Ayrımcılığa Karşı Uluslararası İnsan Hakları Mevzuatı

Ayrımcılığa Karşı Uluslararası

İnsan Hakları Mevzuatı

İnsan Hakları Gündemi Derneği

Hazırlayan

Hakan ATAMAN
Editör

Hasan Saim VURAL

AYRIMCILIĞA KARŞI ULUSLARARASI

İNSAN HAKLARI MEVZUATI
İNSAN HAKLARI GÜNDEMİ DERNEĞİ
Bu kitap parayla satılamaz. İnsan haklarının yaygınlaştırılması amacıyla yapılan ve ticari olmayan etkinliklerde serbestçe kullanılabilir. Kitapta yer alan metinlerin yeniden basımı konusunda lütfen İnsan Hakları Gündemi Derneğine danışınız.
Birinci Baskı: Ankara, 2007

Hazırlayan: Hakan ATAMAN

Editör: Hasan Saim VURAL
İNSAN HAKLARI GÜNDEMI DERNEĞI
ANKARA

Güniz Sok. 38/8 06700 Kavaklıdere-Ankara/TURKİYE

Tel: [phone]b Fax: [phone]

E-mail: [e-mail]

www.rightsagenda.org
İZMİR

859 Sok. No:4/605 Söğütlü İşh. Ahmetağa Mah. 35250 Konak-İzmir/TÜRKİYE

Tel: [phone] Faks: 0232 489 70 39
DİYARBAKIR

Lise Cad. 1. Sok. Güneş Plaza, Kat:3/9 Diyarbakır/TÜRKİYE

Tel:[phone]bFaks: 0412 228 79 36


Önsöz ve Teşekkürler
Ayrımcılık yasağı ve eşitlik ilkeleri, uluslararası insan hakları mevzuatının iki temel sütununu oluşturmaktadır. Uluslararası insan hakları mevzuatı tüm insanların eşit olduğu ilkesini benimsemekte ve ayrımcılığı yasaklamaktadır. Eşitlik ilkesi ve ayrımcılık yasağı Türkiye Cumhuriyeti Anayasasında da açık bir şekilde ifade edilmiştir. Ancak, gerek ulusal mevzuatta gerekse uygulamada ayrımcılık uygulamaları Türkiye’nin en can alıcı sorunlarından birini oluşturmaktadır. Bunun en temel nedenlerinden birisi bilinç eksikliğidir. Ancak daha da can alıcı olan Türkiye’de ayrımcılığın önlenmesi ve eşitlik ilkesinin hayata geçirilmesi için ciddi bir politika ve strateji eksikliğinin varlığıdır. Türkiye halen ayrımcılığın önlenmesine ilişkin pek çok uluslararası sözleşmeyi onaylamış değildir. Ayrıca ilgili mevzuatın özellikle son dönemlere ait olanları Türkçede bulunmamaktadır. Bu nedenle İnsan Hakları Gündemi Derneği olarak, ayrımcılığa karşı uluslararası insan hakları mevzuatının bir derlemesi içeren böylesi bir çalışma yapmayı uygun gördük.

Elinizdeki kitap ayrımcılığın önlenmesi için geliştirilen uluslararası insan hakları mevzuatını konu edinmektedir. Kitap Türkçeye şu ana kadar kazandırılmış metinleri içerdiği gibi son dönemlere ait olan metinlerin çevirilerini de kapsamaktadır. Kitap mevcut uluslar arası mevzuatın nasıl yorumlanması gerektiğine dair yol gösterici nitelikte olan açıklayıcı raporları ve yorumları da içermektedir.

Kitap hazırlanırken Türkçede bulunan metinler için Marmara Üniversitesi İnsan Hakları Merkezi web sitesi¹; Avrupa Konseyi, Avrupa Anlaşmaları web sitesi²; TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu web sitesi³, Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi İnsan Hakları Hukuku Projesi web sitesi⁴, ILO Ankara Ofisinin web sitesi⁵ temel alındı. Yine Türkçede bulunan Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komitesinin Yorumları için İstanbul Bilgi Üniversitesi tarafından basılan “Birleşmiş Milletlerde İnsan Hakları Yorumları” ⁶çalışmasını, Azınlık Haklarıyla ilgili metinler için Toplum ve Hukuk Araştırmaları Vakfı Tarafından hazırlanan “Uluslararası ve Ulusal Hukukta Azınlık Hakları”⁷ çalışmasını, “Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi Yorumları”⁸ için Uluslararası Af Örgütü Türkiye Şubesinin çalışmasını temel aldık. Türkçe olarak mevcut bulunmayan metinler baştan çevrildi.

