Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Bu ayələr, əvvəlki ayələr qrupuyla əlaqəlidir. Burada dümdüz yo

Ən'am Surəsi / 158-160 ........................................................................................ 611

lu izləməkdən qaçınan, bu səbəbdən bölük pörçük qruplara ayrılan müşriklərə

ağır bir təhdid yönəldilməkdə və Hz. Peyğəmbərin (s. a. a), dinlərini

bu şəkildə parçalayanlardan uzaq olduğu vurğulanmaqdadır. Bu

arada yaxşılıqla gələnlərə gözəl bir vəddə ol/tapılılmaqda, pisliklə gələnlərin

də pisliklərinin cəzasını çəkəcəkləri ifadə edilməkdədir.

158) Hökmən mələklərin gəlməsini yaxud Rəbbinin gəlməsini ya da

Rəbbinin bəzi ayələrinin gəlməsinimi gözləyirlər?!

Sual, öyüdün fayda vermədiyi və çağırışın nəticəsiz qaldığı bir məzmunda

mənfiləmə məqsədinə [belə bir şeyi gözləməmələri lazım olduğunu

ifadə etməyə] istiqamətlidir. Çünki ayədə zikr edilən xüsuslar, zəruri

olaraq onlar haqqında ədalətə söykənən qəti bir hökmün verildiyi,

onların yox edilməsinə və yer üzünün onlardan təmizlənməsinə qərar

verildiyi vəziyyətlərdə gündəmə gələn faktlardır.

Belə bir məzmunda, mələklərin gəlməsindən məqsədin, onların əzab

ayəsiylə (nişanesiyle) enmələri olması lazımdır. Necə ki bir başqa

ayədən bunu anlamaq mümkündür: "Dedilər ki: 'Ey özünə Zikr

(Quran) endirilmiş olan, sən mütləq havalanmısan. Əgər doğrulardansansa,

bizə mələkləri gətirsənsəyə!' Biz, mələkləri ancaq haqq ilə endirərik;

o zaman da onlara möhlət verilməz." (Hicr, 6-8)

Bu səbəbdən Rəbbin gəlməsindən məqsəd də, qiyamət günüdür. Çünki

o gün tövhid ayəs(n)i, Allahın birliyinin dəlili əskiksiz bir şəkildə ortaya

çıxar, üzərində ən kiçik bir bağlılıq, bir örtü qalmaz. Necə ki qiyamət

gününün xüsusiyyəti, əşyanın həqiqətinin üzərindəki pərdələri açmasıdır.

Bu səbəbdən ayədə uca Allah haqqında haqqında danışılan "gəlmə"

deyil məqsəd, gizlilikdən sonra açıqlıq, gaip oluşdan sonra hazır meydana gətir.

Yoxsa uca Allah başqa varlıqların gəlməsi kimi cismani bir gəlişdən

münəzzəhdir.

Bəziləri, "Bundan məqsəd, Allahın əmrinin gəlməsidir." demişlər.

Bənzəri bir qiymətləndirməyə, təfsirimizin ikinci dərisində, "Onlar, bulud

kölgələri içində Allahın... gəlməsinimi gözləyirlər?" (Bəqərə, 210) ayəsini

təfsiri edərkən yer vermişdik.

Bu vəziyyətdə, "Rəbbin bəzi ayələrinin gəlməsi"ndən məqsəd də, dünya

həyatının bir daha geri dönülməyəcək şəkildə özləri haqqında

dəyişməsi və seçmə haqqlarının əllərindən alınmasıdır. Məsələn

612 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

ölüm ayəs(n)i, dünyadakı əməl həyatının boğaz aləmindəki cəza həyatına

yerini tərk etməsinə gətirib çıxarar.

