Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

Etdiyimiz bu şərhlərdən bu xüsuslar diqqətə çarpanlıq qazanır:

Ən'am Surəsi / 12-18 .............................................................................................. 47

Birincisi: "Allahdan başqasınımı vəli əldə edim?" ifadəsində qulluq

təqdim etmə və ilah əldə etmə hərəkəti, vəli əldə etmə şəklində ifadə edilmişdir.

Bunun səbəbi, dəlilin, uca Allahın bəsləmə şəklində insanlara nemət

bahşedişinin vurğulanmas(n)ı əsasına söykənən olaraq təqdim edilmiş olmasıdır.

İkincisi: İfadənin, "Göyləri və yeri yoxdan var edən" cümləsiylə

elin idiləndirilməsi də, bəsləmə hərəkətinin sırf ONunla məhdudlaşdırılmasının

səbəbini şərhə dönükdür. Necə ki daha əvvəl bu xüsus üzərində

dayandıq. "...lakin özü bəslənməyən..." axtar/ara cümləciyindən də

bu nəticəs(n)i qəbul edə bilərik. Çünki bu cümləciklə, İsa və digərləri kimi ilah

əldə edilən kəslərin bəslənməyə ya da bunun yerinə keçə biləcək

başqa bir dəstəyə ehtiyaclarının ol/tapıldığı vurğulanır.

"Göyləri və yeri yoxdan var edən" ifadəsinin dəlilin içində iştirak etməsindən,

digər iki üsuldan daha üst bir mövqedə olan başqa bir

üsula işarə edildiyi nəticəsinə də vara bilərik. Belə ki: Uca Allah,

bu aləmin var edicisidir. Hər şey, nəticə etibarilə, ONun yoxdan ver

edişinə gəlib söykən/dözər. O halda yalnız ONA boyun əymək lazımdır.

Bu üsulun digərlərinə nisbətlə daha üst bir mövqedə olmasının səbəbinə

gəlincə; bundan əvvəl işarə edilən iki üsul, uca Allah-

'ın tək mabut olduğu nəticəsini verir olmasına baxmayaraq, içində bir

əskikliyi də saxlayır. Çünki bu iki üsul, Allaha qulluq təqdim etmə

zəruriliyini, ONun nemətində gözü olmağa və ya əzabından qorxmağa

söykəyir. Bu səbəbdən bu iki yanaşmada, şəxsən istənən, nemətin

celbi və ya əzabın defidir, sırf uca Allah deyil. Amma bu üsulda,

uca Allaha, Allah olduğu üçün qulluq təqdim edilməsi lazım olduğu anlayışı

əsas alınır.

Üçüncüsü: Uca Allahın bir çox neməti arasında xüsusilə bəsləmə nemətinin

zikr edilməsinin səbəbinə gəlincə; bəslənmə, ilk sadə baxışda,

yaşayan insanın və digər canlıların ən diqqətə çarpan ehtiyacıdır.

Ardından uca Allah, dəlili tamamilə ortaya təqdim etdikdən sonra, Peyğəmbərinə

(s. a. a), bu ağılı dəlili gücləndirəcək bir xüsusu da onlara

şərhini əmr edir. Uca Allahın, vəhy yoluyla özünə, ilah

əldə etməyi ağılın nəzərdə tutduğu şəkildə reallaşdırmasını, yəni tək və ortaqsız

Allahı ilah əldə etməsini əmr etdiyini və bu mövzuda müşriklərin

48 .......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

yolunu izləməsini qəti olaraq qadağan etdiyini bildirməsini istəyir, "De

ki: Mənə, İslamı qəbul edənlərin (Allaha təslim olanların) ilki olmam

əmr edildi və 'Əsla/çəkin ortaq qaçanlardan olma!' (deyildi.)" buyuraraq.