Öncelikle sağladığı mali destekle bu kitabının hazırlanmasını mümkün kılan, merkezi Birleşik Krallık Londra’da bulunan Sigrid Rausing Trust/ Global Dialogue Programı’na ne kadar teşekkür etsek azdır.

Bu vesileyle gerekli koordinasyonu sağlayarak kitabı hazırlayan genel sekreterimiz Hakan ATAMAN’a, kitabın editörlüğünü üstlenen Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Araştırma Görevlisi Hasan Saim VURAL’a, çevirileri gerçekleştiren İstanbul Bilgi Üniversitesi Araştırma Görevlisi İdil Işıl GÜL’e, Şehnaz LAYIKEL’e, Utku KILINÇ’a, Orçun ULUSOY’a, Ayça ULUSELLER’e, kavramsal çerçeveye ilişkin metni okuyarak yaratıcı fikirlerini bizden esirgemeyen Cengiz KARATAŞ’a ve Hacettepe Üniversitesi Öğretim Görevlisi Levent KORKUT’a min­nettar­lığımızı ifade etmek isteriz.

Kitabın, Türkiye’de hak temelli faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşlarına ve ilgili hükümet kurumlarına bir nebze de olsa rehberlik etmesi dilek ve temennisiyle…

Orhan Kemal CENGİZ

İnsan Hakları Gündemi Derneği Başkanı

İÇİNDEKİLER
Önsöz III
I. BÖLÜM

Kavramsal Çerçeve: Uluslararası İnsan Hakları Belgelerinde Ayrımcılık 1

1. 
   Ayrımcılığın Tanımı 1
   

1.1 İnsan Haklarını Yaratan Temel Değerlere Bir Saldırı Olarak Ayrımcılık:

