Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

154) Sonra yaxşılıq edənlərə (əskikliklərini) tamamlayıcı, hər şeyi açıqlayıcı

və rəhmət olaraq Musaya kitabı verdik...

Əvvəlki ayələrdə zikr edilən və tövsiyə edilən ümumi şəri öhdəçiliklər,

bütün peyğəmbərlərə verilən dinin universal öhdəçilikləri arasında

iştirak etdikləri və bunlar, detalları açıqlanmamış ümumi öhdəçiliklər

olduqları üçün bu xüsusa diqqət çəkilir: Uca Allah, bu öhdəçilikləri

ümumi xəttləriylə bütün peyğəmbərlərə tövsiyə etdikdən sonra

ehtiyac duyulduğu üçün bunları əvvəl Musaya endirilən kitabda, daha

sonra da Hz. Peyğəmbərə (s. a. a) endirilən mübarək kitabda geniş bir

şəkildə açıqlamış, detallarını təqdim etmişdir. Bu məqsədlə belə deyilir:

"Sonra yaxşılıq edənlərə (əskikliklərini) tamamlayıcı... olaraq Musaya

kitabı verdik..."

Bu baxımdan ayənin belə bir məna ehtiva etdiyini nəzərdə tuturuq: Dini

qanunları icmalan və ümumiyyətlə qərara bağlayıb qanuniləşdirdikdən

sonra, bu yasamanın bir davamı və tamamlayıcı ünsürü olaraq yaxşılıq

edənlər üçün bu icmalı yasamanın əskikliklərini aradan qaldırmaq üzrə Musaya

kitabı verdik. Beləcə İsrailoğullarının bu ümumi qanunlarla əlaqədar

ehtiyac duyduğu hər şeyin təfərrüatını, qatımızdan bir hidayət və

604 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

rəhmət olaraq açıqladıq ki, Rəbləriylə qarşılaşacaqları gerçəyinə iman

etsinlər. Bu mənas(n)ı, əvvəlki üç ayənin axışıyla bütünlük ifadə edən

təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayənin axışından anlayırıq.

Bu səbəbdən, "Sonra... Musaya kitabı verdik..." ifadəsiylə, "De ki: Gəlin,

Rəbbinizin sizə nələri haram etdiyini oxuyum." ifadəsindən əvvəlki

ayələrin axışına yenidən dönülmüş olur. Burada uca Allah, birinci

çoxluq şəxs kipiyle Peyğəmbərinə (s. a. a) xitab etməkdədir. Ayrıca,

"Sonra..." sözündən qəbul edilən gecikmə mənasıyla, bu kitabın söz

mövzusu ümumi və icmalı qanunlara istiqamətli bir detallandırma məqsədiylə

endirildiyi izah edilmək istənir.

Təfsir alimləri, "Sonra... Musaya kitabı verdik..." ifadəsini maraqlı şərhlərlə

şərhə işlə/çalışmışlar:

Birinə görə; ifadədə hazf vardır; bu səbəbdən təqdiri açılam belədir:

"Sonra ey Məhəmməd, Musaya kitab verdiyimizi söylə."

Bir başqasına görə; ifadənin bucaqlımı belədir: "Sonra sizə xəbər verirəm

ki, Musaya kitab verildi."

Bir başqasına görə; açılam belədir: "Sonra sizə oxuyuram ki: Biz Musa'-

ya kitab verdik."

Digər bir görüşə görə; bu ifadə, İbrahim hekayəsinin axışı içində iştirak edən,

"Biz ona İshakı və (İshakın oğulu) Yaqubu hədiyyə etdik." [Ən'am,

84] ifadəsiylə əlaqəlidir. Bu səbəbdən cümlənin tənzimləməsi belədir:

"Ona İshakı və Yaqubu hədiyyə etdik. Sonra Musaya kitabı verdik."