Geridə açıqlanması lazım olan iki nöqtə qalır:

Birincisi: "İslamı qəbul edənlərin ilki..." ifadəsiylə nəzərdə tutulan, e-ğer,

aranızda ilk Müsəlman olan kimsə isə, bu açıq bir gerçəkdir. Çünki

Peyğəmbər əfəndimiz (s. a. a) ümmətindən əvvəl Müsəlman olmuşdur.

Ancaq əgər, ifadənin mütləq oluşundan da aydın olacağı kimi, hər hansı

bir qeydləndirmə olmadan, onun Müsəlman olanların ilki olması

nəzərdə tutulmuşsa, o zaman Peyğəmbərimizin bu məzmundakı ilkliyi, zaman

baxımından deyil, dərəcə baxımından söz mövzusu olar.

İkincisi: Ayələrin axışında təqdim edilən dəlilin nəticəs(n)i, bir növ boyun əyə bilmə

və təslim olma demək olan qulluq olduğundan, belə bir məzmunda

İslam sözcüyünün istifadə edilməsi, iman sözcüyünün istifadə edilməsindən

daha məqsədəuyğun bir seçkidir. Çünki İslam sözcüyündə qulluq mənasına,

yəni boyun əyə bilmə faktına istiqamətli bir işarə vardır.

15) Də ki: "Əgər Rəbbimə qarşı gəlirsəm, böyük bir günün əzabından

qorxaram."

Burada, daha əvvəl işarə etdiyimiz kimi, müşriklərin bəzi saxta

ilahlar əldə etmələrinin ikinci səbəbinə göndərmədə ol/tapılılır.

Onların əsassız sanılarına görə, əldə etdikləri bu saxta ilahlara qulluq

təqdim etmələri, onları üzərlərinə hirs və qəzəblərini endirməkdən yana

zəmanətdə edirdi.

Buna qarşı uca Allah, əzab növləri içində ən çox qorxulmağı haqq

edən qiyamət əzabını, göylərin və yerin ağırlığına söykən/dözə bilmədiyi o

qorxunc əzabı əsas al/götürərək qarşı dəlilini təqdim edir. Necə ki ilk dəlil

çərçivəsində də, ilk baxışda nemət əsasında insanın ən çox möhtac

olduğu bir şey, yəni bəslənmə ehtiyacı əsas alınmışdı.

Əvvəlki ayədə Peyğəmbərimizə (s. a. a) istiqamətli şirk qadağanını ifadə edən

"Əsla/çəkin ortaq qaçanlardan olma!" ifadəsinə bir işarə olaraq, "Əgər

Rəbbimə ortaq qaçsam" şəklindəki bir ifadə yerinə, "Əgər

Rəbbimə qarşı gəlirsəm" buyurulur. Bu ifadə dəyişikliyiylə izah edilmək

istənən şey budur: Böyük günün əzabından yana zəmanətdə ola bilmək

üçün yalnız Allaha qulluq təqdim etmək, ağılın da lazımlı və zoEn'am

Surəsi / 12-18 .............................................................................................. 49

runlu gördüyü bir gerçəkdir. Ağılın göstərdiyi bu gerçəyi, Rəbbim tərəfindən

mənə mesajlan vəhy də dəstəkləməkdədir.

Bu baxımdan, bu ayələ əvvəlki ayə, əvvəl ağılı dəlili ortaya sürüb, ardından

ilahi vəhylə bunu gücləndirmək baxımından bənzərlik göstərməkdədirlər.

Verilmək istənən mesaj çox açıqdır. Şübhəsiz bu, Qur'-

anın öz və təəccüblü ifadə tərzinin heyrət oyandırıcı bir xüsusiyyətidir. Beləsinə

geniş və çox ölçülü bir məna, yalnız "ortaq qaçsam" ifadəsi

yerinə, "qarşı gəlirsəm" ifadəsi istifadə edilərək insanların diqqətinə

təqdim edilmişdir.

16) O gün kimdən (əzab) çevrilsə, həqiqətən (Allah) ona

rəhmətmişdir. İşdə açıq-aşkar qurtuluş budur.

