Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

AYƏLƏRİN TƏRCÜMƏS(N)İ

21- Allaha yalan uyduran ya da ONun ayələrini yalanlayandan daha

zalım kimdir? Şübhə yox ki, zalımlar qurtuluşa çatmazlar.

22- (Xatırla) o günü ki, onların hamısını toplarıq, sonra (Allaha) ortaq

qaçanlara, "Hanı (Allaha) ortaq sandıqlarınız harada?" deyərik.

23- Sonra onların, "Rəbbimiz Allaha and olsun ki biz, ortaq qaçanlardan

deyildik." deməkdən başqa çarələri qalmaz.

24- Bax, necə özlərinə qarşı yalan danışdılar və uydurduqları şeylər

özlərindən itib getdi!

25- İçlərindən səni dinləyənlər vardır; lakin biz onu anlamalarına maneə

olmaq üçün ürəklərinin üstünə örtüklər, qulaqlarının içinə də ağırlıq

qoyduq. Onlar, hər möcüzəni görsələr də yenə ona inanmazlar. Nəhayət

sənə gəldiklərində də səninlə mübahisə et/müzakirə edərlər; inkar edənlər, "Bu, köhnələrin

nağıllarından başqa bir şey deyil." deyərlər.

26- Onlar, həm (insanları) ondan məhrum edərlər, həm də özləri ondan

uzaq dayanarlar. Beləcə tək özlərini həlak edirlər, amma

fərqində deyildirlər.

27- Onların, atəşin başında dayandırıldıqlarında, "Kaş ki (dünyaya) geri

çevirilsək də Rəbbimizin ayələrini yalanla-masak və inananlardan

olsaq!" dediklərini bir görsənsə!

28- Xeyr, daha əvvəl gizləməkdə olduqları onlara göründü! Geri çevirilsələr,

yenə məhrum edildikləri şeylərə dönəcəklər. Çünki onlar, yalançıdırlar.

29- Onlar, "Dünya həyatımızdan başqa bir həyat yoxdur. Biz dirildiləcək

deyilik." dedilər.

30- Onları, Rəblərinin hüzurunda dayandırıldıqlarında bir görsənsə!

(Rəbləri,) "Bu, gerçək deyilmi?" deyər. "And olsun Rəbbimizə gerçəkdir."

deyərlər. "Elə isə, inkar etdiyinizdən ötəri dadın əzabı!" deyər.

31- Allahın hüzur/dincliyinə çıxmağı yalanlayanlar, həqiqətən zi-yana uğradılar.

Nəhayət özlərinə (qiyamət) saatı qəflətən gəlib damın tərəfindən, günahlarını

kürəklərinə yüklənmiş olduqları halda, "Onun (qiyamətin)

haqqındakı səhlənkar tutumumuzdan ötəri vah bizə!" deyərlər. Baxın,

yükləndikləri şeylər nə də pisdir!

Ən'am Surəsi / 21-32 .............................................................................................. 65

32- Dünya həyatı, bir oyun, bir əyləncədən başqa bir şey deyil. Qorunanlar

üçün əlbəttə axirət yurdu daha yaxşıdır. Düşünmürsünüzmü?!

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Burada, bir dəfə daha ayələrin axışında əsas alınan xitab şəklinə,

həmsöhbət sıygasına çevril edilir. Peyğəmbərimizə (s. a. a) yönelinerek

müşriklərin, inanc qanunlarına istiqamətli haqsız tutumları xatırladılır.

Bu qanunlar tövhid, peyğəmbərlik və axirət gününə imandır. Bu üç qanuna,

"Allaha yalan uydurandan... daha zalım kimdir?...", "İçlərindən

səni dinləyənlər vardır..." və "Onlar, 'Dünya həyatımızdan başqa bir

həyat yoxdur...' dedilər." ayələriylə işarə edilmişdir.

