Ayetullah uzma

KİRAYA VERİLEN MALIN ŞARTLARI

2143- Kiraya verilen malın birkaç şartı vardır:
1) Kiraya verilen mal belirlenmeli.evlerimden birini sana kiraya veriyorum, denirse, doğru değildir.
2) Kiralayan kiralık malı görmelidir. Eğer görmesi halı hazırda mümkün değilse, tüm özellikleri anlatılmalıdır.
3) Kiraya verilen şeyin teslim edilmesi mümkün olmalıdır. Firar eden veya yakalanması mümkün olmayan bir at kiraya verilirse, kira anlaşması batıldır. Firarda olur, ama yakalanması mümkün olursa, anlaşma sahihtir.
4) Kiralanan maldan yararlanıldığında telef ve yok olmamalıdır. Dolayısıyla ekmek, meyve ve benzeri yiyeceklerin kiraya verilmesi doğru değildir.
5) Kiralanan mal, kiralama amacında kullanılabilmelidir. Suyu olmayan, yağmur suyunun da yetersiz olduğu bir tarlanın ziraat için kiraya verilmesi doğru değildir.
6) Kiraya verilen şeyin, kiralanma amacı olan menfaatinin sahibi olmalıdır. Sahibi, veli ve vekili olmayan bir şey kiraya verilirse, asıl sahibi razı olursa sahihtir, olmazsa sahih değildir.
2144- Kiraya verildiği anda meyvesi olmayan, meyvesi için kiraya verilen ağacın anlaşması sahihtir. Aynı şekilde hayvanı sütü için kiraya vermek, sahihtir.
2145- Bir bayan sütünden faydalanılması için ecir olabilir. Kocasından izin almasına da gerek yoktur. Ancak süt verirken, kocasının hakkı zayi olursa, kocasından izinsiz ecir olamaz.
Kiralanan malın kirasından amaçlanan faydaların şartları
2146- Kiralanmasından amaçlanan faydaların dört şartı vardır:
1) Helal olmalıdır. Yalnız haram menfaati olan bir mal, veya haramda kullanılma şartı koşulan veya muameleden önce haramda faydalanılması belirlenir, muamele de onun üzerine kurulursa, yapılan muamele batıldır. Şarap satmak veya depolamak için  dükkanın kiraya verilmesi, şarabın taşınması için bineğin kiraya verilmesi haram, kira anlaşması da batıldır.
2) Yapılan işin şer’i açıdan bedava yapılması vacip olmamalıdır. Aynı şekilde- vacip ihtiyat gereği- ihtiyaç olan helal ve haramı öğretmek, ölüye vacip olan  işlemleri yapmak gibi- halk arasında o faydalanmaya bir meblağ ödenmesinin anlamsız olmaması da vacip ihtiyat gereği muteberdir.
3) Kiraya verilen şeyin birden fazla faydası olursa, kiracının ne tür faydalanacağı belirlenmelidir. Mesela; binilen ve yük taşıyan bir hayvan, kiraya verilecekse hangi işte kullanılması belirlenmelidir.
4) Kullanma müddeti belirlenmelidir. Ev dükkân ve benzerlerinde müddet olarak belirlenmeli veya yapılacak iş tayin edilmelidir. Mesela; terzinin belli bir elbiseyi belli özellikle dikmesi gibi.
2147- Kiranın başlangıcı belirlenmemişse, başlangıcı anlaşma yapıldıktan itibarendir.
2148- Her ne kadar anlaşma yapıldığında daire başkasında olsa da, bir daire bir yıllığına kiraya verilir, kirası ise anlaşmadan bir ay sonra başlayacağı kararlaştırılırsa, anlaşma sahihtir.
2149- Kiranın müddeti belirlenmez, örneğin, oturulduğu müddetçe her ay on lira verilecek denilirse, kira anlaşması sahih olmaz.
2150- Kiracıya, daireyi aylık on liraya sana kiraya verdim, daha sonra her ne kadar oturursan aylık on lira kirasıdır. Der. Kiranın evveli belliyse, ilk ayın kira anlaşması doğrudur.