Ya da [Rəbbin bəzi ayələrinin gəlməsi"ndən məqsəd,] küfr və inkar

xarakterinin onların nəfslərində qalıcılıq qazanmasına səbəb olacaq

bir ayənin təcəlli etməsidir. Ki bu vəziyyətdə tövhidə yönəlmələri və

haqqa ürəklərini açmaları mümkün olmaz; yalnız ilahi qəzəb və əzabın

dörd bir tərəfdən özlərini əhatə etməsi nəticəs(n)i qorxu təsiriylə,

dilləriylə "İman etdik." deyərlər. Necə ki bu ayədən belə bir nəticə qəbul etmək

mümkündür: "Söz (hökm) onlar haqqında dəqiqləşdiyi zaman,

insanların ayələrimizə qəti inanmır olduqları üçün onlara

yerdən bir dabbe (canlı) çıxararıq; o onlarla danışar." (Nəml, 82)

Bir başqa ayədə də belə buyurulur: "Doğru sinizsə bu fəth nə vaxt?

deyirlər. Də ki: Fəth günü gəlincə, inkar edənlərə o zaman inanmaları

fayda verməz və özlərinə möhlət də verilməz." (Səcdə,

28-29) Ayənin zahirindən aydın olduğu kimi fəthdən məqsəd, Hz. Peyğəmbərlə

(s. a. a) ümməti arasında ədalət qanunu istiqamətində qəti

hökmün verilməsidir. Necə ki uca Allah, Şuayb Peyğəmbərin belə

dediyini köçürməkdədir: "Rəbbimiz, bizimlə qövmümüzün arasında haqq

olaraq fəthi reallaşdır; şübhəsiz ki sən, fəth edənlərin ən yaxşısısan."

(Ə'RAF, 89) Bir başqa ayədə də uca Allah elçiləriylə əlaqədar olaraq belə

buyurur: "Fəth istədilər və hər inadçı zorba pərişan oldu." (İbrahim,

15)

Ya da ["Rəbbin bəzi ayələrinin gəlməsi"ndən məqsəd,] uca Allah

tərəfindən geri çevrilməsi mümkün olmayan qaçınılmaz bir qəzəbin

gəlməsidir. Ki bu qəzəb nəticəsində, acı/ağrılı verən əzabdan qoruna bilmək

üçün iman etmək məcburiyyətində qalarlar. Lakin bunun onlara bir faydası olmaz;

çünki yalnız insanın öz azad iradəsiylə reallaşdırdığı

imanın ona faydası olar. Necə ki aşağıdakı ayədən bunu anlayırıq:

"Əzabımızı gördükləri zaman, 'Tək Allaha inandıq və ONA ortaq qaçmaqda

olduğumuz şeyləri inkar etdik.' dedilər. Lakin əzabımızı gördükləri

zaman inanmaları, özlərinə bir fayda vermədi. Allahın

qulları haqqında köhnədən bəri qüvvədə olan qanunu budur. İşdə o

zaman kafirlər ziyana uğradılar." (Mömin, 84-85)

Bu səbəbdən mələklərin gəlməsi və ya Rəbbin gəlməsi ya da Rəbbin bəzi

Ən'am Surəsi / 158-160 ........................................................................................ 613

ayələrinin gəlməsi, onlar arasında ədalət qanununa görə hökm verilməsi

ilə birlikdə gündəmə gələn faktlardır. Əslində onlar, fərqində olmasalar

də, heç bir öyüddən təsirlənmədikləri və heç bir dəlili qəbul etmədikləri

üçün, gerçəkdə bundan başqasını da gözləmirlər. Çünki bilsinlər və ya

bilməsinlər, gerçək olanca çılpaqlığıyla qarşılarında dayanmaqdadır.

Bəzilərinə görə, ayədəki sual üslubu danlama məqsədlidir. Çünki onlar

Hz. Peyğəmbərdən (s. a. a) üzərlərinə mələkləri endirməsini və ya

Rəblərini görməyi ya da əvvəlki birliklərə göstərildiyi kimi özlərinə

də bir möcüzənin göstərilməsini istəyirdilər. Buna görə sanki belə

deyilir: Bunlar dəlil filan istəmirlər, yalnız təklif etdikləri şeylərin

reallaşmasını gözləyirlər.

Əslində ayənin giriş qisimini əsas götürdüyümüzdə, bu qiymətləndirmənin çox

də uzaq olmadığı görülər. Ancaq ayənin bu son cümləsi, yəni,

"Rəbbinin bəzi ayələri gəldiyi gün..." cümləsi, bu qiymətləndirməklə

lazım olduğu kimi üst-üstə düşməməkdədir. Çünki danlama məqsədli bir ifadənin

axışı içində gerçəklərin açıqlanması və nəticələndirərin detallı olaraq gözlər

önünə sərilməsi hədəf alınmaz.