Sonra, onların bu tutumlarının ən böyük zülm olduğu, özlərini bu

şəkildə həlak etdikləri və hüsrana uğratdıqları ifadə edilir. Ardından, bu

haqsızlıqların qiyamət günü necə təkrar özlərinə geri dönəcəyi,

qarşılığını necə əskiksiz bir şəkildə al/götürəcəkləri izah edilir. Orada, dünyada

öz ağızlarıyla söylədikləri şeyləri inkar edəcəkləri, bu vaxt

saleh əməllərdə ol/tapılmaq üzrə yenidən dünyaya dönməyi arzulayacakları,

uca Allahın hüzurunda dünyada qaçırdıqları böyük fürsət üçün

həsrətlə iç keçirəcəkləri xatırladılır.

21) Allaha yalan uyduran ya da ONun ayələrini yalanlayandan daha

zalım kimdir?

Zülm, günahların ən çirkinidir. Hətta detallı bir analiz edilsə, digər

günahların da içlərində zülm ünsürünü saxladıqları nisbətdə

çirkinləşdikləri görülər. Zülm; orta xəttdən, tarazlıqdan sapmaq, çıxmaq

deməkdir.

Zülm, onu işləyən adamın xüsusiyyətləri baxımından böyük və ya kiçik ola bildiyi

kimi, özünə zülm tətbiq olunan və ya tətbiq olunmaq istənən

adamın vəziyyəti baxımından da böyük və ya kiçik ola bilər. Zülm tətbiq olunan

adamın mövqes(n)i yüksəldikcə, ona istiqamətli zülm də böyüyər, qorxunclaşar.

Allahdan daha ulu, daha böyük kimsə yoxdur; yenə ONA

dəlalət edən ayələrindən də daha əhəmiyyətli bir şey ola bilməz. Bu səbəbdən,

bu müqəddəs varlığa və ya bir şəkildə bu varlıqla elin idili olan bir şeyə

66 ..................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

istiqamətli bir zülmü işləyən kimsədən də daha zalım biri ola bilməz. Belə

bir kimsə, əslində yalnız özünə zülm edir olsa belə.

Uca Allah, bu ifadəylə ağılın bu təsbitini təsdiqləmişdir: "Allaha yalan

uyduran ya da ONun ayələrini yalanlayandan daha zalım kimdir?"

Allaha yalan uydurmaq, ONun ortağının olduğunu irəli sürmək şəklində

olar. Ki ortağı yoxdur. Ya da yalan yerə ONun peyğəmbəri olmağı

iddia etmək və ya birinin öz yanından uydurduğu bir hökmü, bir

qanunu ONA izafə etməsi şəklində olar. ONA dəlalət edən ayələri yalanlamaq

isə, doğru şifahi/sözlü elçinin ilahi ayələr (möcüzələr) yoldaşlığındakı

iddiasını yalanlamaq və haqq dini inkar etmək şəklində olar. Yaradıcının

varlığını inkar etmək də bu əhatə girər.

Bu ayə, müşriklərin vəziyyətləriylə üst-üstə düşməkdədir. Ehtiva etdiyi dəlil də onlara

istiqamətlidir. Çünki onlar, bütlərə ibadət edirdilər. Bütlərin, uca

Allahın ortaqları olduğunu iddia edirdilər. Bunların universal faktlar

məzmununda vasitəsilər, şəfaətçilər olduğunu söyləyirdilər. Onların iddialarına

görə, universal fenomenlərin idarəsi bu vasitəs(n)i tanrıların əlində idi

və bu məzmunda öz başlarına hərəkət edirdilər. Bu, bir

yandan. Kənar yandan da peyğəmbərliyə/peyğəmbərlik missiyasına və

axirət gününə dəlalət edən ayələri inkar etmələri baxımından da bu

ayənin həmsöhbətləri mövqesindədirlər.

Bəziləri, Peyğəmbər əfəndimizin (s. a. a) və ya onun soyundan gələn

günahsız imamların ya da ümmətindən hörmətli vəlilərin şəfaət edəcəklərinə

inanan kəsləri də bu əhatə al/götürmüş və dünyəvi ya da ührəvi

bir məsələylə əlaqədar olaraq onlardan şəfaət diləməyi, bu ayənin və mövzuyla

əlaqədar digər ayələrin işarə etdikləri şirk olaraq xarakterizə etmişlər.