2151- Gariban ve ziyaretçilerin kullandığı bir ev, ne kadar kalacakları belli olmazsa, her gecesine mesela bir lira vereceklerini söyler, ev sahibi de razı olursa, o evin kullanılmasının sakıncası yoktur. Ancak kiranın müddeti belirlenmediği için, ilk gecenin dışında yapılan anlaşma sahih değildir.ev sahibi ilk gecenin dışında istediğinde onları evden çıkarabilir.
Kirayla ilgili çeşitli hükümler
2152- Kira karşılığında kiracının verdiği mal belirli olmalıdır. Buğday gibi tartıyla muamele ediliyorsa, ağırlığı belirlenmeli, tedavülde olan parayla olursa, miktarı belirlenmelidir. At, koyun gibi hayvanlardan olursa, onları görmeli veya tüm özellikleri söylenmelidir.
2153- Tarla ziraat için kiraya verilir, kira bedeli tarlanın mahsulü veya o an hazırda bulunmayan bir tarla gösterilirse veya tamamen kiracının zimmetine bırakılır; o tarlanın mahsulünden ödemesi şart koşulursa, yapılan kira anlaşması sahih değildir. Ancak tarlanın mahsulâtı hâlihazırda mevcutsa, sakıncası yoktur.
2154- Bir şeyi kiraya veren, kiraya verileni kiracıya teslim etmedikçe, kira bedelini talep edemez. Hac gibi yapılması için önceden ücretinin ödenmesi gereken bazı durumlar dışında, Aynı şekilde bir işi yapmak için ecir olduğunda, o işi yapmadıkça ücret talep edemez.
2155- Kiraya verilen şeyi teslim eder, her ne kadar kiracı teslim almaz veya teslim alır kira bitinceye kadar kiraladığından faydalanmazsa, kira bedelini ödemelidir.
2156- İnsan bir işi belli günde yapması için ecir olur, aynı günde iş mahallinde bulunur, işveren o işi başka birisine yaptırsa dahi ecir’in ücretini ödemelidir. Mesela; bir terziyi elbise dikmek için belirli bir gün ecir tutar, terzi işi yapmak için belirlene gün iş mahallinde hazır bulunur, her ne kadar kumaşı dikmesi için terziye teslim etmese bile, terzi işsiz olsun veya çalışsın, terzinin ücretini ödemelidir.
2157- Kira müddeti bittikten sonra kiranın batıl olduğu anlaşılırsa, kiracı kiralanan malın rayiç bedelini sahibine ödemelidir. Mesela; bir daireyi bir yıllığına yüz liraya kiralar, daha sonra kiranın batıl olduğu anlaşılır, dairenin rayiç kira bedeli elli lira olursa, elli lirayı ödemelidir. Eğer rayiç kirası iki yüz lira olursa, kiraya veren, malın sahibi olur veya kira ücretini belirleme yetkisi olur, dairenin rayiç kira bedelinden haberdar olursa, yüz liradan fazla ödenmesi gerekmez. Ama bunların dışında olursa iki yüz lirayı ödemelidir. Aynı şekilde kira müddetinden bir miktar geçtik ten sonra, kira anlaşmasının batıl olduğu anlaşılırsa, geçen müddet için de aynı hüküm geçerlidir.
2158- Kiralanan şey telef olur, onu korumakta ihmallik yapılmamış, kullanmakta da aşırılık yapılmamışsa, sorumluluk yoktur. Mesela; terziye bir miktar kumaş verilir, o kumaşı korumakta terzi ihmallik yapmamış, kullanımında dikkatsizlik etmemişse, sorumlu değildir.
2159- Terzi ve sanatkâr gibi, ecir işverenin malı üzerinde çalışmak ister, malı zayi ederse, sorumludur.
2160- Kasap bir hayvanı boğazlar, onu haram ederse, ister ücretli olsun isterse ücretsiz, o hayvanın bedelini sahibine vermelidir.
2161- Bir hayvan veya araba yük taşımak için kiralanır, yük miktarı belirlenir, belirlenen yükten fazla yüklenir, hayvan veya araba telef olur veya arızalanırsa, sorumludur. Yük miktarı belirlenmez, normalden fazla yüklenirse, yine sorumludur. Her iki durumda da normal ücretten daha fazla ödenmelidir.
2162- Bir hayvan kırılabilecek yük için kiralanır, yüklendikten sonra hayvan düşer veya ürküp yükünü kırarsa, hayvan sahibi sorumlu değildir. Ancak hayvan normalden fazla dövülür veya yıkılması için başka bir şey bilerek yapılır, hayvan düşerek yükünü kırarsa, sahibi sorumludur.
