

hiyləyə qarşı çətin bir əzab çatacaq.

"Allahın elçilərinə verilənin bir bənzəri bizə də verilmədikcə, qətiliklə

inanmarıq..." ifadəsiylə, dini dəvət üçün lazımlı olan ünsürlərlə birlikdə

risalətin, elçiliyin özünü istəyirlər, tam təməl və ya detal xüsusiyyətli

dini məlumatları deyil. Elə olsaydı, "Allahın peyğəmbərlərinə verilənin

bir bənzəri..." [yəni ayənin orijinalında "rusulullah" deyil də, "enbiyaullah"

demələri] və ya buna bənzər bir ifadə istifadə etmələri daha uyğun

olardı. Bu ayələrdə olduğu kimi: "Allah bizimlə danışmalı, ya da

bizə bir ayə gəlməli deyil idimi?" (Bəqərə, 118) "Bizə mələklərin endirilməsi

ya da Rəbbimizi görməmiz lazım deyil idimi?" (Furqan, 21)

Bu ifadələrdə demək istəyirlər ki, elçilərə verildiyi kimi bizə də risalət

verilmədikcə əsla iman etmərik. Əslində bu ifadənin altında bir növ

lağ/alay etmə məqsədi də yox deyil. Çünki onlar risaləti qanun olaraq qəbul

etmirdilər. Bu səbəbdən aşağıdakı ayədə iştirak edən sözlərinə bənzər

bir ifadəylə qarşı-qarşıyayıq: "Və dedilər ki: Bu Quran iki şəhərdən,

böyük bir adama endirilməli deyil idimi?" (Zuxruf, 31) Necə ki bu ayədəki

tələbə verilən, "Rəbbinin rəhmətini onlarmı bölüşdürürlər?"

(Zuxruf, 32) şəklindəki cavablandır, söz mövzusu ayədəki tələbə verilən,

"Allah, elçiliyini hara (elçilik vəzifəsini kimə) verəcəyini daha yaxşı

bilər." şəklindəki cavab arasında bir bənzərlik vardır.

Bura qədər edilən şərhlərdən aydın olur ki, "Onlara bir ayə

gəldiyində... dedilər." ifadəsindəki əvəzlik ["hum=onlar", əvvəlki ayənin

axışı içində iştirak edən, "hər şəhərin böyüklərini… oranın günahkarları etdik..."

ifadəsindəki böyük günahkarlara dönükdür. Əgər bu əvəzlik müşriklə-

538 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

rin ümumisinə istiqamətli olsaydı, "Allahın elçilərinə verilənin bir bənzəri

bizə də verilmədikcə" sözünün bir mənas(n)ı qalmazdı. Çünki hər kəsi

elçi etdikdən sonra ortada özünə elçi göndəriləcək biri qalmadığına

görə artıq bütün insanların elçi olaraq vəzifələndirilməsinin bir

məntiqi olmaz. Qaldı ki, "Allah elçiliyi hara verəcəyini daha yaxşı bilər."

sözü də onlara cavab olması baxımından bir məna ifadə etməzdi. Tam

tərsinə, belə bir şeyi söyləmənin mənasız bir tələb olduğunu ifadə etmək

daha yerində bir cavab olardı. Necə ki yuxarıda buna işarə etdik.

Ayrıca ayənin sonunda iştirak edən əzab təhdidi də bu söylədiklərimizi

dəstəklər xüsusiyyətdədir: "Cinayət törədənlərə, Allah qatında bir alçaq və

etdikləri hiyləyə qarşı çətin bir əzab çatacaq." Çünki burada onların

günahkarlıqla xarakterizə edildiklərini və əzaba məruz qalmalarının da tələ

qurmaları şəklində səbəbləndirildiyini görürük. Əvvəlki ayədə

isə, tələ qurma şəhərin günahkar böyüklərinə izafə edilmişdir. Ayədə keçən

"sağar" sözü, alçaqlıq, zillət mənasını verər.

125) Allah kimi hidayətə çatdırmaq istəsə, onun sinəsini İslama açar.

Ayənin orijinalında keçən "yeşreh" sözünün kökü olan "bərabər/yoldaş-şərh",

açma, yayma mənasını verər. Ragıp İsfahani əl-Tədris planı adlı əsərində,

bu sözcüyün əslinin et/ət və bənzəri şeyləri açma, yayma mənasına

gəldiyini söyləyər. Elm və mədəniyyətin kabı sayılan sinənin açılması isə, sinənin,

qarşılaşdığı bütün haqq xüsusiyyətli məlumatları qavraması, özünə mesajlan

heç bir haqq ifadəni rədd etməyəcək şəkildə genişlədilməsi mənasını

ifadə edər. Necə ki buna əleyhdar bir mənzərə olaraq təsvir edilən pozğunluğun

xüsusiyyətindən də bu istiqamətdə bir məna çıxarmaq mümkündür.