Hakan ATAMAN 1

2. 
   Ayrımcılıkla Mücadeleye dair Uluslararası İnsan Hakları Belgeleri: Genel 17
   
   1. 
      Birleşmiş Milletler 17
      

1. 
   BM İnsan Hakları Komitesi Genel Yorum 18: Ayrımcılığa Uğramama Hakkı 17
   
2. 
   Birleşmiş Milletler 1993 Tarihli Dünya İnsan Hakları Konferansı Viyana Bildirisi
   

Ve Eylem Planı-Eşitlik Onur ve Hoşgörü Çev. İdil Işıl GÜL 20

3. 
   111 Sayılı ILO Sözleşmesi 24
   
4. 
   Eğitimde Ayrımcılığa Karşı UNESCO Sözleşmesi 27
   
5. 
   UNESCO Hoşgörüye Dair İlkeler Bildirgesi 31
   

2. 
   Avrupa Konseyi 35
   

1. 
   AİHS Ek 12 Nolu Protokol 35
   
2. 
   AİHS Ek 12 Nolu Protokolün Açıklayıcı Raporu 37
   

3. 
   Avrupa Birliği 44
   

3.1 2000/750/EC: Ayrımcılıkla mücadeleye ilişkin bir Topluluk eylem programı

oluşturulmasına dair 27 Kasım 2000 tarihli AB Konsey Kararı (2001–2006) 44

4- AGİT 52

4.1 Brüksel Deklarasyonu. 52
II. BÖLÜM

Irksal ve Etnik Ayrımcılığa Uğramama Hakkına dair

Uluslararası İnsan Hakları Belgeleri 55

1. 
   Birleşmiş Milletler 55
   

1. 
   BM Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması Sözleşmesi 55
   
2. 
   BM Her Türlü Irk Ayrıcılığının Tavsiye Edilmesine dair Sözleşme 58
   
3. 
   Ulusal veya Etnik, Dinsel veya Dilsel Azınlıklara Mensup olan Kişilerin
   

Haklarına dair Bildiri 67

4. 
   BM İnsan Hakları Komitesi Genel Yorum 23- Madde 27 70
   
5. 
   UNESCO Irk ve Irksal Önyargıya dair Deklarasyon 72
   
6. 
   Kitle İletişim Araçlarının Barışın ve Uluslar Arası Anlayışın Güçlendirilmesine
   

Ve Irkçılık, Apartheid ve Savaş Kışkırtıcılığı İle Mücadele Edilmesine Katkıda

Bulunması İle İlgili UNESCO Temel Prensipler Bildirisi 77

2. 
   Avrupa Konseyi 81
   

2.1 Ulusal Azınlıkların Korunmasına İlişkin Çerçeve Sözleşme 81

2.2 Ulusal Azınlıkların Korunmasına İlişkin Çerçeve Sözleşmesi Açıklayıcı Rapor 88

2.3 Avrupa Bölgesel ve Azınlık Dilleri Şartı 99

2.4 Avrupa Bölgesel ve Azınlık Dilleri Şartı Açıklayıcı Rapor Çev. İdil Işıl GÜL 110

2.5 Bilgisayar Sistemleri Aracılığı İle İşlenen Irkçı ve Yabancı Düşmanlığı Nitelikli

Fiillerin Suç Olarak Düzenlenmesine İlişkin Bilişim Suçları Sözleşmesine

Ek Protokol Çev. İdil Işıl GÜL 129

2.6 Bilgisayar Sistemleri Aracılığı İle İşlenen Irkçı ve Yabancı Düşmanlığı Nitelikli

Fiillerin Suç Olarak Düzenlenmesine İlişkin Bilişim Suçları Sözleşmesine

Ek Protokol Açıklayıcı Rapor Çev. İdil Işıl GÜL 134

2.7 Avrupa Konseyi üyesi Devletlerin Bakanları tarafından Irkçılığa Karşı Avrupa

Konferansı’nın 13 Ekim Cuma 2000 tarihindeki kapanış oturumunda kabul

edilen Siyasi Bildiri 142

2.8 Avrupa Konseyi Irkçılığa ve Hoşgörüsüzlüğe Karşı Komisyonun Tavsiyeleri (Özet) 146

3. 
   Avrupa Birliği 149
   

3.1 Irk ve Etnik Kökene ilişkin karar 149

4. 
   AGİT 156
   

4.1 AGİT Ulusal Azınlıklar Yüksek Komiserliği Ofisi Belgeleri 156
* Ulusal Azınlıkların Eğitim Haklarına İlişkin Lahey Tavsiyeleri 156
* Ulusal Azınlıkların Dil Haklarına İlişkin Oslo Tavsiyeleri 160
* Ulusal Azınlıkların Kamusal Yaşama Etkin Katılımına İlişkin Lund Tavsiyeleri 164
* Radyo Ve Televizyon Yayınlarında Azınlık Dillerinin Kullanımına İlişkin Kılavuz 170
III. BÖLÜM

Din, Vicdan ve İnanca Dayalı Ayrımcılığa Uğramama Hakkına dair

Uluslararası İnsan Hakları Belgeleri 177

1. 
   Birleşmiş Milletler 177
   

1. 
   Din ve İnanca Dayanan Her Türlü Hoşgörüsüzlüğün ve Ayrımcılığın Tasfiye
   

edilmesine dair Bildiri 177

1. 
   BM İnsan Hakları Komitesi Genel Yorum 22: Din ve Vicdan Özgürlüğü 180
   

2. 
   Avrupa Konseyi (Özet) 183
   

2.1- Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi ve Parlamenterler Meclisinin Tavsiyeleri 183

*Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi Tavsiyesi No. R (87) 8; 9 Nisan 1987 183

*Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin Tavsiyesi 1178 (1992) 183

*Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin Tavsiyesi 1202 (1993) 183

*Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin Tavsiyesi 1396 (1999) 184

*Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin Tavsiyesi 1412 (1999) 184

*Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin Tavsiyesi 1720 (2005) 184