Rəbbinin bəzi ayələri gəldiyi gün...

Bu ayələrin ortaya çıxacaqları günün xüsusiyyətləri açıqlanır. Əslində

bunların, şəxsən o ayələrin xüsusiyyətləri olduğunu söyləyə bilərik. Buna

görə, bu gündən əvvəl könüllü olaraq və öz istəyiylə iman etməmiş

olan bir kimsənin bu gündə iman etməsinin ya da iman edib də

imanının bir gərəyi olaraq hər hansı bir xeyr işləməmiş, saleh bir əməl

reallaşdırmamış, tam tərsinə ömürünü pisliklər və günahlar

arasında keçirmiş olan bir kimsənin imanının ona faydası olmaz.

Çünki belə bir insanın tövbəsi qəbul edilməz. Uca Allah bir ayədə

belə buyurmuşdur: "İçlərindən birinə ölüm gəlib çatana qədər pislikləri

edib, 'Mən indi tövbə etdim.' deyənlər... üçün (qəbul ediləcək)

tövbə yoxdur." (Nisa, 18) Bu səbəbdən daha əvvəl könüllü olaraq və

öz razılığıyla iman etməyən ya da Allaha iman edib də ayələrini

inkar edən, ONun qoyduğu qanunlara, şəriətə diqqət etməyən, tam

tərsinə günahlar vadisində ömür istehlak edən, saleh əməl adına heç bir

şey qazanmayan bir kimsə, bütün bunlara qarşı ilahi əzabı fərq edib

zəruri olaraq imana sığındığında, bu iman, sırf ilahi əzabı geri çe-

614 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

virme məqsədli bir qaçış olduğu üçün, özünə heç bir fayda verməz,

ilahi əzabı ondan geri çevirməz. ONun əzabı, günahkarlar birliyindən

geri çevrilməz.

Bu ayədə Quranın bənzərsiz ifadə tərzinin göz oxşayan nümunələrindən birini

görürük. Çox xoş və könül bucaqçı bir üslubla mövzu ələ alınır.

Belə ki: Ayədə "Rəbbinin (Sənin Rəbbinin)" ifadəsi üç dəfə təkrarlanır.

Bunun tək məqsədi var; o da rəqibləri, yəni müşriklər qarşısında

Peyğəmbərə (s. a. a) özünə inam peyvənd etmək, müqavimətini artırmaqdır. Çünki

müşriklər tanrılarıyla öyünür, bütləriylə fəxr edirdilər. Belə bir

mənzərə qarşısında Peyğəmbərin Rəbbinə güvənib söykən/dözməsi, buna

bağlı olaraq ürəyini gücləndirməsi, dəvətinə olan bağlılığını, coşğusunu

davam etdirməsi məqsədiylə belə bir mənəvi dəstəyə ehtiyac duyul/eşidilir.

Əgər dəvətində müvəffəqiyyətli olsa, nə gözəl. O biri müxtəlif, Allah onunla

qövmü arasında qəti hökmünü, ədalət qanununa söykənən və hər şeyi açığa

çıxarıcı qərarını verəcək. Sonra uca Allah bu atmosferi daha

təsirli etmək və Peyğəmbərimizin özünə inamını daha çox gücləndirmək

üçün ayənin sonunda belə buyurur: "Də ki: Gözləyin, biz də gözləməkdəyik."

Yəni, onların gözlədiklərini sən də gözlə və onlara, bunun

gözləməsi içində olduğunu xəbər ver. Onlara da gözləmələrini əmr et.

Çünki bu, gerçəklərin olanca çılpaqlığıyla ortaya çıxarılacağı hökmdür,

qətiliklə bir zarafat deyil.