Lakin bu iddianı irəli sürənlər, uca Allahın öz icazəsiylə qeydli olmaq

üzrə, dünya və axirət məsələləriylə əlaqədar olmaq kimi hər hansı bir məhdudlaşdırma

gətirmədən şəfaət edilə biləcəyini ifadə etdiyini görməmişlər

kimi.

Halbuki uca Allah belə buyurmuşdur: "İcazəs(n)i olmadan ONun qatında

şəfaətdə ol/tapılacaq kimdir?" (Bəqərə, 255) Yenə uca Allah belə buyurmuşdur:

"ONdan başqa yalvardıqları şeylər, şəfaət səlahiyyətinə sahib

deyildirlər. Ancaq məlumatları olaraq haqqa şahidlik edənlər bunun xaricin

Ən'am Surəsi / 21-32 ................................................................ 67

dadır." (Zuxruf, 86) Burada, şəfaətin, haqqa şahidlik edən alimlərin

haqqı olduğundan danışılır. Haqqa şahidlik edən alimlərin qəti

olan fərdləri, heç şübhəsiz, peyğəmbərlər və xüsusilə də bizim peyğəmbərimizdir.

Çünki uca Allah, bu sözləriylə Peyğəmbərimizin (s. a. a) şahidlik edəcəyini dilə gətirmişdir:

"Səni də bunlara şahid gətirdiyimiz za-man" (Nisa, 41) Bir başqa ayədə də

Peyğəmbərimizin (s. a. a) məlumatına işarə etmişdir: "Sənə bu kitabı, hər şeyi açıqlayan

olaraq endirdik." (Nəhl, 89) "Onu Ruh'ul-Emin endirdi, sənin ürəyinə." (Şuəra, 193-

194) Hər şeyin şərhini ehtiva edən bir kitabın, bu kitabla əlaqədar məlumata

sahib olmayan birinə endirilməsi ağla sığarmı? Ya da uca Allahın

onu şahid olaraq göndərməsinə baxmayaraq onun haqqa şahidlik etməməsi

düşünülə bilərmi?

Yenə uca Allah belə buyurmuşdur: "Ki insanlara şahidlər olasınız."

(Bəqərə, 143) "Və aranızdan bəzi şahidlər əldə etməsi üçün." (Al/götürü İmran,

140) "Biz bu misalları insanlara izah edirik, amma onları, alimlərdən

başqası düşünüb anlamaz." (Ənkəbut, 43) Bu ayələrdə İslam ümmətində

alim şahidlərin olduğu ifadə edilir. Bu isə, ancaq haqqa şahidlik

etməklə mümkün olan bir vəziyyətdir.

Kənar yandan uca Allah, Peyğəmbər əfəndimizin (s. a. a) Ehlibeyti haqqında

belə buyurmuşdur: "Allah, ancaq siz Ehlibeytdən hər cür pisliyi

aradan qaldırmaq və sizi tərtəmiz etmək istəyir." (Əhzab, 33) Burada Ehlibeytin,

Allahın təmiz etməsiylə təmiz qılınan, təmizlənilən kəslər

olduqlarından danışılır. Bir başqa ayədə də belə buyurmuşdur: "O,

əlbəttə qiymətli bir Qurandır. Gizli bir kitabdadır. Ona təmiz qılınanlardan

başqası toxuna bilməz." (Nəhayət, 77-79) Burada da uca Allah, təmizlənilən,

təmiz qılınan kəsləri, hər şeyin şərhini ehtiva edən Quranı bilənlər olaraq

xarakterizə etmişdir. Bu ümmətin içindən haqqa şahidlik

edəcək olanların qəti olanı, heç şübhəsiz, bu təmizlənilmiş, təmiz

qılınmış kəslərdir. Çünki axmaqlığın və günahkarlığın haqqa çatması

mümkün deyil. Təfsirimizin birinci dərisində şəfaətin mənasıyla

əlaqədar olaraq doyurucu məlumatlar təqdim etdik. Oraya baxa bilərsiniz.

Şübhə yox ki, zalımlar qurtuluşa çatmazlar.