2.2 AİHM Kararları (Özet) 186

Darby v. İsveç 186

Kokkinakis v. Yunanistan 186

Hoffmann v. Avusturya 187

Agga v. Yunanistan 188

3. 
   Avrupa Birliği 189
   

3.1 Karar A5-0281/2003, 4 Eylül 2003 SYLLA Raporu (2002) (Özet) 189
IV. BÖLÜM

Cinsiyet ve Cinsel Yönelime Dayalı Ayrımcılığa Uğramama Hakkına

dair Uluslararası İnsan Hakları Belgeleri 191

1. 
   Birleşmiş Milletler 191
   

1. 
   BM Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Tavsiye Edilmesine Dair Sözleşme 191
   
2. 
   BM Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Tavsiye Edilmesine Dair Sözleşmeye
   

Ek Seçmeli Protokol 200

3. 
   BM Kadınlara Karşı Şiddetin Tasfiye edilmesine dair Bildiri 205
   
4. 
   ILO 100 nolu sözleşme 208
   
5. 
   CEDAW Komitesi Genel Yorum ve Tavsiyeleri 211
   

Genel Yorum 1 211

Genel Yorum 2 211

Genel Yorum 3 211

Genel Yorum 4 211

Genel Yorum 6 212

Genel Yorum 7 212

Genel Yorum 8 213

Genel Yorum 9 213

Genel Yorum 10 213

Genel Yorum 11 214

Genel Yorum 12 214

Genel Yorum 13 214

Genel Yorum 14 215

Genel Yorum 15 216

Genel Yorum 16 217

Genel Yorum 17 217

Genel Yorum 18 218

Genel Yorum 19 218

Genel Yorum 20 222

Genel Yorum 21 223

Genel Yorum 22 230

Genel Yorum 26 231

Genel Yorum 24 238

2. 
   Avrupa Konseyi 245
   

2.1 Bakanlar Komitesi Tavsiye Kararları (Özet) 245

• 
  Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi Tavsiyesi No. R (98) 14 245
  
• 
  Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi Tavsiyesi No. R (2000) 11 245
  
• 
  Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi Tavsiyesi No. R (2002)5 245
  
• 
  Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi Tavsiyesi No. R (2003)3 246
  

2. 
   AİHM Kararları (Özet) 247
   

Mouta v. Portekiz 247

B.B v. Birleşik Krallık 247

Wolfmeyer v. Avusturya 248

3. 
   Avrupa Birliği 249
   

3.1 İstihdam Ve İş Konusunda Eşit Muamele İçin Bir Genel Çerçeve Oluşturulmasına

İlişkin 27 Kasım 2000 Tarihli 2000/78/ Ec Sayılı Konsey Direktifi 249

V. BÖLÜM

Engelliliğe Dayalı Ayrımcılığa Uğramama Hakkına dair

Uluslararası İnsan Hakları Belgeleri 259

1. 
   Birleşmiş Milletler 259
   

1. 
   Zihinsel Engelli Bireylerin Haklarına İlişkin BM Deklarasyonu 259
   
2. 
   Engellilerin Haklarına dair Deklarasyon 261
   
3. 
   Psikiyatrik Rahatsızlığı Olan Kişilerin Korunması ve Ruh Sağlığı Hizmetlerinin İyileştirilmesine İlişkin BM İlkeleri 263
   
4. 
   BM Engelliler İçin Fırsat Eşitliği Konusunda Standart Kuralları 272
   
5. 
   BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi: 5 No’lu Genel Yorum 285
   

2. 
   Avrupa Konseyi 293
   

2.1 Bakanlar Komitesi Tavsiye Kararları(Özet) 293

Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin Tavsiyesi No. R (92) 16 293

Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin Tavsiyesi No. R (98) 9 293

Engellilerin Tam Bir Şekilde Soysal Katılımına Hakkında Avrupa Konseyi

Parlamenterler Meclisinin 1592 (2003) Nolu Tavsiyesi (Avrupa Konseyi Bakanlar

Komitesi tarafından 24 Eylül 2003’de Bakanlık Temsilcilerinin 853. toplantısında

kabul edilen cevap.) 293

Avrupa Konseyine Üye Devletlerde İşaret Dilinin Korunması hakkında

Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin 1598 (2003) Nolu Tavsiyesi

(Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi tarafından 16 Haziran 2004’de

Bakanlık Temsilcilerinin 888. toplantısında kabul edilen cevap.) 294

2.2 Parlamenterler Meclisi (Özet) 295

Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin 1592 (2003) Nolu Tavsiyesi 295

Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin 1598 (2003) Nolu Tavsiyesi 295

3. 
   Avrupa Birliği 296
   

3.1 AB Konseyi Karar ve Tavsiyeleri (Özet) 296

Eğitim Bakanları ve Konsey Kararı Resmi Gazete C 162 , 03/07/1990

P. 0002 – 0003 (90/C 162/02) 296
Üye Devletlerin Hükümet Temsilcileri ve Konsey Kararı Resmi Gazete C 012,

13/01/1997 P. 0001 – 0002 (97/C 12/01) 296

Konseyin 4 Haziran 1998 tarihli 98/376/EC nolu Tavsiyesi. Resmi Gazete ISSN 0378-6978