Bundan da aydın olur ki ayə, ciddi bir təhdid ehtiva edir, söz olsun deyə

qorxutmur. Bu da bəzi təfsirçilərin aşağıya al/götürəcəyimiz şərhlərinin

səhvini ortaya çıxaran bir faktdır. Bu təfsirçilər, "Ayədəki sual,

danlama məqsədlidir." deyənlərin bu fikirlərini etibarsız etmək üçün

demişlər ki: "Bu üç ayə, onların başqaları kimi eyni məsələylə əlaqədar

olaraq gözlədikləri şeyləri ehtiva etməkdədir. Bu səbəbdən bu bəzi ayələrlə,

onların təklif etdikləri şeylərin nəzərdə tutulmuş olması doğru olmaz. Çünki

peyğəmbərlərdən gətirilməsi istənən ayələr, möcüzələr, Allahın qanunu

lazımınca, bunlara iman etməyən cəmiyyətin kökdən yox edilmə əzabıyla

cəzalandırılmasını nəzərdə tutar. Halbuki uca Allah rəhməti gərəyi, Hz. Peyğəmbərin

(s. a. a) ümmətini bu şəkildə cəzalandırmayacaq."

Bu şərhə qarşılıq bizim söyləyəcəklərimiz var: Quran ayələrində,

İslam ümmətinin də aralarında ədalət qanununa görə qərar verilməsi

Ən'am Surəsi / 158-160 ........................................................................................ 615

və haqqlarında gerçəkləri ortaya çıxaracaq qəti hökmün verilməsi

qaydasının əhatəsinə girəcəyinə bağlı qəti ifadələr vardır; bu mövzu

üzərində ən kiçik bir pərdə yoxdur. Buna bu ayələri nümunə göstərə bilərik:

"Hər ümmətin bir elçisi vardır. Elçiləri gəldiyi zaman aralarında

ədalətlə hükmolunur, onlara heç haqsızlıq edilməz. 'Doğru sinizsə, bu

bizi təhdid etdiyiniz əzab nə vaxt?' deyirlər. Də ki: 'Mən özümə

da/də/dahi, Allahın dilədiyindən başqa, nə bir zərər, nə də bir fayda vermə

gücünə sahib deyiləm. Hər ümmətin bir müddəti (əcəli) vardır... 'Doğrudan

o bir gerçəkdirmi?' deyə səndən soruşurlar. Də ki: Bəli, Rəbbim haqqı

üçün o gerçəkdir. Siz onu önləyə bilməzsiniz." (Yunus, 47-53)

Bəziləri, təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayədən hərəkətlə saleh əməllə dəstəklənilməyən

imanın müsbət bir fəaliyyətinin olmayacağı nəticəsinə

varmışlardır. Bu çıxarsama mütləq olaraq deyil, amma bəzi vəziyyətlər

üçün gerçəyi ifadə etməkdədir. Çünki ayə, Allaha iman etmə imkanına

sahibkən iman etməyən və ya iman edib saleh əməl edə biləcəkkən,

yalnız iman edib saleh əməl işləməyən, amma Allahın şiddətli

əzabının gəldiyini görüncə iman etmək və ya saleh əməl işləmək məcburiyyətində

qalan kimsəyə imanının fayda verməyəcəyini şərhə istiqamətlidir.

Lakin könül razılığıyla iman edən, ancaq saleh əməl işləməyə,

imanı nəticəs(n)i bir xeyr əldə etməyə fürsət tapa bilmədən ölüb gedən

kimsəyə gəlincə, ayədə belə bir kimsənin vəziyyətinə istiqamətli bir işarə

iştirak etməməkdədir. Hətta deyilə bilər ki, ayədə könüllü olaraq reallaşdırılan,

səhvlərə bulandırılmayan, hər hansı bir pisliklə ifsat

edilməyən imanın da tək başına faydalı ola biləcəyinə dair bir işarə

və ya dəlil iştirak etməkdədir.

"Daha əvvəl iman etməmiş kimsəyə... artıq imanı bir fayda verməz."

ifadəsinin orijinalındakı "la yenfeu" hərəkətinin faili olan "imanuha",

mevsuf ("nefsen") ilə sifəti ("lem təkin...") arasında iştirak etmişdir.

Sanki, hərəkət ilə fail arasında uzun bir aralığın meydana gəlməsinin önlənməsi üçün

belə bir tətbiqə müraciət edilmiş kimi. Ayrıca, beləcə "fi

imaniha" və "imanuha" ifadələrinin cümlə içində çox yaxın olmalarından

də qaçınılmışdır.

159) Dinlərini parça parça edib, qrup qrup olanlar var ya, sənin onlarla

heç bir bağlı yoxdur...

