Ayətullah Seyid Əli Xamenei

On Altıncı fəsil: İmam Cavad (ə), İmam Hadi (ə) və İmam Əsgəri (ə)

Uzunmüddətli məqsədlərə malik olan geniş təşkilati fəaliyyət

Digər məsum imamlar kimi İmam Cavad (ə) da bizə örnək və nümunədir. Allahın bu saleh bəndəsinin qısa həyatı küfr və azğınlığa qarşı cihadda keçdi. Yeniyetmə çağında İslam ümmətinin rəhbəri təyin olundu, qısa ömründə Allah düşmənləri ilə cihad etdi və hələ 25 yaşlı gənc ikən ona dözə bilməyib zəhərlə şəhid etdilər. Bizim digər imamlarımızın hər birinin öz mübarizələri ilə şərəfli İslam tarixinə bir səhifə əlavə etdikləri kimi, bu böyük imam da İslamın hərtərəfli mübarizəsinin mühüm bir hissəsini əməlində göstərdi və bizə böyük dərs verdi. O böyük dərs budur ki, münafiq və riyakar qüvvələrlə mübarizə aparmaq üçün xalqın sayıqlığını təmin etməliyik. Düşmən açıq düşmənlik etsə və riyakarlıq etməsə, ona qarşı mübarizə aparmaq asan olar. Lakin Məmun Abbasi kimi müqəddəslik və islamçılıq donu geyinsə, xalqın onu tanıması çətinləşər. Bizim çağımızda və tarixin bütün çağlarında hakim qüvvələr xalqla üz-üzə mübarizədə aciz qaldıqda həmişə riyakarlıqdan istifadə etməyə çalışmışlar. İmam Əli ibn Musa Riza (ə) və İmam Cavad (ə) bu hiylə və riyakarlıq maskasını Məmunun üzündən kənara çəkməyə çalışdılar və bunu bacardılar.

İmam Cavad (ə) müqavimətin timsalıdır. Bütün qısa həyatında Abbasi xəlifəsi Məmunun hiyləgər və riyakar hakimiyyətinə qarşı mübarizə apardı, heç zaman bir addım geri çəkilmədi, bütün çətin şərtlərə dözdü və bütün mümkün metodlarla fəaliyyət göstərdi. O, açıq və azad diskussiyanın əsasını qoyan şəxsdir. Məmun Abbasinin yanında alimlərlə və böyük şəxsiyyətlərlə ən dəqiq məsələlərdən danışdı, mübahisə etdi, öz üstünlüyünü və sözünün haqlılığını isbatladı. Azad diskussiya bizim İslam irsimizdir. Bu, hidayətçi imamların dövründə mövcud olmuş, İmam Cavadın (ə) vasitəsi ilə də gözəl formada həyata keçmişdir.

İmam Hadi (ə) ilə dövrünün xəlifələri arasında gedən döyüşdə zahirdə və elə əslində də qalib gələn imam oldu. O həzrətin imamlığı dövründə altı xəlifə bir-bir hakimiyyətə gəlib cəhənnəmə vasil oldular. Onların sonuncusu olan Mötəz imamı şəhid etdi, özü də qısa müddətdən sonra öldü. Bu xəlifələr əksərən rəzalətlə öldülər; biri oğlunun əli ilə öldürüldü, biri qardaşı oğlunun əli ilə. Beləliklə Şiədən fərqli olaraq Bəni-Abbas tar-mar oldu. Həzrət Hadinin (ə) və Həzrət Əsgərinin (ə) dövründə də ciddi rejimə baxmayaraq, şiəlik günü-gündən genişləndi və gücləndi.