Ayənin ifadə etdiyi məna açıqdır. Bu mənasıyla ayə, əvvəlki ayədə

təqdim edilən dəlili bütünləyici xüsusiyyətdədir. Çünki ilk baxışda əvvəlki ayədə

belə bir vəziyyətlə qarşılaşırıq: Peyğəmbər əfəndimiz (s. a. a),

özü baxımından tövhid inancının zəruriliyinə istiqamətli bir dəlil

ortaya qoyur, uca Allahın özünü şirkdən nəhy etdiyini bildirir.

Buna görə, onun axirət əzabından qoruna bilməsi üçün Allahı birlemesi

lazımdır.

Bu səbəblə, gerçəkləri görməkdən yana qəflət içində olan və məsələləri

yaxşıca irdələyə bilməyən kəslər, Peyğəmbərə (s. a. a) belə bir

cavab verə bilərlər: Sənin də iddia etdiyin kimi şirk qadağanı sırf sənə

istiqamətli olduğuna görə, bu, qorxunun, bu səbəbdən Allahı birləmə zəruriliyinin

də sırf sənə xas olmasını tələb edir. Bu halda, təqdim etdiyin

dəlil, səndən başqası baxımından şiryi

olmusuzlamamaktadır. Bu baxımdan təqdim etdiyin dəlil, yalnız səni

bağlar, başqalarını bağ-lamaz."

Buna qarşı, "O gün kimdən (əzab) çevrilsə, həqiqətən (Allah) ona

rəhmətmişdir." buyurularaq əzabın hər kəsə istiqamətli olduğu, hər kəsi

əhatə etdiyi, ancaq Allahın rəhmətiylə ondan xilas ola bilinəcəyi vurğulanır.

Bu halda hər insanın, özü baxımından belə bir günün

əzabından qorxması lazımdır. Eynilə Peyğəmbərimizin belə

bir günün əzabından qorxduğu kimi. Bu deməkdir ki, dəlil ümumidir,

hər kəslə əlaqədar olaraq ortaya qoyulmuşdur, sırf Peyğəmbərimizə xas

deyil.

50 .......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

17) Əgər Allah sənə bir zərər toxundursa, onu ONdan başqa aradan qaldıracaq

yoxdur. Və əgər sənə bir xeyr toxundursa, O, hər şeyə qadirdir.

Əvvəlki ayələrdə təqdim edilən iki dəlildə, insanların ümid etdikləri şeylərdən

biri olan bəslənmə ilə, qorxduqları şeylərdən biri olan qiyamət gününün

əzabı nümunə götürülmüş və şərh bununla tamamlanmışdı. Uca

Allahın insanlara toxundurduğu başqa zərər və fayda növlərinə toxunulmamışdı.

Halbuki bütünü, uca Allahdandır.

Bu səbəblə, bu ayədə, qiyamət gününün əzabından başqa, uca Allahın

insanlara toxundurduğu və aradan qaldırılması üçün yalnız uca Allah-

'a yönəlməsi lazım olan başqa zərər növlərinin də olduğu açıq bir ifadəylə

ortaya qoyulur. Eyni şəkildə, uca Allah tərəfindən insanlara bəxş edilən

başqa xeyrlərin də olduğu və Allahın bu lütflərini onlardan

geri çevirəcək, bunları onlara bəxş etməsini maneə törədəcək kimsənin

olmadığı, çünki ONun hər şeyə gücü çatdığı, xeyr gözləməsi və ümidinin

yalnız uca Allahın qulluq təqdim edilən ilah əldə edilməsini tələb etdiyi

vurğulanır.

Ancaq, hələ bəziləri belə bir vəhmə qapıla bilərlər: Uca Allahın insanlara

bir zərər və ya bir xeyr toxundurması, yalnız ONun qulluq

təqdim edilən bir ilah əldə edilməsini tələb etməkdədir. Rəqib də bunu inkar

etməməkdədir. 1 Lakin ONun qulluq təqdim edilən tək ilah əldə edilməsini,

ilahlıq və mabutluğun ONA xas qılınmasını tələb etməməkdədir.