2163- Bir çocuğu sünnet eden, sünnet ederken dikkat etmez veya yanlışlık yaparak, mesela; normalden fazla keser, çocuk ölür veya zarar görürse, sünnetçi sorumludur. Ama dikkatsizlik ve yanlışlık yapmaz, çocuk sünnetten dolayı ölür veya bir zarar görürse, çocuğun zarar görüp görmeyeceği konusunda ona başvurulmamış, sünnetçi de çocuğun zarar görebileceğini bilmiyordu ise, sünnetçi sorumlu değildir.
2164- Doktor bir hasta için kendi eliyle ilaç verir veya ilaç yazar, o ilaçtan hasta ölür veya zarar görürse, tedavide her ne kadar ihmalkarlık yapmasa da, doktor sorumludur.
2165- Doktor hastaya, eğer bir zarar görürsen ben sorumlu değilim. Derse, dikkatli davranır, hastaya bir zarar dokunur veya ölürse, doktor sorumlu değildir.
2166- Kiracı ve kiraya veren, kendi rızalarıyla kira anlaşmasını bozabilirler. Aynı şekilde kira anlaşmasında her iki taraf veya bir taraf, istediğinde anlaşmayı bozabilir, şartı konursa, anlaşmaya göre kira kararını bozabilirler.
2167- Kiraya veren veya kiracı aldatıldığını anlarsa, kira anlaşmasını yaparken aldatıldığının farkında değildiyse, anlaşmayı bozabilir. 2083. meselede anlatıldığı gibi. Ancak kira anlaşmasında aldatıldıkları taktirde de anlaşmanın bozulmayacağı şart bırakılmışsa, kira anlaşmasını bozamazlar.
2168- Bir şey kiraya verilir, teslim etmeden başkası tarafından gasp edilirse, kiracı anlaşmayı bozabilir. Daha önce mal sahibine verdiği kabarayı da geri alabilir. Gaspçının elinde olduğu müddetin keserek anlaşmayı bozmayabilir. Bir hayvanı bir aylığına on liraya kiralar, bir başkası o hayvanı on gün boyunca gasp ederse, on günün normalde ücreti on beş lira olursa, kiracı on beş lirayı gaspçıdan alabilir.
2169- Kiralanan şeyin teslim alınmasına bir başkası engel olursa veya teslim aldıktan sonra, onu başkası gasp eder, veya onu kullanmaya engel olursa, kira anlaşmasını bozamaz. Normal miktarda malın kirasını gaspçıdan alabilir.
2170- Kira müddeti bitmeden, mülk kiracıya veya bir başkasına satılırsa, kira anlaşması bozulmaz. Kiracı kira ücretini ödemelidir.
2171- Kira anlaşmasından önce, kiralanan şey kullanma amacından düşerse, anlaşma bozulur. Kiracının mal sahibine verdiği kabara da geri ödenir. Çok az kullanımı kalsa da, yine anlaşmayı bozabilir.
2172- Bir mülk kiralanır, kira müddetinden bir müddet geçtik ten sonra kiracının faydalanmak amacıyla kiraladığı mal kullanımdan düşerse, geri kalan anlaşma bozulur. Geçen müddetin anlaşmasını bozup normal ücretini ödeyebilir.
2173- İki odalı bir ev kiraya verilir, odalardan birisi yıkılır, yapılmaya kalkışılırsa, önceki durumundan çok farklı bir şey ortaya çıkacaksa, bir önceki meselenin hükmüyle aynıdır. Ama o şekilde olmaz, ev sahibi anında evi eskisi gibi yaparsa, kira anlaşması bozulmaz. Kiracı da anlaşmayı bozamaz. Ancak yapılması bir müddet çeker kiracı o müddet içerisinde ondan faydalanamazsa, o müddetin anlaşması bozulur. Kiracı isterse, Kullandığı müddetin rayiç ücretini ödeyerek tüm anlaşmayı bozabilir.