Həzrət Hadi (ə) 42 illik ömrünün 20 ilini Samirədə keçirdi; orada tarlası vardı, işləyir və yaşayırdı. Samirə şəhəri əslində bir qarnizon idi. Mötəsim Türküstandan, Səmərqənddən, Monqolustan və Şərqi Asiya bölgəsindən gətirdiyi özünə yaxın türk qullarını – onları öz türklərimizlə, Azərbaycan və digər bölgələrin türkləri ilə qarışdırmayın – saxlamaq üçün bu şəhəri salmışdı. Onlar təzə müsəlman olduqlarına görə imamları və möminləri tanımır, İslamdan baş açmır, xalqı incidir, Bağdad əhalisi ilə dalaşırdılar. İmam Hadinin (ə) dövründə mühüm sayda Şiə böyükləri Samirə şəhərinə toplaşdılar. İmam onlara rəhbərlik edir, onların vasitəsi ilə imamət mesajını bütün İslam dünyasına çatdırır, məktublar yazırdı. Həmin qrup Qumda, Xorasanda, Reydə, Mədinədə, Yəməndə, ucqar bölgələrdə və dünyanın hər bir yerində fəaliyyət göstərən Şiə şəbəkəsini genişləndirdi, bu məktəbə inananların sayını günbəgün artırdı. İmam Hadi (ə) bütün bu işləri həmin altı xəlifənin iti və qanlı xəncərinin kölgəsi altında gördü. Həzrət Hadinin (ə) vəfatına dair məşhur hədisdən anlaşılır ki, Samirədə çoxlu şiələr toplaşmışdılar və hakimiyyət onları tanımırdı; tanısaydı, hamısını məhv edərdi. Onlar güclü şəbəkə qurduqlarına görə xilafət onları tapa bilmirdi.

İmamların mübarizəsinin bir günü illər qədər təsir bağışlayırdı. Onların mübarək həyatlarının bir günü cəmiyyətdə illərlə çalışan bir qrupun təsirini buraxırdı. Onlar dini belə qorudular. Başında Mütəvəkkilin, Mötəsimin və Məmunun durduğu, alimləri Yəhya ibn Əksəm kimi ən fasiq, ən günahkar saray alimlərindən ibarət olan bir din əsla qalmaz, həmin günlərdə məhv olar, bitərdi. İmamların bu mübarizə və fəaliyyəti yalnız Şiəni yox, hətta Quranı, İslamı və din təlimlərini qorudu. Allah övliyalarının, xalis və müxlis bəndələrin xüsusiyyəti budur. Əgər İslamın fədakar insanları olmasaydı, 1200-1300 ildən sonra belə təravətli qala və İslam oyanışı yarana bilməzdi, yavaş-yavaş məhv olardı. Peyğəmbərdən (s) sonra İslamın bu möhtəşəm təlimlərini bəşəriyyətin və tarixin beyninə hopduran insanlar olmasaydı, məhv olar, tükənər və heç bir şeyi qalmazdı. Adı qalsaydı da, təlimlərindən bir şey qalmazdı; indi əsas təlimlərindən təxminən heç bir şeyin qalmadığı məsihilik və yəhudilik kimi olardı. Quranın və Peyğəmbər (s) hədislərinin sağlam qalması, bütün bu hökm və təlimlərin yaşayıb min ildən sonra bəşəri təlimlərin zirvəsində durması təbii deyil, çoxlu zəhmətlə başa gələn qeyri-təbii bir haldır. Bunun yolunda döyülmək, həbs olunmaq və öldürülmək də olub. Bunlar o böyük insanlar üçün mühüm deyildi.

Həzrət Hadinin (ə) uşaqlığı haqda bir hədis var. Həzrət Cavadın (ə) şəhadətindən iki il öncə, hicrətin 218-ci ilində Mötəsim imamı Mədinədən Bağdada gətirəndə Həzrət Hadinin (ə) altı yaşı vardı. O, ailəsi ilə birgə Mədinədə qaldı. Həzrət Cavad (ə) Bağdada gətiriləndə Mötəsim onun ailəsi haqda sorğu-sual etdi. Onun böyük oğlu Əli ibn Məhəmmədin altı yaşı olduğunu eşidəndə dedi ki, bu təhlükəlidir, biz bu haqda bir şey fikirləşməliyik. Mötəsim yaxın adamlarından birini Bağdaddan Mədinəyə göndərdi, ona tapşırdı ki, Əhli-beyt düşməni olan bir nəfəri tapıb bu uşağı ona tapşırsın və o, müəllim kimi bunu öz ailəsinə düşmən və xilafətə dost kimi yetişdirsin. Həmin adam Bağdaddan Mədinəyə gəldi. Mədinə alimləri arasında Əhli-beytə ən müxalif və ən düşmən insanlardan olan əl-Cüneydi adlı birisini tapdı; o zaman Mədinədə belə alimlər vardı. Ona dedi ki, mənə səni bu uşağın tərbiyəçisi etmək əmr olunub. Heç kəsin onunla get-gəl etməsinə qoyma, onu bizim istədiyimiz kimi tərbiyə et. Qeyd etdiyim kimi, o zaman həzrət Hadinin (ə) altı yaşı vardı, əmr də hakimiyyətin əmri idi; kim ona qarşı çıxa bilərdi?!

