Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

Ayələrin Tərcüməs(n)i

151- De ki: "Gəlin, Rəbbinizin sizə nələri haram etdiyini oxuyum:

ONA heç bir şeyi ortaq qaçmayın, ana-ataya yaxşılıq edin/əldə et, kasıblıq

qorxusuyla uşaqlarınızı öldürməyin; sizi də, onları da biz

bəsləyirik; çirkin işlərin açığına da, bağlısına da yaxınlaşmayın və

haqsız yerə Allahın qadağan etdiyi cana qıymayın. Ağılınızı istifadə edəsiniz

deyə O sizə bunları tövsiyə etdi."

152- "Yetkinlik çağına qədər ən gözəl şəkildə yaxınlaşma xaricində yetimin

malına yaxınlaşmayın, ölçü və çəki/tərəzini ədalətlə ölçüb çəki/tərəzin; biz,

adama gücünün çatdığından çoxunu yükləmərik; söylədiyiniz zaman,

qohumunuz da olsa ədalətli davranın və Allahın əhdinə vəfa

edin/əldə et. Düşünəsiniz deyə O sizə bunları tövsiyə etdi."

153- "İşdə mənim doğru yolum budur; ona yatıl, başqa yolara uyğun gəlməyin;

sonra sizi ONun yolundan ayırar. Qorunasınız deyə O sizə

bunları tövsiyə etdi."

154- Sonra yaxşılıq edənlərə (əskiklərini) tamamlayıcı, hər şeyi açıqlayıcı,

yol göstərici və rəhmət olaraq Musaya kitabı verdik ki, Rəblərinin

hüzur/dincliyinə çatacaqlarına inansınlar.

155- Bu (Quran) da, endirdiyimiz mübarək bir kitabdır; ona yatıl

və (qadağanlarından) qorunun ki, sizə mərhəmət edilsin.

156- "Kitab tək bizdən əvvəlki iki birliyə endirildi, biz isə onların

oxumasından həqiqətən xəbərsizdik." deməyəsiniz deyə.

157- Yaxud, "Əgər bizə kitab endirilsəydi, biz onlardan daha çox

doğru yolda olardıq." deməyəsiniz deyə. İşdə sizə də Rəbbinizdən

açıq bir dəlil, yol göstərici və rəhmət gəldi. O halda, Allahın ayələrini

yalanlayıb onlardan üz çevirəndən daha zalım kimdir? Ayələrimizdən

üz çevirənləri, üz çevirmələrindən ötəri ən pis əzabla

cəzalandıracağıq.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Bu ayələrdə, Allah tərəfindən endirilən müəyyən bir şəriətə məxsus olma-

590 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

yan universal haramlar açıqlanır. Allaha ortaq qaçmaq, annebabaya

yaxşılıq etməyi tərk etmək, çirkin işlərə yaxınlaşmaq, toxunulması

qadağan olan cana haqsız yerə qıymaq -yoxsulluq qorxusuyla uşaqları

öldürmək də bu əhatə girər-, gözəl olmayan bir üsulla

yetimin malına əl uzatmaq, ölçü və çəki/tərəzidə ədalətli davranmamaq,

şifahi/sözlü zülmdə ol/tapılmaq, Allaha verilən sözə əməl etməmək, Allahdan

başqasının yoluna uyğun gəlib dində ixtilaf çıxarmaq kimi.

Burada sayılan xüsusların universal qanunlar olduğunun dəlili, uca Allahın

keçmiş peyğəmbərlərlə əlaqədar olaraq köçürdüyü sözlər arasında,

onların ümmətlərinə istiqamətli dini təbliğ daxilində bunları gündəmə

gətirmiş olmalarıdır. Nuh, Hud, Saleh, İbrahim, Lut, Şuayb, Musa

və İsa Peyğəmbərdən (salam üzərlərinə olsun) köçürülən şərhləri

buna nümunə göstərə bilərik. Necə ki uca Allah bir ayədə belə

buyurmuşdur: "O sizə, dindən Nuha tövsiyə etdiyini, sənə

vəhy etdiyimizi, İbrahimə, Musaya və İsaya tövsiyə etdiyimizi şəriət

etdi. Belə ki: Dini doğru yapış və onda ayrılığa düşməyin." (Şura, 13)

Bu ayədə, Nuha, İbrahimə, Musaya və İsaya verilənlərin tövsiyə

şəklində ifadə edilməsi, bunun yanında universal ilahi qadağanları ehtiva edən

bu üç ayədə də bunlardan danışılarkən tövsiyə təbirinin istifadə edilməsi,

Quranın son dərəcə incəlikli, lətif üslubunun nümunələrindəndir.