Üye Devletlerin Hükümet Temsilcileri ve Konsey Kararı (1999/C 186/02) 296

Komisyonun 24 Ocak 2003 tarih ve SEC (2003) 116 nolu Tavsiyesi 296

Konsey Kararı C 134 , 07/06/2003 p. 0006 – 0007 (2003/C 134/04) 297

Konsey Kararı C 134 , 07/06/2003 p. 0006 – 0007 (2003/C 134/05) 297

Konsey Kararı C 175 , 24/07/2003 P. 0001 – 0002 (2003/C 175/01) 297
VI. BÖLÜM

Yaşa Dayalı Ayrımcılığa Uğramama Hakkına dair

Uluslararası İnsan Hakları Belgeleri 299

1. 
   Birleşmiş Milletler 299
   

1. 
   Yaşlılara Dair Birleşmiş Milletler İlkeleri 299
   
2. 
   - BM Madrid Siyasi Bildirisi 301
   

2- Avrupa Konseyi 304

2.1 - Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi Tavsiye Kararları (Özet) 304

Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin Tavsiyesi R (94) 9, 304

Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin Tavsiyesi R (94) 14, 304

Avrupa’daki yaşlı toplumuna yönelik sosyal politikaların oluşturulması hakkında

Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin 1591 (2003) Nolu Tavsiyesi (Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi tarafından 24 Eylül 2003’de Bakanlık Temsilcilerinin 853. toplantısında

kabul edilen cevap.) 304

2.2- Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi Tavsiye Kararları (Özet) 305

Avrupa’daki yaşlı toplumuna yönelik sosyal politikaların oluşturulması hakkında

Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin 1591 (2003) Nolu Tavsiyesi 305

3- Avrupa Birliği 306

3.1 Avrupa Birliğinin Yaş Politikaları: AB Konseyinin Karar ve Tavsiyeleri (Özet) 306

VII. BÖLÜM

Farklı Zeminlerdeki Ayrımcılığın Önlenmesi için

Uluslararası İnsan Hakları Belgeleri 309

1- Yoksulluk temelli ayrımcılığın önlenmesi 309

İnsani Gelişim Raporu 2000: Özgürlük Ve Dayanışma

İçin İnsan Hakları Ve İnsani Gelişim 309

2- Göçmenlere ve Mültecilere yönelik ayrımcılığın önlenmesi 326

BM Mültecilerin Hukuki Duruma Dair Sözleşme 326

Göçmen İşçilerin ve Ailelerinin Korunmasına ilişkin ILO 341

118 NOLU ILO SÖZLEŞME 367

3- Çocuk Hakları 372

BM Çocuk Hakları Sözleşmesi 372

İstihdam ve Asgari Yaşa İlişkin ILO Sözleşmesi: 138 385

Kötü şartlardaki Çocuk İşçiliğinin Önlenmesine dair ILO Sözleşmes:182 391

4- AİHM Kararları (Özet) 395

Sommerfeld v. Almanya; Sahin v. Almanya; Hoffmann v. Almanya 396

Buchen v. Çek Cumhuriyeti 397

Rainys ve Gasparaviciıu v Litvanya 397

Mizzi v. Malta 398
VIII. BÖLÜM

Türkiye İç Hukukunda Ayrımcılık Mevzuatı 401

Lozan Barış Anlaşması 401

Anayasa 404

TCK 406

Özürlüler ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun 411

İş Kanunu 412

Sendikalar Kanunu 413

EKLER

BM İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi 415

BM Kişisel Siyasal Haklar 417

BM EKOSOK 420

AİHS 422

Avrupa Sosyal Şartı 423

AB Temel Haklar Şartı 428

1 http://www.ihm.8m.com

2 http://www.avrupakonseyi.org.tr

3 http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhak/insanhaklari.htm

4 http://ihami.anadolu.edu.tr

5 http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/sozlesme/onaylanan.htm

6 Birleşmiş Milletler'de İnsan Hakları Yorumları, Derleyen: Lema Uyar, Basım Tarihi: Eylül – 2006, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.

7 Uluslararası ve Ulusal Hukukta Azınlık Hakları, Toplum ve Hukuk Araştırmaları Vakfı Yayınları, Şubat 2005, İstanbul.

8 Uluslararası Af Örgütü CEDAW Seminerleri Bilgi Kitapçığı, Uluslararası Af Örgütü Türkiye Şubesi.