Bir müddətdən sonra xilafətə bağlı adamlardan biri əl-Cüneydini görüb uşaq haqda soruşdu. Əl-Cüneydi dedi ki, nə üşaq, mən ona ədəb-ərkandan bir söz deyəndə o mənə bu barədə bilmədiyim incəliklərdən danışır. Bunlar harada dərs oxuyublar? Bəzən otağa girmək istəyəndə ona deyirəm ki, bir Quran surəsi oxu, sonra gir, - görünür ona əziyyət vermək istəyirmiş - o soruşur ki, hansı surəni oxuyum. Mən deyirəm ki, böyük bir surə, məsələn, Ali-İmran surəsini oxu. O oxuyur, mürəkkəb yerlərini də mənə izah edir. Bunlar alim, Quran hafizi, Quranın təvil və təfsirinə vaqifdirlər. Bir müddətdən sonra isə həmin müəllim Əhli-beyti sevən şiələrdən oldu. Təbii ki, o, zahirdə uşaq, əslində isə Allah vəlisi idi: "Biz uşaq ikən ona hikmət verdik"¹.

Bunlar hər bir sahədə qalib gəldilər, onlar isə məğlub oldular. Bütün Bəni-Abbas xəlifələrinə müxalif olmuş, öz şeirləri ilə onları vurmuş və hər biri üçün tarixdə bir sənəd qoymuş Dibilin Mötəsim haqda bir neçə beyt şeiri var. Deyir biz kitablarda oxumuşduq ki, Bəni-Abbas yeddi xəlifədir, indi isə deyirlər səkkizdir. Səkkizincisi haradadır? Onlar Əshabi-Kəhf kimidirlər: səkkizincisi itləridir. Sonra deyir ki, sən hara, o it hara. O it Allaha heç bir günah etməmişdi, sən isə başdan-ayağa günah içindəsən.

İmamı nəzarət altında saxlamaq üçün Mədinədən Samirəyə gətirdilər, lakin gördülər ki, faydası yoxdur. Siz Mənaqib kitabında² və digər əsərlərdə bu üç imam haqda yazılanlara baxsanız, görərsiniz ki, Şiə şəbəkəsi onların dövründə İmam Baqirin (ə) və İmam Sadiqin (ə) dövründən də güclü olmuşdur. Məhdud şəraitdə olsalar da, ucqar bölgələrdən onlara məktub yazır, pul göndərir və əmr alırdılar. Həzrət İmam Hadi (ə) Samirədə xalq tərəfindən sevilirdi, hamı ona hörmət edirdi. Onun və həmçinin İmam Əsgərinin (ə) vəfatı zamanı şəhər təlatümə gəldi. Hakim qüvvələr anladılar ki, burada bir sirr var, onu öyrənmək və ona çarə qılmaq lazımdır. Onlar müqəddəslik məsələsini anladılar. Mütəvəkkil imamı şərab məclisinə çağırdı ki, Əli ibn Məhəmmədin əyyaşlıq edilən bir şərab məclisinə qonaq olması xəbəri hər yerə yayılsın. Siz görün bu xəbər necə təsir buraxardı.