Təfsirçiləri bu cür məcbur etmə məhsulu şərhlərə itələyən faktor, Tövratın

Qurandan əvvəl endirilmiş olmasına qarşı, ayədə gecikməyi, birinin

ardından gəlməyi ifadə edən "sümme=sonra" ədatının istifadə edilmiş

olmasıdır. Belə olunca da Tövratın Qurandan sonra enmiş olması

kimi bir vəziyyət ortaya çıxır. Necə ki bundan əvvəl, "De ki: Gəlin,

Rəbbinizin sizə nələri haram etdiyini oxuyum." buyurulmuşdu. Yuxarıda

etdiyimiz qiymətləndirmə, təfsirçilərin bu cür məcbur etmə məhsulu

şərhlərinin dayazlığını ortaya qoyar mahiyyətdədir.

"yaxşılıq edənlərə tamamlayıcı..." ifadəsi, kitabın endirilməsinin,

İsrailoğullarından yaxşılıq edənlərin bu ümumi qanunlarla əməl etmələri

Ən'am Surəsi / 151-157 ........................................................................................ 605

məzmunundakı əskikliklərinin tamamlanması məqsədinə istiqamətli olduğunu

açıqlayıcı mahiyyətdədir. Uca Allah Musanın hekayəsi çərçivəsində,

kitabın indirilişinden sonra belə buyurmuşdur: "Onun üçün lövhələrdə

öyüd və hər şeyin açıqlayıcısı olaraq hər şeydən nümunələr

yazdıq. 'Bunları qüvvətlə tut və qövmünə, bunların ən gözəlini tutsunlar

deyə əmr et.' (dedik)." (Ə'RAF, 145) "Qapısından səcdə edərək girin və

'(Rəbbimiz!) Bizi bağışla.' dəyin ki, səhvlərinizi sizə bağışlayaq. Yaxşılıq

edənlərə isə, (yaxşılıqlarının qarşılığını) çoxuyla/çox verəcəyik.' demişdik. "

(Bəqərə, 58) Bu vəziyyətdə təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə keçən "ellezi

ahsene=iyilik edən" ifadəsində keçən adı mevsulun növ bildirdiyi

aydın olar.

Bu cümlənin mənas(n)ı ətrafında müxtəlif görüşlər irəli sürülmüşdür. Bəzilərinə

görə, cümlənin mənas(n)ı belədir: "Musaya istiqamətli peyğəmbərlik

və möhtərəmlik yaxşılığının tamamlayıcısı olaraq..." Digər bəzisinə görə

məna belədir: "Möminlərdən yaxşılıq edənlərə istiqamətli nemətin tamamlayıcısı

olaraq..." Bəziləri demişlər ki: "Cümlənin mənas(n)ı bu şəkildədir:

Yaxşılıq edən peyğəmbərlərə istiqamətli nemətin tamamlayıcısı olaraq..."

Başqaları belə demişlər: "Cümlənin mənas(n)ı bu şəkildədir: Yaxşılıq

edənlərin dünyadakı yaxşılıqlarının bir qarşılığı olan cənnətdəki möhtərəmliklərinin

tamamlayıcısı olaraq..." Bəzilərinə görə, cümlə bu şəkildə

başa düşülməlidir: "Uca Allahın Musaya yaxşılıq olaraq bəxş etdiyi möhtərəmlik,

peyğəmbərlik və digər nemətlərin tamamlayıcısı olaraq..." Bəziləri

də belə demişlər: "Cümlə İbrahim hekayəsiylə əlaqəlidir və

mənas(n)ı da belədir: İbrahimə istiqamətli nemətin tamamlayıcısı olaraq..."

Yuxarıda sıraladığımız görüşlərin bütününün son dərəcə zəif olduqları

dəqiq bir şəkildə ortadadır.

"hər şeyi açıqlayıcı" Yəni, İsrailoğullarının ehtiyac duyduqları və ya

özlərindən sonra gələcək qurşaqların da faydalanacağı hər şeyi.