Çünki müşriklər, ilah əldə etdikləri şeylərə vasitəs(n)i səbəblər, güclü şəfaətçilər

olaraq baxardılar. Onların kainatda xeyr və şər istiqamətində fəaliyyətlərinin

olduğuna inanardılar. Bu baxımdan da, insanların onların

pisliklərindən qorunmaq və yaxşılıqlarından faydalanmaq üçün onlara

ibadət etmələri, qulluq təqdim etmələri lazımdır.

1- Bütpərəstlərin havas təbəqəsi, uca Allahın, qulların özünə yönəlməsi qeyri-mümkün

olan sərhədsiz bir varlıq olduğuna söykən/dözərək ONA ibadət edilməsini caiz görürdülərsə

də, avam təbəqəsi, uca Allahı digər ilahların yanında bir ilah olaraq görə bilirlər,

bu dünyagörüşüylə ONA ibadət edə bilirdilər. Necə ki Ərəb müşriklərinin

həcc sırasındakı telbiyelerinden də bunu anlamaq mümkündür. Onlar, bu şəkildə

telbiye gətirirdilər: "Əmrinə razılıq etdim. Sənin ortağın yoxdur. Bir ortaq xaricində.

Ki sən ona maliksən, onun da öz mülkü var."

Ən'am Surəsi / 12-18 .............................................................................................. 51

Bu vəhmi, uca Allah bu ifadələrlə rədd edir: O, qullarının üstündə

mütləq qalibdir. Qullarından heç kim, bu gücün üstünə çıxa bilməz. Onlar,

bu gücün əzici təsiri altındadırlar. Əməlləri və əməllərinin təsirləri

də bu gücün təsiri altındadır. ONun icazəs(n)i olmadan xeyr ya da şər xüsusiyyətli

bir əməl işləyə bilməzlər. Heç bir mövzuda qətiliklə müstəqil hərəkət

edə bilməzlər. Özləri baxımından bir zərər və ya fayda ya da başqa bir

şey sahibi ola bilməzlər. Onlardan meydana gələn xeyr ya da şər xüsusiyyətli

hər fəaliyyət, Allahın əmrinə, iradəsinə və icazəsinə söykən/dözər. Müqəddəs şəxsinə

yaraşacaq şəkildə ONA nisbət edilər.

Bu səbəbdən, iki ayə birlikdə, bir tək mənas(n)ı tamamlamaqdadır. Buna

görə, insana xeyr və ya şər olaraq toxunan hər şey, şəxsinə yaraşacaq

bir tərzdə Allahdan qaynaqlanmaqdadır. Bu səbəbdən, uca Allah, qulluq

təqdim edilməsi lazım olan tək ilah, tək mabuttur. ONdan başqa ilah,

ONdan başqa mabut yoxdur.

"Əgər... toxundursa..." və "Və əgər... toxundursa..." ifadələrində,

xeyr və zərərin bir kimsəyə çatması, "toxunma" təbiriylə dilə gətirilmişdir.

Bu təbir, işin əhəmiyyətsizliyini vurğulamağa istiqamətlidir. Bununla

demək istənir ki, insana çatan zərər və ya xeyr, olduqca az bir

şeydir. Heç bir şeyin qarşısında dayana bilməyəcəyi, heç bir məhdud məxluqun

söykən/dözə bilməyəcəyi, dözüm edə bilməyəcəyi sonsuz güc baxımından sözünü

etməyə belə dəyməz.