Qurtuluş mənasını verən "felah", "fevz", "necah", "zəfər" və "səadət"

sözləri, bir-birlərinə yaxın mənalar ifadə edən anlayışlardır. Bu

68 .......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

yüzdən Ragıp, "felah" sözünü, arzulanan şeyin əldə edilməsi şəklində

açıqlamışdır ki bu, "səadət"in mənasına yaxın bir mənadır. əl-

Tədris planıda belə deyir: "əl-Felhu; yarmaq, ayırmaq deməkdir. Ərəblər,

'əl-Hadidu bil-hadidi yuflah=Demir dəmirlə yarılar' deyərlər. Cütçüyə

də 'əl-fellah' deyilməsi, bu yüzdəndir [torpağı yardığındandır]. 'əl-Felah'

isə; zəfər, qurtuluş və arzulanan şeyin əldə edilməsi deməkdir. Bu isə,

dünyəvi və ührəvi olmaq üzrə iki hissəyə ayrılır."

"Dünyəvi qurtuluş; dünya həyatını gözəlləşdirən, onu xoş edən xoşbəxtliklərə

qovuşmaq mənasını verər. Bu xoşbəxtliklər; insanın varlığını

davam etdirməsi, zənginlik və qürurdur. Şair bu sözləriylə bunu nəzərdə tutmuşdur:"

"İstədiyin şəkildə xoşbəxt olmağa çalış. Bəzən xoşbəxtlik, əskik bir ağılla

belə əldə edilə bilər və irəli dərəcədə ağıllı olan bir kimsə onu tutmağa bilər."

"Ührəvi qurtuluşu isə, dörd qisimə ayıra bilərik: Sonu olmayan qalıcılıq.

Yoxsulluğu olmayan zənginlik. Zilləti olmayan qürur. Cəhaləti olmayan

elm." (el-Müfredatdan alınan götürmə burada sona çatdı.)

Bu səbəbdən bunu söyləmək də mümkündür: "Felah=kurtuluş", xoşbəxtlik

deməkdir. Xoşbəxtliyin bu şəkildə adlandırılmasının səbəbinə gəlincə;

çünki insan, istədiyi şeyi əldə etmək, arzuladığı şeyə qovuşmaq

üçün ətrafındakı maneələri yarması lazımdır.

Bu, əhatə edici bir mənadır və bu sözün istifadə edildiyi bütün yerlər/yeyərlər baxımından

etibarlıdır. Sözgəlişi uca Allah belə buyurmuşdur: "İnananlar,

qurtuluşa çatmışdır." (Mu'minun, 1) "Nəfsini təmizləyən xilas olmuşdur."

(Şəms, 9) "Şübhə yox ki, kafirlər qurtuluşa çatmazlar." (Mu'minun, 117)

Bunun kimi "felah" anlayışının istifadə edildiyi bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.

Bu səbəbdən, zülmün bir xüsusiyyət olaraq ələ alındığı, "Şübhə yox ki, zalımlar

qurtuluşa çatmazlar." ifadəsinin mənas(n)ı budur: Zalımlar, zülmləriylə

əldə etmək istədikləri şeyə qovuşa bilməzlər. Zülm; zalımı, zulmu

vasitəsilə arzuladığı xoşbəxtliyə və zəfərə çatdırmaz.

Çünki xoşbəxtlik, ancaq gerçəkdə və xarici aləmdə arzulanan bir şey olması

vəziyyətində xoşbəxtlik olaraq xarakterizə edilə bilər. Bu vəziyyətdə təbii

varlığı etibarilə bu xoşbəxtliyi arzu edən şeyin və ya kimsənin də,

Ən'am Surəsi / 21-32 ........................................................................ 69

söz mövzusu xoşbəxtliklə uyğun səbəblər və vasitələrlə təchiz edilmiş olması

lazımdır. Məsələn; varlığının qalıcılıq qazanması, insan baxımından

arzulanan bir xoşbəxtlikdir. Bu xoşbəxtliyin əldə edilməsi üçün bədənində

yox olan bir şeyin yerinə yenisinin qoyulması lazımdır.