İmam məsələyə mübariz bir insan gözü ilə baxıb təxribata qarşı tədbir gördü. O, Mütəvəkkilin sarayına gedib onun şərab məclisini mənəviyyat məclisinə çevirdi. Haqqı söyləməklə və məzəmmətli şeirlər oxumaqla Mütəvəkkilin planını alt-üst etdi. İmam danışandan sonra Mütəvəkkil ayağa qalxıb onun üçün müşk-ənbər gətirdi, onu hörmətlə yola saldı. İmam ona dedi ki, sən elə bilirsən burada oturmusan və ölümün pəncəsi səni tuta bilməyəcək?! O beləliklə Mütəvəkkilin cəsədini yeyəcək qurdlara qədər bütün ölüm mərhələlərini bəyan etdi. İmam məclisi tamamilə alt-üst edib saraydan çıxdı. Hücumçunun qəddar və qüdrətli bir xəlifə, qarşı tərəfin isə müdafiəsiz bir gənc olduğu mübarizədə zahirən zəif tərəf psixoloji bir üsula - nizə və xəncərin işləmədiyi bir mübarizəyə əl atdı. Biz olsaydıq, bu işi görə bilməzdik. İmam mövqeyi dərk edib xəlifəni qəzəbləndirməyəcək şəkildə danışmağı bacarır. İmam misal üçün, ayağa qalxıb bütün şərab şüşələrini qıra bilərdi. Bu, yaxşı reaksiya olmaz, ondan yaxşı nəticə verməzdi. İmam ayrı cür etdi. Məsələnin bu cəhəti çox əhəmiyyətlidir.

İmamların həyatında bu məqama diqqət yetirmək lazımdır ki, onlar daim mübairzə halında olmuşlar. Bu, siyasi mübarizə idi. Çünki hakimiyyət kürsüsündə oturmuş adam da dinə iddiaçı idi, o da zahirdə dini nəzərə alır, hətta bəzən imamın fikrini qəbul edirdi. Məmun haqda eşitmisiniz ki, imamın bəzi məsələlərə dair fikrini açıq şəkildə qəbul edirdi. Yəni bundan çəkinmir, bəzən fiqhi nəzərini qəbul edirdilər. Əhli-beytə qarşı mübarizəyə səbəb olan amil onların özlərini imam bilmələri idi. Onlar deyirdilər ki, biz imamıq. Ümumiyyətlə, hakim qüvvələr əleyhinə ən böyük mübarizə bu idi. Çünki hakim olan, özünü imam və rəhbər adlandıran şəxs imama lazım olan xüsusiyyətlərin özündə deyil, Əhli-beytdə olduğunu görür, onları hakimiyyətə təhlükə sayırdılar. Həm də onların bu iddiaları vardı. Hakim qüvvələr bu mübarizə ruhuna qarşı vuruşur, imamlar da dağ kimi möhkəm dayanırdılar. Təbii ki, bu mübarizədə imamların təbliğ etdiyi din təlimlərinin, fiqh hökmlərinin və əxlaqi məsələlərin öz yeri vardı. Onlar daha çox şagird yetişdirdilər, Şiə əlaqələri günbəgün genişləndi və məzhəbi bunlar saxladı. Düşmənlərinin 250 il hakimiyyətdə olduğu bir məzhəbdən əsla bir şey qalmamalı, tamamilə məhv olmalı idi, amma görün indi dünyada vəziyyət necədir və Şiə nəyə nail olmuşdur.

Bu məsələni İmam Sadiq (ə), İmam Hadi (ə) və İmam Əsgəri (ə) haqda oxunan şeirlərdə yaxşı görmək olar. Onlar mübarizə apardılar və bu yolda canlarını qurban verdilər. Bu, müəyyən məqsədlərə doğru davam edən bir yoldur; bəzən biri qayıdır, biri bu tərəfdən gedir – məqsəd isə birdir. Onlar bu işin təməlini qoyan İmam Hüseyndən (ə) daha müvəffəq oldular. Çünki İmam Hüseynin (ə) şəhadətindən sonra çox az adam bu xətdə qaldı, İmam Hadinin (ə) dövründə isə onların bütün İslam dünyasında nüfuzları vardı, hətta Bəni-Abbas da buna aciz qalır, nə edəcəyini bilmirdi.

Abbasi xəlifələrinin biri məmurlarına bir məktub yazıb xütbələrdə Əhli-beytin adının çəkilməsini və Əhli-beytin haqlı olduğunun söylənməsini əmr etdi. Bu məktub tarixdə qeyd olunmuşdur. Yazmışlar ki, sarayın vəziri özünü tez xəlifəyə çatdırıb dedi: "Sən nə edirsən?!" O, Əhli-beytin haqlı olmadığını deməyə cəsarət etmədi, dedi ki, indi bəzi qüvvələr Təbəristanın dağlarında və digər yerlərdə Əhli-beyt şüarı ilə qiyam etmişlər. Sənin bu sözün hər yerə yayılsa, o zaman bir orduya çevrilib üstünə gələcəklər. Xəlifə onun doğru söylədiyini görüb fərmanı ləğv etdi. Onlar hakimiyyətlərinə görə qorxurdular. Buna inanırdılarsa da, hakimiyyət və dünya sevgisi bu inamlarına mane olurdu.