Hanı buyurur ya: "Ağılınızı istifadə edəsiniz deyə O sizə bunları tövsiyə

etdi.", "Düşünəsiniz deyə O sizə bunları tövsiyə etdi.", "Qorunasınız

deyə O sizə bunları tövsiyə etdi."

Qaldı ki, bu ayələrdə işarə edilən xüsuslar üzərində yaxşıca düşünüldüyü

zaman, nə qədər sadə və detalsız olsa, olsun və həmsöhbət

al/götürdüyü cəmiyyət nə qədər primitiv olursa olsun, ilahi dinin bunlarsız düşünülə bilməyəcəyi,

bunlarsız mənas(n)ı ola bilməyəcəyi aydın olmaqdadır.

151) Də ki: "Gəlin, Rəbbinizin sizə nələri haram etdiyini oxuyum: O'-

na heç bir şeyi ortaq qaçmayın."

"Gəl" mənasını verən "Teale" sözüylə əlaqədar olaraq belə deyilmişdir:

Bu söz, "ulüvv" (yüksəklik) kökündən törəmişdir. Söz əmr ifadə

etdiyindən və gerçəkdə elə olmasa da əmr verənin ümumiyyətlə yüksək

yerdə olduğu fərz edildiyindən bu mənas(n)ı ifadə etmək üçün [əslində

"yuxarı çıx" mənasını verən] bu kökdən belə bir törəmə çıxarıl

Ən'am Surəsi / 151-157 ........................................................................................ 591

miştir. Ayədə keçən "ətli" sözünün kökü olan "et/ət-tilaveh", "elkıraeh"

(oxumaq) sözcüyünə yaxın bir məna ifadə edər.

"Aleykum=size" ifadəsi, "etlu=okuyayım" və ya "hareme=haram etdiyi"

ifadəsiylə elin idilidir. Çünki hər ikisiylə də elin idili ola bilmə salahiyetine

malikdir. Bəzilərinə görə isə, "aleykum=size" sözcüyü, cümlə içində

adı hərəkət mövqesindədir və "sizə lazımdır" mənasını ifadə edər.

"ortaq qaçmayın." cümləsi də, onunla elin idilidir. Bu vəziyyətdə cümlənin

bu şəkildə qurulması lazımdır: "Allaha ortaq qaçmamanız, anababaya

yaxşı davranmanız... sizə lazımdır." Ancaq bu məna, ayənin axışından

ilk etapda insanın zehinində oyana biləcək bir məna deyil.

"Gəlin... nələri haram etdiyini oxuyum..." ifadəsində oxuma vədində

ol/tapılıldığı üçün, danışmanın axışı vəhydəki kimi qorunmuşdur.

Bu səbəbdən qadağan edər barəsində bəzən nəhy sıygası istifadə edilmiş,

bəzən də qadağan olanın tərsi əmr edilmişdir. Məsələn, "ONA heç bir şeyi

ortaq qaçmayın.", "Kasıblıq qorxusuyla uşaqlarınızı öldürməyin.",

"Çirkin işlərə yaxınlaşmayın." deyildiyi kimi, "Ana-ataya yaxşılıq edin/əldə et.",

"Ölçü və çəki/tərəzini ədalətlə tam ölçüb çəki/tərəzin.", "Söylədiyiniz zaman da...

ədalətli davranın."...

Sayılan haramlar içində də şiryə prioritet verilmişdir. Çünki şirk ən/en

böyük zülmdür. Şiryin Allah tərəfindən bağışlanması gözlənilə bilməz.

Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "Allah özünə ortaq

qaçılmasını bağışlamaz; bundan başqasını dilədiyi kimsə üçün

bağışlayar/hədiyyələr." (Nisa, 48) Ayrıca hər yaxşılıq bir şəkildə tövhid inancıyla əlaqəli

olduğu kimi, hər günah da nəticədə şiryə söykən/dözər.