Xeyrdən danışılarkən, "O, hər şeyə qadirdir." ifadəsinə yer verilmiş

olması, "Heç bir maneə ONU maneə törədə bilməz." şəklindəki bir mesajı verməyə

istiqamətlidir. Bununla, uca Allahın ağla gələ biləcək hər cür zərərə

qədr olduğu kimi, ağla gələ biləcək hər cür xeyirə də qədr olduğu

vurğulanmaq istənir. Beləcə, "onu ONdan başqa aradan qaldıracaq

yoxdur." sözünün səbəbi də aydın olur. Çünki əgər ONun toxundurduğu

zərəri, ONdan başqa aradan qaldıracaq biri olsaydı, bu ONun qüdrətini

olumsuzlayan bir xüsus olardı. Eyni şəkildə, hər şeyə istiqamətli

qüdrəti, heç bir şeyin, ONun toxundurduğu xeyiri maneə törətməyə də gücü

çatmamasını tələb edir.

Zərər və xeyr adına toxundurulan şeyin Peyğəmbərimizə (s. a. a) xas

olaraq zikr edilməsi də, "De ki: Əgər Rəbbimə qarşı gəlirsəm, böyük

günün əzabından qorxaram." ifadəsindəki xas etməyə bənzə-

52 .......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

mektedir. Eyni şəkildə, "Və O, qullarının üstündə mütləq qalibdir."

cümləsi də, "O gün kimdən (əzab) çevrilsə, həqiqətən (Allah) ona

rəhmətmişdir." cümləsinin ifadə etdiyi ümumiləşdirməni vurğular mahiyyətdədir.

18) O, qullarının üstündə mütləq qalibdir. O, hikmət sahibidir, hər şeydən

xəbərdardır.

Ayənin orijinalında keçən "kahir" sözünün mənşəyi olan "qəhr"

sözcüyü, bir növ qalibiyyəti ifadə edər. Bu qalibiyyət, bir şeyin bir şeyə

üstün gəlməsi, basqın çıxması şəklində özünü göstərər. Buna görə,

təbiətləri etibarilə və ya başqa bir şəkildə təsirləri bir-biriylə ziddiyyət təşkil edən

məğlub tərəf öz təsirini itirib qalib tərəfin təsirini qəbul etmək

məcburiyyətində qalar. Sözgəlişi, su atəşə üstünlük təmin etsə, onu sönmək

məcburiyyətində buraxar. Buna qarşı atəş də suya üstün gəlirsə, onu

buxarlaşmaq, yaşlığını itirib qurumaq məcburiyyətində buraxar. Uca

Allahın təsirli etdiyi universal səbəblər də, müsebbeplerini təsir edərək

hadisələrin meydənə gəlməsi üçün nəzərdə tutulan vasitələr mövqeyində

olduqlarına görə, bu səbəblər nə olursa olsun, uca Allahın özləri

haqqında və özlərindən istədiyi şey barəsində ONun iradəsinə

boyun əymək məcburiyyətindədirlər. Bu səbəblə, bütün səbəblər, uca

Allahın gücü və iradəsi qarşısında makhur və məğlub, O isə, hər

şeyin üstündə qalib və kahirdir.

Bu səbəbdən "Kahir" adı, uca Allah üçün olduğu kimi, başqaları üçün də

istifadə edilə bilən bir addır. Ancaq Allahın kahir olmasıyla başqalarının

kahir olması arasında bir fərq vardır. Belə ki, uca Allahın xaricindəki

varlıqların bir qisimi, digər bir qisimini nəşr/təzyiq altında tutaraq bir şeyə

məcbur edə bilsə də, varlıqlarının mərtəbəsi və meydana gəllərinin dərəcəsi baxımından

eyni səviyyədədirlər. Sözgəlişi, atəş odunu yanıb alovlanma məcburiyyətində

buraxar. Amma hər ikisi də təbii varlıqdır; yalnız birinin tələb etdiyi,

təbii olaraq digərinin tələb etdiyindən fərqlidir. Bu fərqlilik

məzmununda atəş odundan daha güclü olduğu üçün, odunun özünü

təsir etməsinə nisbətlə, o odunu daha çox təsirlər/təsir edər, üzərində təsirini göstərərək

ona üstünlük təmin edər.