Bu məqsədlə də insan, son dərəcə detallı bir bəslənmə qabiliyyətiylə, bu

məqsədə uyğun vasitə və vəsaitlərlə təchiz edilmişdir. Ayrıca xarici aləmdə də

onun bünyəsi və mizacına uyğun olan şeylər vardır. Onları bu iş üçün

özünə bəxş edilən səbəblər və vasitələr vasitəsiylə al/götürər, sonra onları

ayırd etməyə təbii/tabe məbləğ, onlara bədənindən ayrılan şeylərə bənzər xüsusiyyətlər

qazandırar, ardından onları bədəninə əlavələr. Beləcə bir parçası

ayrıldığı üçün azalan bədən yenidən tamamlanmış olar. Bu universal

bir nizamdır. Bu nizamın hökmü, istisnasız duyğu orqanlarımızla qəbul etdiyimiz,

müşahidə edə bildiyimiz xarici dünyadakı bütün varlıq növləri üçün

etibarlıdır. Heç bir varlıq, qətiliklə bu nizamın hökmünün xaricində deyil.

Kainata suveren olan sistemin işləyişi işdə belədir. Məqsəd qoyulan hər

hədəfin, arzulanan hər xoşbəxtliyin özünə xas bir yolu vardır; onlara

ancaq bu xüsusi yollarla çatılar. Əgər onlara, universal nizamın vərdişkar

olduğu səbəblərinin xaricindəki bir göndər çatılmaq istənsə, bu, səbəblərin

funksiyasızlığı və yolların ləğvi mənasını verər. Səbəblərin funksiyasızlığı

və yolların ləğvi isə, bunlarla elin idili bütün səbəb və maraq/əlaqələrin, əlaqələrin

ifsadı deməkdir. Varlığını davam etdirmə hədəfinə, yemək yemə və həzm etmə

yolunun xaricindəki bir göndər çatmaq istəyən bir insan düşünün. Bu

vəziyyət, o insanın bəslənmə təchizatının funksiyasız hala gəlməsinə yol

açar. Bəslənmə təchizatının funksiyasız hala gəlməsi, inkişaf və artıma

qabiliyyətinin də təməldən funksiyasız hala gəlməsi mənasını ifadə edər.

Şüur və iradəsiylə yaşayan canlı növlərinə istiqamətli ilahi inayət, onların

həyatlarının xarici aləmə bağlı olaraq əldə etdikləri məlumatlarla əməllərinin

üst-üstə düşməsi əsasına söykənən olaraq inkişafını nəzərdə tutmuşdur. Əgər məlumatı

xarici aləmdən bir şəkildə sapsa, bu, onun əməllərinin ləğvini tələb edir.

Əgər bu vəziyyət təkrarlansa, nəticə, şəxsin ləğvinə qədər vara bilər.

Yanılaraq, yemək yerinə zəhər və ya çörək yerinə palçıq yeyən insanın

qarşılaşacağı vəziyyətlər kimi.

70 ........................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

İnsanın, xarici aləmə suveren olan nizamdan qəbul etdiyi bəzi

inançarı və fikirləri vardır. Bu inanc və fikirləri təməl əldə edərək

əməllərini buna söykəyər. Başlanğıc və sona bağlı inanclarını (tövhid

və axirət inanclarını) və ibadətləri ilə rəftarlarında əsas al/götürdüyü

tətbiqli hökmləri buna nümunə göstərə bilərik.

Bunlar, öz təbiətləri etibarilə, insanın xoşbəxtliklərinə gedən yollardır.

Bunların xaricində o xoşbəxtliklərə çatmanın yolları yoxdur. İnsan bunları

izlədiyi zaman arzusuna qovuşar, xoşbəxtliyini əldə edər. Əgər bu

yollardan sapıb başqa yolları izləməyə qoyulsa, -ki bunun bir adı da

zülmdür- bu yol onu arzusuna qovuşdurmaz, bir an üçün çatsa belə,

oradakı varlığı uzun davamlı olmaz, bu halı qalıcılıq qazanmaz. Çünki

başqa yollar/göndərər də onunla elin idilidir, sahib olduqları bütün güc və imkanlarıyla

bu barədə onunla çəkişəcək, ona qarşı çıxacaq, onunla ziddləşəcəklər.