"Ana-ataya yaxşılıq edin/əldə et."

Yəni, ana-ataya yaxşı davranın. Mecma'ul-Beyan adlı əsərdə belə deyilir:

"Yəni [Rəbbiniz, sizə] ana-ataya yaxşı davranmağı tövsiyə etdi.

'Bunu haram etdi' ifadəsinin, 'Onun haram olduğuna dair tövsiyədə

ol/tapıldı, ondan uzaq dayanılmasını əmr etdi' mənasını ehtiva edir olması

də, bu bucaqlımı dəstəkləyir." (Mecma'ul-Beyan'dan alınan götürmə burada

sona çatdı.)

Quranda bir çox yerdə, ana-ataya yaxşı davranılmasına bağlı tövsiyəyə

tövhid əmrindən və şirk qadağanından dərhal sonra yer verilmişdir.

Buna bu ayələri nümunə göstərə bilərik: "Rəbbin, tək özünə

592 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

tapınmanızı və anaya-ataya yaxşılıq etmənizi əmr etdi." (İsra, 23) "Hanı

Loğman oğuluna öyüd verərək demişdi ki: 'Balam, Allaha ortaq qaçma;

çünki ortaq qaçmaq böyük bir zülmdür.' Biz insana, anababasını

tövsiyə etdik." (Loğman, 13-14)

Bu da göstərir ki, ana-ataya qarşı pis davranma, onlara baş qaldırma

ən böyük günahlar arasında iştirak edər ya da Allaha ortaq qaçmadan

sonra, ən böyük günah odur. Ağıl da bunun belə olduğunu

nəzərdə tutmaqdadır. Çünki insanların ictimai həyatı olmadan nə həyat

olar, nə din. Buna baxmayaraq cəmiyyət razılaşmağa söykənən etibarı bir faktdır.

Bunun meydana gəlməsi və qorunması, ancaq nəsili sevməklə

mümkündür. Bu isə, bir tərəfdən ana-ata, o biri yandan uşaqlardan

ibarət olan/yaranan ailə mühitinə mərhəmət bağının suveren qılınmasıyla reallaşa bilər.

Uşaqlar, ana və atanın təbiətləri gərəyi övladlarının üzərinə

düşdükləri bir dövrdə onların mərhəmətlərinə və yaxşılıqlarına

möhtacdırlar. Ana və atanın bu təbii meyli, uşaqlarına yaxşılıq

etmələri üçün ən böyük təşviq edici faktordur, ayrıca tövsiyəyə gərək

yoxdur. Lakin onların uşaqlarının şəfqət və mərhəmətlərinə möhtac

olmaları vəziyyəti tamamilə fərqlidir. Bu, ana və atanın yaşlılıq dövrlərinə,

öz başlarına ehtiyaclarını aradan qaldıra bilmədikləri zamanlara

bərabər gəlir. O zaman da uşaqlar gənclik çağlarını və güclərinin doruklarında

olduqları vaxtları yaşayarlar.

Özlərinə möhtac olduqları və gözləmə içində olduqları bir zamanda

uşaqların ana və atalarına əziyyət etmələri, onlara qarşı pis

davranmaları, sonra bunun bütün cəmiyyətdə yayılması, uşaq

doğurma və öyrətmə duyğusunun ortadan qalxmasına səbəb olar. Bu

də bir tərəfdən artıma məqsədli cinsi birləşməyi, bu səbəbdən nəsili kəsilməyə

uğradar; bir tərəfdən də ailə qurma, kiçik bir ictimai vahidi meydana gətirmə

barəsində itələyici bir rol oynayar. Artıq atalıq və analıq təşkilatlarının

möhtərəmliyi qalmaz. Bunun nəticəsində elə bir nəsil ortaya

çıxar ki, arlarında qohumluq bağları olmaz, bir-birlərinə mərhəmət

etmək nədir bilməzlər. O zaman ictimai bağlar həll edilər, birlikdən

doğan güc dağılar, bütünlükdən əsər qalmaz. Elə bir pozulma, elə

bir korlanma suveren olar ki, bunu heç qanun, heç bir ənənə

düzəldə bilməz. Belə bir cəmiyyətdən dünya və axirət xoşbəxtliyi köçüb

Ən'am Surəsi / 151-157 ........................................................................................ 593

gedər. İnşaallah irəlidə bu dini həqiqətlə əlaqədar olaraq daha ətraflı

şərhlər ehtiva edən bir hissəyə yer verəcəyik.