"yol göstərici" Yəni, bələdçi əldə edəcəkləri bir yol göstərici. "və rəhmət

olaraq" Yəni, faydalanacaqları bir rəhmət qaynağı olaraq. "ki

Rəblərinin hüzur/dincliyinə çatacaqlarına inansınlar." Bu ifadədə, İsrailoğullarının

Allahın hüzur/dincliyinə çıxmağa və axirət gününə inanma

barəsində ağır davrandıqları və ya buna inanmaqdan qaçındıqları

istiqamətində bir işarə vardır. Necə ki Quranın təhrif edildiyini xəbər

606 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

verdiyi bu günki Tövratda ölümdən sonra dirilişdən və qiyamət günündən

danışılmaması da, bizim bu çıxarsamamızı dəstəkləyici

konkret bir dəlildir. Bəzi Yəhudi tarixçilər də, İsrail xalqının axirət

gününə inanmadığını söyləmişlər.

155) Bu (Quran) da, endirdiyimiz mübarək bir kitabdır...

Yəni, bu Quran da, mübarək bir kitabdır; Musanın kitabının sahib olduğu

xüsusiyyətlərə malikdir; ona yatıl...

156) "Kitab, tək bizdən əvvəlki iki birliyə endirildi..." deməyəsiniz

deyə...

Ayədə keçən "ən/en təkili" ifadəsi, "kerahete ən/en təkili" və ya "liella

təkili" (deməyəsiniz deyə) mənasını ifadə edər. Ərəbcədə bu məşhur

bir istifadədir. Bu ifadə, əvvəlki ayədə keçən "endirdiyimiz" ifadəsiylə

elin idilidir.

"Bizdən əvvəlki iki birliyə..." ifadəsindəki iki birlikdən məqsəd,

özlərinə Tövrat və İncil adlı səmavi kitablar endirilən Yəhudilər və

Xristianlardır. Bu ikisindən əvvəl Nuh və İbrahim kimi peyğəmbərlərə

enən səmavi kitablar isə, ilahi qanunların təməllərini ehtiva etməklə birlikdə

detallı şərhləri ehtiva etmirdilər. Davud Peyğəmbərə enən Zəbur

kimi digər bəzi peyğəmbərlərə ətf edilən səmavi kitablara gəlincə,

bunlarda qanunlara yer verilməmiş, o peyğəmbərlər də onlarla əməl

etməklə mükəlləf qılınmışlar idi.

Bu səbəbdən belə bir məna çıxır qarşımıza: Biz Quranı endirdik;

çünki, "İlahi qanunları detallı şəkildə ehtiva edən səmavi kitablar, bizdən

əvvəlki iki birliyə, yəni Yəhudilərə və Xristianlara endirildi.

Bizim onların oxumasından xəbərimiz yox idi. Bu səbəbdən xəbərsiz

olduğumuz bir şeydən məsul tutula bilmərik." demənizi istəmirdik.

157) Yaxud, "Əgər bizə kitab endirilsəydi, biz onlardan daha çox doğru

yolda olardıq." deməyəsiniz deyə...

Yəni, bizdən əvvəl özlərinə kitab verilənlərdən daha çox doğru yol

üzrə olardıq. "İşdə sizə də Rəbbinizdən açıq bir dəlil, yol göstərici və

rəhmət gəldi." ifadəsi, hər iki ayədə keçən "deməyəsiniz deyə" ifadəsiylə

elin idili bir detal mahiyyətindədir. Bu son ifadədə kitab yeri

Ən'am Surəsi / 151-157 ........................................................................................ 607

nə "beyyine=açık dəlil" sözcüyü istifadə edilmiş, bununla kitabın

(Quranın) dəlilinin diqqətə çarpanlığına və kanıtsallığının açıqlığına işarə

edilir. Belə ki belə bir dəlil qarşısında kimsənin irəli müddət biləcəyi

bir bəhanəs(n)i və ya bəhanəsi qalmır. Ayədə keçən, "sədəfə" və

"yasdifune" sözlərinin kökü olan "əs-sədəf", "üz çevirmə" mənasına

gəlir. Ayənin mənas(n)ı, əlavə bir şərhi tələb etməyəcək qədər

açıqdır.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Tefsir'ul-Ayyaşi'de, Əbu Basardan belə rəvayət edilər: "Bir gün İmam