Uca Allah belə buyurur: "...onun sinəsini dar və tıkanık edər."

Buna görə uca Allah, kimin sinəsini, uca Allaha təslim olmaq mənasına

gələn İslama açmışsa, sinəsini genişlətmiş, yaymış deməkdir.

Artıq o sinə Allah tərəfindən təqdim edilən hər gerçək inancı, hər dini

saleh əməli qəbula hazırdır. Allah ona haqq bir söz yönəltdiyində

dərhal içinə al/götürər, saleh bir əməl təqdim etdiyində dərhal tətbiq edər. Bunun

səbəbi, onun bəsirət gözünün açıq olması, ilahi bir nurla görür olmasıdır.

Bu nur, haqq bir inanca ilişdiyində onu dərhal işıqlığa çıxarar;

saleh bir əmələ rast gəldiyində, dərhal onu gün yüzünə çıxarar. Amma

ürək gözü kor olan adam baxımından vəziyyət, bunun əksinəni gös

Ən'am Surəsi / 122-127 ........................................................................................ 539

termektedir. Belə insanlar haqq ilə qərbli bir-birindən ayıra bilməzlər,

doğru ilə yalanı ayrıt edə bilməzlər. Ulu Allah bir ayədə belə buyurmuşdur:

"Çünki gözlər kor olmaz; lakin əsl sinələrdəki ürəklər kor olar."

(Həcc, 46)

Uca Allah bir başqa ayədə də sinələrin İslama açılmasını eyni şəkildə

açıqlamışdır: "Allahın sinəsini İslama açıb da Rəbbindən bir

nur üzerde olan kimsə (başqasına bənzər) mi? O halda Allahı xatırlamaqdan

üz çevirib də ürəkləri bərki/qatılaşmış olanlara təəssüflər olsun!"

(Zumər, 22) Burada uca Allah sinəsi İslama açılan kimsəni təriflərkən,

onun Allah qatından bir nur ilə hərəkət etdiyini vurğulayır, bu

nur səfəri əsnasında onun önünü işıqlandırır. Sonra onu, bərk/qatı

ürəklilərlə müqayisə etdiyi üçün ürək yumşaqlığı ilə vasfediyor; ürəyinin

buna görə Allahın zikrini dərhal qəbul etdiyini, bərk/qatı ürəklilər kimi ilahi

zikri rədd etmədiyini ifadə edir. Sonra da belə buyurur:

"Allah sözün ən gözəlini, bir-birinə bənzər, ikili kitab halında endirdi.

Rəblərindən qorxanların, ondan dəriləri ürpərər, sonra dəriləri və

ürəkləri Allahın zikrinə yumşalar. İşdə bu Allahın hidayətidir, dilədiyini

bununla doğru yola çatdırar. Amma Allah kimi pozğunluğunda buraxsa, artıq

ona yol göstərən olmaz." (Zumər, 23)

Bu ayədə ürəklərin Allahın zikrinə qarşı yumşalmasından, könüllü

olaraq haqqa uyğun gəlməsindən danışılır. Bu məzmunda bunun ilahi

hidayət/yol nümayişçilik olduğuna, Allahın bununla dilədiyini doğru

yola çatdırdığına işarə edilir. Tam bu nöqtədə, Zumər Surəsinin bu

əlaqədar ayəsiylə, bizim təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin eyni məna üzərində

birləşdiklərini görürük. Buna görə, uca Allah qullarından birini

hidayətə çatdırdığında onun sinəsini açar, beləcə bütün haqq xüsusiyyətli

inanc qanunlarını və bütün saleh əməlləri içinə al/götürəcək genişliyə

qovuşar; böyük bir yumşaqlıqla, elastikliklə bütün bunları qəbul

edər, qətiliklə bərki/qatılaşaraq rədd etməz. Bu, bir növ mənəvi nurdur;

haqq xüsusiyyətli sözü və saleh əməli işıqlandırar, bu nura sahib olan adama

köməkçi olar, işıqlandırdığı gerçəklərə sarılmasını təmin edər. Bu səbəbdən

bu nur, ilahi yol göstəriciliyi tanımanı təmin edən bir tanıdıcı rəhbər

mövqesindədir.