"Kasıblıq qorxusuyla uşaqlarınızı öldürməyin; sizi də, onları da biz

bəsləyirik."

Ayədə keçən "əl-imlak"; mal və yemək barəsində müflisləşmək deməkdir.

"et/ət-Təməllik" (Birinə yalan sevgi göstərib yaltaqlanmaq) sözü

də bu kökdən törəmişdir. Məmləkətləri tez-tez quraqlıq və qıtlıqla

qarşı-qarşıya qaldığı üçün cahiliyyə Ərəbləri arasında kasıblıq qorxusuyla

uşaqları öldürmək məşhur bir ənənə idi. Cahiliyyə Ərəbi iflas

etmək vəziyyətiylə qarşı-qarşıya qaldığında, ilk iş olaraq uşaqlarını

öldürməyə qalxardı. Onları yoxsulluq və aclıq içində bir həyat sürdürərkən

görməyi özünə yedirməzdi.

Bu qadağan, bu ifadəylə səbəbləndirilir: "sizi də, onları da biz

bəsləyirik." Yəni siz onları, dolanışıqlarını təmin edə bilməmə qorxusuyla

öldürürsünüz, amma onların ruzilərini siz vermirsiniz ki! Əksinə

sizin də, onların da ruzisini verən; sizi də, onları da bəsləyən, dolandıran

Allahdır. Bu halda uşaqlarınızı öldürməyin.

"Çirkin işlərin açığına da, bağlısına da yaxınlaşmayın."

Ayədə keçən "əl-fevahiş", "fahişə"nin çoxluğudur və iyrənc, çirkin şey

deməkdir. Uca Allah kitabında zinanı, homoseksuallığı və namuslu

qadınlara böhtan atmağı bunun nümunələrindən saymışdır. Açığından və

bağlısından məqsədin də, açıqdan və gizlicə işlənən çirkin həyasızlıqlar

olduğunu düşünürük. Açıqdan zina etmək, aşna tutmaq və

gizli dost həyatı yaşamaq kimi.

Bu kimi həyasızlıqların normal bir şey kimi qəbul edilməsi, onların çirkinliyinin

və üz qızardanlığının yox sayılması mənasını verər. Bu da

onları yayar. Çünki insan nəfsi, alıkonduğu bu həyasızlıqlara

qarşı güclü bir meyl daşıyar. Bunlarla özünün arasındakı maneələr/mane olar

ortadan qalxdığı zaman məhrum buraxıldığı bu ləzzətlərə və arzulara

qarşı böyük bir istək duy/eşidər və qısa zamanda insanlar arasında yayılarlar.

Bu cür çirkin həyasızlıqların insanlar arasında yayılması

nəsilin kəsilməsinə, ailə həyatının ortadan qalxmasına gətirib çıxarar.

Ailə dediyimiz kiçik ictimai vahidin yox olması da, böyük insan

594 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

birliyinin yox olmasını qaçınılmaz edər. İrəlidə uyğun bir yerdə

bu mövzuyla əlaqədar daha detallı məlumatlar təqdim edəcəyik.

Eyni şəkildə adam öldürməyi, onu izləyən digər həyasızlıqları normal

qarşılamaq, ümumi təhlükəsizliyi ortada qaldırar. Ümumi təhlükəsizliyin yox olması

də, insan cəmiyyətinin bünyəsinin çökməsi, təməllərinin çürüməsi

mənasını verər.

"Haqsız yerə Allahın qadağan etdiyi cana qıymayın..."