Misin (ə.s) yanında ol/tapılırdım. İmam yatağına söykənmişdi. O

sırada Ən'am Surəsindən, başqa ayələr tərəfindən neshedilmemiş

möhkəm ayələri oxudu. Sonra belə buyurdu: Yetmiş min mələk bu

ayələrin enişinə yoldaşlıq etdi. [İmam, bu ayələri oxudu:] Da ki: Gəlin,

Rəbbinizin sizə nələri haram etdiyini oxuyum: ONA heç bir şeyi ortaq

qaçmayın..." [c. 1, s. 383, h: 123]

et-Dürr'ül-Mensur adlı təfsirdə belə deyilir: ABŞ b. Humeyd, İbni Əbi

Xatəm, Ebu'ş-Şeyh, İbni Mürdeveyh və Hakim səhih olduğunu ifadə edərək

Ubade b. Samitdən belə rəvayət etmişlər: "Rəsulullah əfəndimiz

(s. a. a) buyurdu ki: 'Hansınız bu üç ayəyə uyğun gəlmək barəsində mənə

söz verər?' Ardından, 'De ki: Gəlin, Rəbbinizin sizə nələri haram

etdiyini oxuyum...' deyə başlayan üç ayəs(n)i oxudu. Daha sonra da

belə buyurdu: Kim bu üç ayənin məzmununun gərəyini yerinə yetirsə,

onun ödənişi Allaha aiddir. Kim də bu xüsuslarda bir qüsur işlər də Allah

dünyadaykən bunlardan ötəri onun başına bir müsibət gətirsə,

bu onun cəzası olar. Kimi də axirətə təxirə salsa, istəsə cəzalandırar, istəsə

bağışlayar/hədiyyələr." [c. 3, s. 54]

Mən deyərəm ki: Bu son rəvayətdə bir əsassızlıq gözə dəyməkdədir.

Çünki Allaha ortaq qaçma cinayət/günahının cəzalandırılması barəsində yalnız

dünyəvi cəza ilə kifayətlənilməz və ayrıca Allaha ortaq qaçma cinayət/günahı

axirətdə bağışlanılacaq cinayətlər/günahların əhatəsinə alınmaz. Bu, Quran nassıyla

dilə gətirilmişdir: "Allah özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz." (Nisa,

48) "Kafir olub küfrlərində israr edərək ölənlər, işdə Allahın, mələklərin

və bütün insanların lənəti onların üzərinədir. Əbədi ola-

608 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

rak lənətdə qalarlar. Nə özlərindən əzab yüngülləşdirilər, nə də onlara

baxılar." (Bəqərə, 161-162)

Kənar yandan rəvayət, söz mövzusu ayələrin ehtiva etdiyi hökmlərin İslam

şəriətinə xas olduğunu vurğular mahiyyətdədir. Necə ki bəzi səhabə

və təbiin qurşağına mənsub alimlərdən köçürülən rəvayətlərdən də

bunu qəbul etmək mümkündür. Məsələn et-Dürr'ül-Mensurda, bir qrup

ravi İbni Məsuddan belə rəvayət etmişlər: "Hz. Məhəmmədin

(s. a. a) üzərində möhürü olan vəsiyyətini görməkdən xoşlananlar bu

üç ayəs(n)i oxusunlar: Də ki: Gəlin, Rəbbinizin sizə nələri haram etdiyini

oxuyum... qorunasınız deyə O sizə bunları tövsiyə etdi..." Bunun

bir bənzərini də Münzir əs-Sevri, Rebi' b. Haysemdən rəvayət etmişdir.

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Əmr b. Ebi'l-Mikdam'dan, o da atasından, o da Əli

b. Hüseyndən (ə.s) belə rəvayət edər: "Çirkin işlərin açığına da, bağlısına

də... Çirkin işin açığı, adamın analığıyla evlənməsi; bağlısı da

zinadır." [c. 1, s. 383, h: 124]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətdə, ayədə keçən ümumi ifadənin nümunələrindən

bəziləri zikr edilmişdir.