2174- Kiraya veren veya kiracı ölürse, kira anlaşması bozulmaz. Ancak evin kullanımı yalnız onun hayatta olduğu müddet için olursa, mesela; birisi hayatta olduğu müddetçe evin menfaati ona ait olduğunu vasiyet eder, o da evi kiraya verir, kira anlaşması bitmeden ölürse, öldüğü andan itibaren anlaşma bozulur. O andaki sahibi sözleşmeyi imzalarsa, anlaşma sahih olur. Kiraya verenin ölümünden sonraki haklar, mülkün intikal ettiği yeni sahibine aittir.
2175- İş sahibi işçi tutması için ustaya vekâlet verir, usta söylenen meblağın altında işçi tutarsa, geriye artan miktar usta için haramdır. İş sahibine geri vermelidir. Ama evi yapmak için ecir olur, kendisi veya bir başkasına yaptırmakta yetkili olursa, çalıştırdığı işçilere işverenin vermiş olduğu miktarın altında bir miktar öder, kendisi az da olsa emek vermiş olursa, geri kalan fazlalık kendine helal olur.
2176- Belli boyayla boyanması için boyacıya verilen kumaş başka bir boyayla boyanırsa, hiçbir ücret talep edilemez.
CUALE (ÖDÜL KOYMA) HÜKÜMLERİ

2177- Cuale; insan kendisi için yapılan işin karşılığında, belli bir meblağın ödemesini gerektiren anlaşmadır. Mesela; kim kayıp olan malımı bularsa ona on lira vereceğim. Der, bu kararı bırakana “cail” yapana ise “amil” denir.

Kirayla, cuale arasında çeşitli farklılıklar vardır. Örneğin; kirada anlaşmadan sonra ecir işi yapmak zorunda, iş sahibi de ücretini ödemek zorundadır. Cuale de ise, amil belli kişi olsa da, o işi yapmak zorunda değil, iş yapılmadıkça cail de borçlu değildir.
2178- Cail, mükellef, akıllı ve kendi ihtiyarı doğrultusunda anlaşma yapmalı, şer’i açıdan kendi malında tasarruf edebilmelidir. Buna göre, aptal- malını anlamsız yerlerde harcayan- bir insanın cuale anlaşması sahih değildir. Aynı şekilde malında tasarruf hakkı olmayan, iflas eden bir kişinin de, yaptığı cuale anlaşması sahih değildir.
2179- Cail için yapılmak istenen iş, haram, anlamsız veya şer’i açıdan yapılması vacip olan işlerden olmamalıdır. Mesela; kim şarap içer, veya gece karanlığında korkunç bir yere gider, veya sabah namazını kılarsa, ona on lira vereceğim derse, yapılan bu anlaşma sahih değildir.
2180- Kararlaştırılan malın tüm özellikleriyle belirlenmesi gerekmez. Amil o işin yapılmasının aptallık olmadığını anlarsa, yeterlidir. Mesela; bir insan, bu malı on liradan fazlaya satarsan, fazlalığı senin der veya kim kaybolan atımı bulursa, onun yarısı onundur, veya ona on kg buğday vereceğim derse, bu cuale anlaşması sahihtir.
2181- Yapılacak işin ücreti belli olmaz, mesela; cail, kim çocuğumu bulursa, ona bir miktar para vereceğim der, miktarını belirtmez, çocuğu birisi bulursa, halk arasında karşılığı neyse onu ödemelidir.
2182- Amil anlaşmadan önce işi yapar veya anlaşmadan sonra ücret almamak kastıyla yaparsa, ücret alamaz.
2183- Amil işe başlamadan cail anlaşmayı bozabilir.
2184- Amil işe başladıktan sonra, cail anlaşmayı bozmaya kalkarsa, sakıncalıdır. Ancak amille anlaşarak anlaşmayı bozabilirler.
2185- Amil, işi bitirmeden bırakabilir. Ancak bitirmemesi cail veya iş sahibine zarar verecekse, o işi tamamlamalıdır.
Mesela; bir insan, kim gözümü ameliyat ederse, ona belli bir miktar vereceğim der, doktor ameliyata başlar, yarıda bırakmasıyla göz sorunlu olacaksa, ameliyatı tamamlamalıdır.
2186- Amil işi bitirmeden bırakır, cail ücreti işin bitmesi için bırakmışsa, hiçbir ücret talep edemez. Mesela; kim elbisemi dikerse ona on lira vereceğim der, amacı yapılan işin miktarına göre ücret ödemek olursa, amilin yaptığı iş oranında ücretini ödemelidir.