Yəni, Allahın öldürülməsini qadağan etdiyi və ya qan və haqq barəsində

qanunlar çərçivəsində toxunulmaz etdiyi cana qıymayın. Bəziləri demişlər

ki: Çirkin işlərin ümumi əhatəs(n)i içində olmasına qarşı, uca

Allahın adam öldürməkdən ayrıca danışması, cana verdiyi əhəmiyyəti və

adam öldürmənin ağır bir cinayət/günah olduğunu göstərmək üçündür. Kasıblıq

qorxusuyla uşaqların öldürülməsinin də ümumiyyətlə çirkin işlər

daxilində olmaqla birlikdə xüsusi olaraq zikr edilməsi də bu səbəbdən

irəli gəlməkdədir. Ərəblər bunu edərkən, kasıblıq qorxusuyla

atanın övladlarını öldürə biləcəyini düşünürdülər. Guya ata belə

etməklə qürurunu qurtarırdı. Atalıq bir mənasıyla uşağın sahibi

olmağı ifadə edərdi.

Uca Allah, qanunlar çarəsində toxunulmaz etdiyi cana, yəni Müsəlmanın

və ya müqaviləli kafirin canına qıyılmasının qadağan edilməsinə

bağlı ümumi hökmdən bir xüsusu istisna etmiş, haqlı yerə öldürməyi

bunun xaricində tutmuşdur. Bununla qisas və ya şəri bir başqa cəzanın

öldürməyi tələb etdiyi vəziyyətlər nəzərdə tutulmuşdur.

Ardından haqqında danışılan xüsusların haramlığı bu ifadəylə gücləndirilir:

"Ağılınızı istifadə edəsiniz deyə O sizə bunları tövsiyə etdi." Ayədə sayılan

beş faktın qadağanlığının səbəbləndirilməsi məzmununda, "ağılınızı

istifadə edəsiniz" ifadəsinin istifadə edilmiş olmasının gerisindəki məqsəd qoy əlaqədar

şərhlərə irəlidə yer verəcəyik.

152) "Yetkinlik çağına çatana qədər ən gözəl şəkildə yaxınlaşma xaricində

yetimin malına yaxınlaşmayın."

Yaxınlaşma qadağanı, ümumilik ifadə etmək üçün istifadə edilmiş bir deyimdir.

Bu səbəbdən yetimin malını yemək, istifadə etmək və onda hər hansı bir

qənaətdə ol/tapılmaq qadağandır. Ancaq onun malını ən gözəl bir istiqamət

Ən'am Surəsi / 151-157 ........................................................................................ 595

temle istifadə etmək üçün yaxınlaşmaq bu ümumi qadağanın daxilində deyil.

Bu qadağan və bu haramlıq, yetimin yetkinlik çağına çatmasına

qədər davam edər. Yetkinlik çağına çatınca, artıq malını idarə etməkdən

aciz bir yetim deyil. Bu səbəbdən malını idarə edəcək bir vəliyə

ehtiyacı olmadan öz malını idarə edə bilər.

Bundan da anlayırıq ki, ayədə keçən "yebluğe eşuddehu" ifadəsiylə

yetim uşağın yetkinlik çağına çatması və həddi-büluğunu isbat etməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Necə ki aşağıdakı ayədə də bu mövzuya toxunulmuşdur: "Evlənmə

çağına gələnə qədər yetimləri təcrübənin; əgər onlarda bir yetkinluq

görsəniz, mallarını özlərinə verin. Onların mallarını israf

edərək və ya böyüyəcəklər (də geri al/götürəcəklər) deyə tezis əldən yeməyin."

(Nisa, 6)

Buradan hərəkətlə anlayırıq ki, yetimin malı üzərində qənaətdə ol/tapılma

qadağanının, "yetkinlik çağına çatana qədər" şəklində məhdudlaşdırılmasından

məqsəd, yetim yetkinlik çağına çatınca yaxınlaşma

qadağanı qalxır və malı üzərində qənaətdə ol/tapılması sərbəst olur,

deyil. Əksinə, bu ifadəylə güdülən məqsəd, onun malına yaxınlaşıla biləcək

zamanı təyin etməkdir. Ki bu zamandan sonra məsələ ortadan

qalxır. Bu səbəbdən ifadənin belə bir mənanı verdiyini söyləyə bilərik:

Malını idarə edib çoxaltmağı bacara bilməyən yetimin malını idarə edin və

çoxalmasını təmin edin, ta ki özü böyüyüb buna güc çatdırana qədər.