Bundan da anlayırıq ki, "Allah kimi hidayətə çatdırmaq istəsə, onun

540 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

sinəsini İslama açar." ifadəsi, "Ölü ikən özünü diriltdiyimiz və

özünə insanlar arasında gedə biləcəyi bir nur verdiyimiz kimsə..."

ifadəsinə bağlı bir başqa şərh mahiyyətindədir. Kənar yandan,

"Allah kimi hidayətə çatdırmaq istəsə..." ifadəsinin ehtiva etdiyi detal,

iki şərhdən birinin o birisi üçün, onun qaçınılmaz nəticəs(n)i

imiş kimi, detal funksiyasını görməsinə tipik bir nümunədir. Necə ki iki şərhin

bir-birlərini təsdiqləməsi, təsdiqləməsi birini digərinin nəticəs(n)i,

ayrılmaz detalı halına gətirər, elə qəbul edilməsini təmin edər. Bu

isə, ayənin axışı baxımından göz qarşısında saxlanılması lazım olan incə,

sanatsal bir detaldır.

Bu səbəbdən təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşmaqdadır:

Ölü ikən uca Allahın bu şəkildə diriltdiyi kimsə, bu şəkildə

Rəbbindən bir nur üzrə olursa, bu nur vasitəsilə inanmaq

məcburiyyətində olduğu haqq xüsusiyyətli inanc qanunlarını və tətbiq etməklə öhdəçilikli

olduğu əməlləri görüb praktik həyatında tətbiq edirsə, bu deməkdir ki,

uca Allah kimi doğru yola çatdırmaq istəsə onun sinəsini İslama açar,

Rəbbinə təslim olmağa, ONA ibadət etməkdən qaçınmağa əlverişli

hala gətirər. Buna görə İslam, Allahdan bir nurdur və Müsəlmanlar

də Rəbləri qatından gəlmiş bir nur üzrədirlər.

Kimi də sapdırmaq istəsə, onun sinəsini, göyə çıxırmış kimi dar və

tıkanık edər.

Sapdırma, hidayətin/doğru yola çatdırmanın əleyhdarı bir faktdır. Buna görə

sapdırmanın nəticələri də doğru yola çatdırmanın nəticələndirərinin əleyhdarı

şəklində təzahür edərlər. Necə ki hidayətin əks olunması, sinənin açıq və

geniş olmasıdır; eyni şəkildə hidayətin əleyhdarı olan sapdırmanın da əks olunması,

daralma və tıxanmadıyar. Bunun da nəticəs(n)i, daralan sinənin

özünə təqdim edilən haqq xüsusiyyətli inanc qanunlarını, doğruluğu qəbul etməməsi,

haqq və doğruluğun ona girəcək bir yol tapa bilməməsidir. Buna görə

sinənin daralmasının dərhal ardından onun tıkanık olması (harec) də

ifadə edilərək gerçək mahiyyəti təəccüblü bir şəkildə ifadə edilmişdir.

Mecma'ul-Beyan adlı əsərdə də ifadə edildiyi kimi, "əl-harec"; darın darı,

ən dar deməkdir. əl-Tədris planıda belə deyilir: "əl-Harec və əl-herac

sözləri, bir araya gəlməkdə olan iki şey arasındakı dar aralıq/dekabr an

Ən'am Surəsi / 122-127 ........................................................................................ 541

lamına gəlirlər. Buna görə dar olan bir şeyə və günaha 'harec' demişlər."

Bu səbəbdən, "göyə çıxırmış kimi... tıkanık edər." ifadəsi, "zig =dar"

sözcüyünün şərhi xüsusiyyətindədir. Bununla, ayədə haqqında danışılan

darlığın bir baxımdan dar qabların vəziyyətinə bənzədiyinə işarə edilmək

istənmişdir. Necə ki bu qablara özlərindən böyük və ya geniş bir

şey soxulmaq istənsə girməz.

Allah, inanmayanların üstünə işdə belə pislik çökdürər.

Burada inanmayanların sapdırılmalarına bağlı ümumi bir qaydaya yer/yeyər

verilir. O da budur ki, onlar Allaha təslim olma və haqqa boyun əymə

halını itirmişlər. Ayələrin ana mövzusu Allaha istiqamətli imanın ol/tapılmayışı,

yəni ONA ortaq qaçılması ətrafında dönməklə birlikdə, bu

ifadədə "inanmama" ümumi və mütləq bir xüsusiyyət olaraq təqdim edilir

[neyə inanma açıqlanmır]. Ancaq ayədə iştirak edən əvvəlki şərhlər,

həm insanların Allaha inanmamalarını, yəni ONA ortaq qaçmalarını,

həm də ONun ayələrinə inanmamalarını, yəni Allahın endirdiyi

bəzi məlumat və hökmləri rədd etmələrini əhatə etməkdədir. Bütün bunlara

bu ifadələrlə işarə edilmişdir: "sinəsini İslama açar...", "gedə biləcəyi

bir nur verdiyimiz...", "sinəsini... dar və tıkanık edər." Ayrıca

daha əvvəlki ayələrin birində iştirak edən bu ifadəni də bu əhatə al/götürmək

lazımdır: "qaranlıqlar içində olub ondan heç çıxa bilməyən..."