Bizim məsumlar həqiqətən çox qərib olmuş, Mədinədən, ailədən və doğma cəmiyyətdən uzaq qalmışlar. Amma bunun kənarında İmam Cavad (ə), İmam Hadi (ə) və İmam Əsgəri (ə) haqda başqa bir məsələ də var. O da budur ki, həzrət Əsgərinin (ə) imamlığının sonuna yaxınlaşdıqca, bu qəriblik daha da artmışdır. Bu üç imamın dövründə imamların və şiələrin nüfuz dairəsi İmam Sadiqin (ə) və İmam Baqirin (ə) dövrünə nisbətən bəlkə on dəfə artmışdı. Bu, mühüm məsələdir. Onların güclü nəzarət və təzyiq altında saxlanmasının səbəbi də bəlkə bu idi. İmam Rizanın (ə) İrana doğru hərəkətindən və Xorasana gəlişindən sonra baş verən dəyişikliklərin biri bu idi. Bəlkə də səkkizinci imam bu məsələni düşünmüşdü. Ondan öncə şiələr hər yerdə tək-tük, zəif əlaqəli, ümidsiz və məyus idilər, xəlifələr də hər yerə nəzarət edirdilər. Məmundan öncə firon kimi qüdrətli olan Harun iş başında idi. İmam Riza (ə) Xorasana gələndə və bu yoldan keçəndə xalqın qarşısına elə bir şəxsiyyət çıxdı ki, həm elmi, həm əzəməti, həm sədaqəti, həm də nuraniliyi ilə xalqın diqqətini cəlb etdi. İnsanlar əsla belə bir şəxs görməmişdilər. Ondan öncə nə qədər şiə Xorasandan Mədinəyə gedib İmam Sadiqi (ə) görə bilərdi?! Bu uzun yolboyu isə imamı yaxından gördülər. Qəribə mənzərə idi, sanki Peyğəmbəri (s) görürdülər. Onun mənəvi əzəməti, iqtidarı, əxlaqı, təqvası, nuraniliyi və dərin elmi... Nə soruşursansa, nə istəyirsənsə, hamısına cavab hazırdır. İnsanlar belə bir şey görməmişdilər. Bu hamıda həyəcan yaratmışdı.

İmam Xorasana və Mərvə çatdı. Paytaxt indiki Türkmənistanda yerləşən Mərv şəhəri idi. Bir-iki ildən sonra da imamın şəhadəti baş verdi və xalq matəmə qərq oldu. Həm imamın xalqın görmədiyi və eşitmədiyi mənzərəni canlandıran girişi, həm də böyük qəm-kədər doğuran şəhadəti bu bölgələrin hamısını şiələrin ixtiyarına keçirdi. Hamısı şiə olmadı, amma hamısı Əhli-beyti sevdi. Şiələr belə bir şəraitdə işləməyə başlamışdılar. Siz görürsünüz ki, Əşərilər birdən-birə Qumda peyda olurlar. Onlar nə üçün gəldilər? Əşərilər ərəbdirlər. Onlar Quma gəlib orada hədis və İslam təlimləri mərkəzi açdılar. Reydə də Kuleyni kimilər meydana çıxdı. Kuleyni kimi bir şəxs təsadüfi bir yerdə yetişmir. Mühit etiqadlı şiə olmalıdır ki, belə xüsusiyyətlərə malik gənc yetişsin. Bu hərəkət beləcə davam etdi. Siz baxın, Şeyx Səduq Hərata, Xorasana və digər yerlərə gedib Şiə üçün hədis toplamışdır. Bu çox əhəmiyyətli məsələdir. Şiə hədisçiləri Xorasanda, Səmərqənddə nə edirlər? Səmərqənddə kim var? Şeyx Əyyaşi Səmərqəndi. Əyyaşi Səmərqəndi Səmərqənd şəhərindəndir. Onun haqda belə deyiblər: "Evi şiələrin və alimlərin toplaşdığı mərkəzə çevrilmişdi".¹ Bu, Şeyx Kəşşinin sözüdür. Şeyx Kəşşinin özü də səmərqəndlidir. Buna əsasən, İmam Rizanın (ə) hərəkəti və sonra məzlumcasına şəhadəti səbəbindən bu yerlər imamların təsir dairəsinə qatıldı və onlar bu imkandan istifadə etməyə başladılar; məktublaşdılar, get-gəllər başladı. Bu get-gəllər adi formada deyil, məxfi şəkildə həyata keçirdi. Bunu açıq etsəydilər, insanların əl-ayaqlarını kəsərdilər. Kərbəlaya getməyi qadağan edən qəddar Mütəvəkkil insanların suallarının asanlıqla imama verilməsinə və sonra cavablarının aparılmasına, şəriət ödənclərinin gətirilməsinə və ondan qəbz alıb insanlara aparılmasına icazə verərdimi?! Bunlar bu üç imamın böyük təbliğat və təlimat şəbəkəsini göstərir.