616 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Bundan əvvəlki ifadənin həmsöhbətləri, hanif dini parça parça bölən

müşriklər olmaqla birlikdə, ifadənin məzmununun Ehlikitapla da bir elin idisi

olduğunu, onlara da bir ölçüdə göndərmədə ol/tapılıldığını söyləyə bilərik.

Bu da, "Dinlərini parça parça edib qrup qrup olanlar..." ifadəsinin

müşriklər, hətta müşriklərlə birlikdə Yəhudi və Xristianları

də əhatə edəcək şəkildə qəbul edilməsini tələb edir. Çünki onlar da, Allahın

dinini parçalamaq və dində görüş ayrılıqlarına düşmək barəsində

müşriklərlə eyni mövqes(n)i paylaşmaqdadırlar.

Bu qədəri var ki, ayələrin axışının, şiryi qadağan etməklə başlayıb Allah-

'ın yolundan ayrılma qadağanıyla sona çatan ümumi ilahi qanunları ehtiva edən

ayələr qrupuyla əlaqəli olması, "Dinlərini parça parça edib qrup

qrup olanlar." ifadəsinin Peyğəmbərimizlə bu xüsusiyyətə sahib olanlar

arasındakı vəziyyəti şərhə istiqamətli olmasını tələb etməkdədir.

Bu səbəbdən, "parça parça edib..." ifadəsinin orijinalında keçmiş/ keçmiş

zaman hərəkətinin istifadə edilmiş olması, hadisənin istər keçmişdə, istər indiki

zamanda, istəsə gələcəkdə olsun, özü etibarilə reallaşmış olma

halını ifadə edər, tam hadisənin keçmiş zamanda reallaşmış olduğunu

deyil.

Bilindiyi kimi Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) dində ayrılığa düşüb, qrup qrup

olan və hər biri bir öndərin arxasına düşənlərdən ayrı tutulması, onlarla

bir bağlısının olmadığının bildirilməsi, mücərrədləndirilməsi tamamilə bu

gerçəyin vurğulanmasına istiqamətlidir: O bir elçidir, insanları haqq sözə

və tövhid dininə dəvət edər. O, varlığıyla İslamı təmsil edən əskiksiz

bir nümunədir. Hərəkətləriylə insanları İslamın gərəklərini yerinə yetirməyə

çağırar. Belə olunca, "sənin onlarla heç bir bağlı yoxdur..." sözü

bu şəkildə aydın olmaqdadır: Onların, sənin dəvət etdiyin dinlə bir maraq/əlaqələri

yoxdur, sənin izlədiyin yol üzrə də deyildirlər.

Bu vəziyyətdə ayədə nəzərdə tutulan məna budur: "Kitab verilənlər, ancaq

özlərinə elm gəldikdən sonra, aralarındakı qısqanclıq üzündən

ayrılığa düşdülər." [Al/götürü İmran, 19 ] ayəsində vurğulandığı kimi, qaçınılmaz

olaraq məlumatdan qaynaqlanan (bilərək edilən) ixtilaflar nəticəs(n)i

dinlərini parça parça edib, müxtəlif məzhəblərə ayrılanlar, sənin mesaj

birliyi və ayrılıqdan qaçınma təməlinə söykədiyin yolunun üzərində

deyildirlər. Bu şəkildə dində ayrılığa düşənlərin işi Allaha aiddir.

Ən'am Surəsi / 158-160 ........................................................................................ 617

Onlardan ötəri sənə bir zərər gəlməz. Allah, qiyamət günü onlara

etdiklərini xəbər verəcək. Qarşılığında girov tutulduqları əməllərinin

gerçək mahiyyətini gözlərinin önünə sərəcək.

Bu şərhlərimizdən, ayənin mənasını, Peyğəmbərimizin (s. a. a) sırf

müşriklərdən və ya müşriklərlə birlikdə Yəhudi və Xristianlardan ya

də bu ümmətdən müxtəlif məzhəblərə bölünən bidətçilərdən uzaq olduğunu

vurğulamağa xas etməyi tələb edən bir xüsusun olmadığı

aydın olmuşdur. Ayə, bunların hamısını ehtiva edəcək şəkildə ümumi xüsusiyyətlidir.