et-Dürr'ül-Mensur adlı təfsirdə belə deyilir: Əhməd, ABŞ b. Hu-meyd,

Nəsəs(n)i, Bezzaz, İbni Münzir, İbni Əbi Xatəm, Ebu'ş-Şeyh, İbni

Mürdeveyh və Hakim -səhih olduğunu ifadə edərək- İbni Məsuddan

belə rəvayət edərlər: "Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) əliylə bir xətt çəkdi

və 'Bu, Allahın dümdüz yoludur.' dedi. Sonra bu xəttin sağına

və tənəffüs edilə bəzi xəttlər daha çəkdi və 'Bu yolların hər birinin başında

insanları ona dəvət edən bir şeytan ol/tapılar.' dedi, ardından da

bu ayəs(n)i oxudu: İşdə mənim doğru yolum budur; ona yatıl, başqa yollara

uyğun gəlməyin; sonra sizi ONun yolundan ayırar." [c. 3, s. 55-56]

Yenə eyni əsərdə belə deyilir: Ahmad, İbni Macə, İbni Əbi Xatəm və

İbni Mürdeveyh, Cabir b. Abdullahdan belə rəvayət edərlər: "Bizlər

Rəsulullahın (s. a. a) yanında otururduq. Qarşısında belə bir xətt çəkdi

və 'Bu, Allahın yoludur.' dedi. Sonra bu xəttin sağında iki, solunda

də iki xətt daha çəkdi və 'Bunlar da, şeytanın yoludur.' buyurdu. Ardından

əlini orta yolun üzərinə qoyaraq, 'İşdə mənim doğru yolum bu

Ən'am Surəsi / 151-157 ........................................................................................ 609

dayan; ona yatıl...' ayəsini oxudu." [c. 3, s. 56]

Tefsir'ul-Kummi'de deyilir ki: Bizə Həsən b. Əli atasından, o da

Hüseyn b. Səiddən, o da Məhəmməd b. Sinandan, o da Xalid əl-

Kammatdan, o da Əbu Basardan, o da İmam Misdən (ə.s), "İşdə

mənim doğru yolum budur; ona yatıl, başqa yollara uyğun gəlməyin; sonra

sizi ONun yolundan ayırar." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət etdi: "Yol

bizik (Ehlibeyt); kim bu yoldan üz çevirər də başqa yollara xəbərdar etsə,

küfrə sapmış olar." [c. 1, s. 221]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət, ayənin məzmununun nümunələrindən birinə uyğunlaşdırılmasına

söykən/dözər. İmamın (ə.s) söylədiyi xüsus, "De ki: Mən buna

qarşılıq sizdən, yaxınlarımı sevmənizin xaricində başqa bir ödəniş

istəmirəm." (Şura, 23) ayəsinin, "Buna qarşılıq sizdən bir ödəniş

istəmirəm, ancaq Rəbbinizə çatan yola girmək istəyənə yol göstərirəm."

(Furqan, 57) ayəsiylə birlikdə düşünüldüyündə qəbul edilən bir

nəticədir.

Gərək Şiə və gərəksə Ehlisünnet qaynaqlarında iştirak edən bir çox rəvayətdə,

Hz. Əlinin (ə.s) "sıratı müstakim=dosdoğru yol" olduğu ifadə edilər.

Təfsirimizin birinci dərisində Fatihə Surəsini təfsir edərkən bu rəvayətlərə

işarə etmişdik.

610 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Ayələrin Tərcüməs(n)i

158- Hökmən mələklərin gəlməsini yaxud Rəbbinin gəlməsini ya da

Rəbbinin bəzi ayələrinin gəlməsinimi gözləyirlər?! Rəbbinin bəzi

ayələri gəldiyi gün, daha əvvəl iman etməmiş ya da imanında bir xeyr

qazanmamış olan kimsəyə artıq imanı bir fayda verməz. Də ki:

"Gözləyin; şübhəsiz biz də gözləməkdəyik."

159- Dinlərini parça parça edib qrup qrup olanlar var ya, sənin onlarla

heç bir bağlı yoxdur. Onların işi ancaq Allaha qalmışdır. Sonra (Allah),

etdiklərini onlara xəbər verəcək.

160- Kim yaxşılıq gətirsə, ona onun on bərk/qatı vardır; kim də pislik gətirsə,

yalnız onun tayıyla cəzalandırılar və onlar haqsızlığa uğradılmazlar.