İmam Rizadan (ə) həzrət Əsgərinin (ə) şəhadətinə qədər vəziyyət belə olmuşdur. Samirə şəhəri elə də böyük deyildi, yeni salınmış paytaxt idi. Saray adamları, əyan-əşraf və gündəlik ehtiyacları təmin edəcək qədər adi adamlar orada məskunlaşmışdılar. Həzrət Hadi (ə) və həzrət Əsgəri (ə) əslində bir qarnizon olan bu şəhərdə bütün İslam dünyası ilə belə rabitə sistemi qura bilmişdilər. Biz imamların həyatının müxtəlif cəhətlərinə baxanda onların nə etdiyini anlayırıq. Onlar yalnız namaz, oruc, pak və murdar məsələlərinə dair suallara cavab vermirdilər, dini mənada olan bir imam mövqeyində durub xalqla danışırdılar. Məncə, buna digər cəhətlərin kənarında baxmaq lazımdır. Siz görürsünüz ki, həzrət Hadini (ə) Mədinədən Samirəyə gətirib gənc çağında, 42 yaşında şəhadətə yetirirlər. Yaxud İmam Həsən Əsgəri (ə) 28 yaşında şəhid edilir. Bunların hamısı imamların, şiələrin və onların səhabələrinin bütün tarix boyu möhtəşəm hərəkətinin göstəricisidir. Xilafət qəddar totalitar rejim olsa da, eyni zamanda imamlar belə uğurlu fəaliyyət göstərirdilər. Yəni qürbətin kənarında bu qüdrəti və nailiyyəti də görmək lazımdır.

Bütün İslam dünyasında şiələrin bir-biri ilə əlaqəsi və Şiə təşkilatının əhatəsi heç zaman həzrət Cavadın (ə), həzrət Hadinin (ə) və həzrət Əsgərinin (ə) dövründəki kimi olmamışdır. Vəkillərin, naiblərin olması, həzrət Hadi (ə) və həzrət Əsgəridən (ə) nəql olunan əhvalatlar - məsələn, biri pul gətirdi və imam təyin etdi ki, onunla filan iş görülsün - bunu göstərir. Yəni bu iki imamın Samirədə, onlardan öncə də həzrət Cavadın (ə) bir şəkildə və həzrət Rizanın (ə) başqa bir şəkildə nəzarət altında olmasına baxmayaraq, insanların əlaqəsi genişlənmişdi. Bu əlaqələr İmam Rizadan (ə) öncə də vardı, lakin onun Xorasana gəlişi buna olduqca böyük təkan verdi.

Bizim imamlarımız əziz İslam Peyğəmbərinin (s) vəfatından həzrət Əsgərinin (ə) vəfatına qədər ötən 250 il ərzində çox əziyyət çəkdilər, öldürüldülər, zülmə məruz qaldılar. Onlar üçün ağlamağa dəyər. Onların məzlumluğu ürəkləri qan edir. Lakin bu məzlumlar qalib gəldilər; həm dönəm səviyyəsində qələbə çaldılar, həm də ümumilikdə və tarix boyu.