Sonra, bu cür hökm və görüşlərin təyin olunmasında əsas rolu

oynayan xarici dünyanın əhatəsindəki varlıqlar da, bu insanın əməlini

təsdiqləməyəcək. Bu vəziyyət, zidd yolu izləyən kimsənin işi tərs

yüz/üz olana, xoşbəxtliyi yox olana, həyatı zəhər olana qədər

davam edəcək.

Gəmi azıya alan/sahə bir zalımın pisliyi, günahkarlıqla övüncünü və

saxta gücünü qanuni olmayan yollardan xoşbəxtliyi əldə etmək üçün

istifadə etməyə yönəldə bilər. Uca Allahın birliyinə bağlı haqq əsaslı tövhid

inancını inkara cəhd edə bilər. Ya da qanuni insan haqqlarını tapdalamağa

cürət edə bilər. İnsanların mallarına əl qoyaraq, onları haqsız yerə

qəsb edə bilər. Ya da insanların namuslarına təcavüz edərək, onları

çirklədə bilər. Və ya insanların canlarına nəzərdə tutaraq qanlarını haqsız yerə

tökə bilər. Namaz, oruc, həcc kimi Allaha istiqamətli qulluğun göstəricisi

olan hər hansı bir ibadəti kiçik hesab edici, maneə törədici bir rəftar içində

ola bilər. Bu məzmunda bir günah işləyə bilər, məsələn yalan söyləyə bilər,

böhtan ata bilər, insanları aldada bilər.

Bütün bunları edə bilər və bu barədə məqsədinə də çata bilər. Bir qurun ididən

ibarət sanısına qapılaraq arzusunu əldə etdiyini düşünüb bir

an üçün nəfsini məmnun da edə bilər. Ancaq o, belə davranarkən dünya

və axirətdə ticarəti ziyan etmiş, səyləri boşa getmişdir, lakin fərqində

deyil.

Ən'am Surəsi / 21-32 .................................................................................. 71

Dünyada ziyan etmişdir; çünki izlədiyi yol, hercümerç yoludur, nizamın

pozulması yoludur. İzlədiyi yol, haqq və doğru olsaydı, ümumiləşməsi

lazım idi. Halbuki bu yolun ümumiləşməsi, nizamın pozulması deməkdir.

Nizamın pozulması da, insanların ictimai həyatlarının ortadan

qalxmasına gətirib çıxarar. Bu səbəbdən, insan deyilən canlı növünün varlığının

qalıcılıq qazanmasını təmin edən nizam, nə olursa olsun, onun qanuni

olmayan əməlləriylə əldə etdiyi şeylər barəsində onunla mübarizə

edəcək. Bu mübarizə, onun əməlləriylə qazandıqlarının ifsat olmasına,

səylərinin boşa getməsinə qədər sürər və ər və ya keç bu nəticəyə

də çatılar, zülmü sonsuza qədər sürməz.

Axirətdə ziyan etmişdir; çünki işlədiyi zülm, bütün nəticələriylə birlikdə

əməl dəftərinə yazılmış, canının yazı taxtasına nəqş edilmişdir. Onunla

cəzalandırılacaq, onunla yaşayacaq. Siz canlarınızda olanı açığa

vursanız da, gizləsəniz də, Allah sizi onunla sorğulayacaq.

Uca Allah belə buyurmuşdur: "Yoxsa siz kitabın bir qisiminə inanıb

bir qisimini inkarmı edirsiniz? İçinizdən bunları edənlərin qazancı,

dünya həyatında ancaq xorluqdan ibarət, qiyamət günüdürsə onlar

daha çətin bir əzaba atılarlar. Allah etdiklərinizdən qafil deyil."

(Bəqərə, 85) "Onlardan əvvəlkilər də yalanladılar, bundan ötəri heç

fərqinə varmadıqları bir istiqamətdən onlara əzab gəldi. Allah, dünya həyatında

onlara xorluq daddırdı, axirət əzabı isə daha böyükdür. Kaş ki bilsədilər!"