Ancaq uca Allahın kahirliği, atəşin oduna üstünlük təmin edib fəaliyyəti

altına alması kimi deyil. O, mütləq üstünlük və əhatə edicilik mənanın

Ən'am Surəsi / 12-18 ........................................................................ 53

də kahirdir, kahhardır. Məsələn, odun kimi bir cisimi yandırmağı, alovlandırmağı

uca Allaha izafə etdiyimizdə, bunun mənas(n)ı budur: Uca Allah,

ona bəxş etdiyi məhdud varlıq məzmununda onun üzərində kahirdir,

məcburedici gücə malikdir. Ona verdiyi və öz əliylə (qüdrətiylə) içinə

yerləşdirdiyi xüsusiyyətlər və xüsusiyyətlər məzmununda onun üzərində kahirdir,

məcburedici gücə malikdir. Onu yandırması üçün alovlandırdığı atəş məzmununda

onun üzərində kahirdir, məcburedici gücə malikdir. Çünki atəşin

özünün və sahib olduğu bütün xüsusiyyətlərin və fəaliyyətlərin sahibi

Odur. Və odunun müqavimətini kəsmək və onun yerinə yanma xüsusiyyətini

vermək məzmununda onun üzərində kahirdir, məcburedici gücə malikdir.

Buna görə, ONun iradəsi və diləməsi qarşısında odunun müqavimət göstərməsi,

baş qaldırması, itaətsizlik etməsi və ya bənzəri bir rəftar içində olması

söz mövzusu ola bilməz. Çünki olduqca uca bir üfüqdən gələn bir iradədir

bu.

O halda uca Allah, qulları üzərində kahir və məcburedici gücə malikdir;

amma eyni zamanda onların üstündədir. ONun məcbur etməsi, bir-birinə

bərabər iki şeydən birinin digərini bir şeyə məcbur etməsi kimi deyil. Qur'-

an, nəticəs(n)i etibarilə bu mövzunu ən təəccüblü şəkildə dilə gətirmiş və bu

surədə bu xüsusiyyəti uca Allahın adı olaraq iki yerdə zikr etmişdir. Biri

təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayədə, digəri isə 61. ayədə.

Hər iki yerdə də "qullarının üstündə" qeydi gətirilmişdir. Qaynaqlarda,

"qələbə" sözcüyünün əksinə, "qəhr" sözcüyünün daha çox çətinlənən

varlıqların ağıl sahibi olmaları vəziyyətində istifadə edildiyi istiqamətində bir

müşahidə vardır. Buna görə Ragıp, bu sözü, boyun əydirmə şəklində

açıqlamışdır. Boyun əymənin, ağıl sahibi varlıqlarla əlaqədar daha aydın olar

bir xüsusiyyət olduğu açıqdır. Amma bu, gerçək mənada və ya məcaz olaraq

ağıl sahibi olmayan varlıqlar üçün də istifadə edilməsinə maneə təşkil

etməz.

Allah, qullarının üstündə kahir və məcburedici gücə malikdir. Onlara zərər

və xeyr toxundurar, iradəsi qarşısında onlara boyun əydirər. Qullarının

etdikləri işlər, buraxdıqları təsirlər/təsir edər baxımından da onların üstündə

kahir və məcburedici gücə malikdir. Çünki, qullarına temlik etdiyi şeylərin

maliki Odur, qullarını qədr etdiyi şeylərə qədr olan Odur.

54 ............................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Başqa varlıqlara da izafə edilə biləcək zərər və xeyr toxundurma işi,

bu iki ayədə uca Allaha izafə edildiyi üçün, bu məzmunda ONun mövqesinin

digər varlıqların mövqesindən ayırt edilməsinin gərəyi duyul/eşidilmiş

və ayənin sonunda, "O, hikmət sahibidir, hər şeydən xəbərdardır."

buyurulmuşdur. O, hikmət sahibidir; etdiklərini boşuna və iş

olsun deyə etməz, hər etdiyi yerindədir. Hər şeydən xəbərdardır;

başqaları kimi yanılmaz, səhv etməz.

Ən'am Surəsi / 19-20 .............................................................................................. 55