Ayədə imansızlığın eynis(n)i olaraq gündəmə gətirilən sapma, pislik olaraq

xarakterizə edilir. Amma burada, "inanmayanların üstünə..." ifadəsində

işarə edildiyi şəkliylə bir növ yuxarıda olma vəziyyəti söz mövzusudur.

Sanki bu pislik onların üstündədir, onları ətraflı əhatə etmişdir

və onlarla başqalarını bir-birlərindən ayırmaqdadır. Buna görə insanlar

onlardan iyrənməkdədirlər. Eynilə pisliyə bulaşmış bir yeməkdən

iyrəndikləri kimi.

Bəziləri bu ayədən hərəkətlə hidayətin və pozğunluğun uca Allahdan

olduğu, Allahdan başqasının bu barədə bir fəaliyyətinin olmadığı nəticəsinə

varmışlardır ki bu cür bir çıxarsama səhvdir. Çünki ayə -

daha əvvəl də vurğuladığımız kimi- Allahdan olan hidayət və sapdırmanın

gerçək mahiyyətini şərhə istiqamətlidir. Bir baxımdan bunları

təyin etməkdə, sərhədlərini təyin edərək diqqətə çarpanlaşdırmaqdadır. Bu

542 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

ayədə, iddia edildiyi kimi, bu ikisinin sırf Allahdan olduqlarının, başqasının

bunda bir fəaliyyətinin olmadığının açıqlanması məqsəd qoyulmamaqdadır.

Bu da çox açıq bir şəkildə ayənin axışından aydın olmaqdadır.

Bunun bənzəri bir başqa görüş də digər bəziləri tərəfindən irəli sürülmüşdür:

"Bu ayə, ləfzi etibarilə hidayət və sapdırmanın uca Allahdan

olduğuna bağlı fikirimizə dəlalət etdiyi kimi, yenə ləfzi etibarilə

bunun belə olduğuna bağlı ağılı bir dəlil də təqdim etməkdədir."

"Belə ki: Qul eyni nisbətdə həm imana, həm də küfrə güc çatdıra bilər.

Bu barədə iki ehtimal arasında bərabərlik vardır. Bu səbəbdən bu iki haldan

bunun deyil də bunun meydana gəlməsini tələb edəcək bir seçim

söz mövzusu olmadan, onlardan birinin meydana gəlməsi qeyri-mümkündür.

Bu məzmunda təyin edici olan seçim isə, ürəyi meyldir. Ki bu ürəyi meyl

ancaq söz mövzusu hərəkətin bir məsləhəti və ya mənfəəti əhatə etdiyinə,

ağırlıqlı bir zərərinin və ya təxribatçılığının olmadığına bağlı bir

məlumat və ya inanc ya da zənnin meydana gəlməsiylə meydana gəlir. Ürəkdə bu

növ faktorların [məlumat, inanc və ya zənnin] meydana gəlməsi də yalnız

Allah tərəfindən reallaşa bilər. Buna görə insanın bir işi etməsi üçün

ona güc çatdırır olması tək başına kafi deyil, onun yanında

ürəkdə bu faktorların da gəlməsi lazımlıdır."

"Bu gerçək bütün çılpaqlığıyla ortaya çıxdığına görə bunu söyləyə bilərik:

Allah bir insanın ürəyində imanın seçilməsinə bağlı faktorlar

var etmədikcə, ondan imanın sadır olması qeyri-mümkündür. Allah insanın

ürəyində imanın seçilməsinə bağlı faktorlar meydana gətirdiyində

isə, imana istiqamətli bir meyl, nəfsdə inanmağa bağlı bir

uyğunluq və arzu ortaya çıxar. İşdə sinənin açılması bu deməkdir. Belə

bir insanın ürəyində əksinə faktorlar yaradılmadığı müddətcə küfrə girməsi

qeyri-mümkünüdür. Əleyhdar faktorların yaradılması ilə birlikdə də imandan

qaçış, yüzü/üzü ekşitiş ortaya çıxar. Ürəyin dar və tıkanık edilməsindən

də məqsəd budur. Bu vəziyyətdə ayənin bucaqlımı belə diqqətə çarpanlıq qazanır:

Allah kimin iman etməsini diləsə, ondakı iman faktorlarını

gücləndirər; kimin də küfrə sapmasını diləsə, onu imandan saxlayan

faktorları gücləndirər, küfrünə gətirib çıxaran səbəbləri gücləndirər. O halda,

ağlan da gerçəyin belə olduğu qətilik qazandığına görə, Quran bu

Ən'am Surəsi / 122-127 ........................................................................................ 543

izahatıyla ağılı dəlilləri də ehtiva etməkdədir." (Bir təfsirçidən etdiyimiz

xülasə götürmə burada sona çatdı.)