Aysel Qəribli “Azərbaycan dili” anlayışının tarixi “Elm və təhsil” Bakı-2017

Mirzə Zeynal. Xeyr, Rüstəm bəy, birisi ki, müsəlmanca bilmir...

Mirzə Bəxşəli (Rüstəm bəyə). Bağışlayınız, Rüstəm bəy, birisi ki, müsəlmanca bilmir, dəxi bu məclisdə onun üzv olmağa nə haqqı?!

Zivərxanım. Qospoda, tak nelzya rassujdat, yey boqu.

Mirzə Zeynal (durur ayağa və ucadan). Biz dübarə təvəqqə edirik sədr cənablarından ki, rusca danışmağı bilmərrə qədəğən eləsin.

Yenə səs-küy qalxır, yenə Rüstəm bəy zəngi çalır, camaat sakit olur.

Rüstəm bəy (Teymur bəyə). Xub, Teymur bəy, povestkada yazılan voprosları oxu, camaat eşitsin” (57, s.450).

Göründüyü kimi, burada “Azərbaycan dili anlayışı müxtəlif ifadələrlə verilir: ana dili, türk dili, milli dil, müsəlmanca.

Maraqlıdır ki, ana dili, türk dili və milli dil ifadələri rəsmi-təntənəli üslub mövqeyindən, müsəlmanca isə adi danış məişət üslubu kontekstində səslənir.

Rüstəm bəy milli Azərbaycan dilimiz ifadəsini işlətməklə artıq perspektivi müəyyənləşmiş modeli “təqdim etdiyi” halda Hüseyn Şahid “bu deyilmi milli türk lisanı” deməklə başqa bir anlayış tendensiyanı müdafiə etmiş olur:

“Rüstəm bəy. İkinci sinifdə ədəbiyyat dərsləri nəhayət çətinləşib və bizim öz milli Azərbaycan dilimiz bilmərrə nəzərdən salınıb. Keçən zasedaniyada müəllim cənablarından xahiş olunub ki, bu barədə camaatın arzusuna hörmət qoyuban, məsələni mümkün dərəcədə nəzəri-diqqətə alsınlar. Hüseyn Şahid cənabları danışmaq istəyir.

Hüseyn Şahid (durur ayağa).

Gülbahar qulaq verir.

Möhtərəm əzayi-əncümən həzrətlərinə öz ixlasımı təqdim edib, mətləbin ən ibtidasından bir şəmmə izahat verməyi fərz və qərz bilib, iltimas ediyorum əfəndim.Arkadaşlar, şimdi həpimiz Tanrımızın buyruğu ilə iştə köyümüzdə torpağa borcunu ödəməkdən qaçacaq tək bir kişi olmaz; onu hay cift sürərkən tər olaraq əlimizdən dökmüşüz yetər! Az əvvəl alçaqca buraxıb savuşduğumuz torpaqlar yetər. Hay və ya düşmənə savaşarkən qan olaraq damarlarımızdan axıtmışız, yetər!..
... İştə kələbəklər kimi qarlar düşüyor,

Sanki bir nur eniyor hər fidana,

Lakin əyləncə olurkən adana,

Yavru çocuqlar üşüyor!

Ağalar, bu deyilmi milli ədəbiyyat!

Bu deyilmi milli türk lisanı!” (57, s.452).
Beləliklə, Hüseyn Şahid nəinki “türk dili” anlayışını müdafiə edir, həm də “türk dili” dedikdə hansı dilin nəzərdə tutulduğunu izaha da ehtiyac duyur. Çünki XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda “türk dili” ifadəsi ən azı üç mənanı bildirirdi:

1. 
   ümumiyyətlə türk dilləri;
   
2. 
   Türkiyə (Osmanlı) türkcəsi;
   
3. 
   Azərbaycan türkcəsi və ya Azərbaycan dili.
   

“Anamın kitabı” müəllifinin bütün bu milli mənlik axtarışı proseslərinin hansı mürəkkəb ictimai-siyasi şəraitdə getdiyini də göstərir.

Mirzə Cəlil 1923-cü ilin sonlarında yazırdı:

“Nidayi-Gilan” qəzeti yazır ki, Azərbaycanda latın əlifbasını icad edən bolşeviklərdi. Onlar (bolşeviklərin) batini-xəyalı Azərbaycan türklərini sair türk ölkələrindən və sair müsəlmanlardan ayırmaqdır.

Qəzetin həmin töhmətinə cavab vermək mənim vəzifəm deyil: hər kəs hər kəsi istəyir ayırsın, istəyir ayırmasın. Amma burada bircə şey nəzərə gəlir: biz Azərbaycan türkləri sair türk tayfalarından və sair müsəlman millətlərindən ayrılsaq, bəs onda görəsən, ayrılandan sonra bizi rusmu etmək istəyirlər, ermənimi, gürcümü? Amma millətin bir yarısını o biri yarısından ayırmaq ustaları “Nidayi-Gilan”ın gözü qabağındadırlar.

Bu ustalar ibarətdirlər Tehran hökumətinin İran Azərbaycanında əyləşən varlı və qeyri məmurlarından: bunlar hamısı farslardır və fars dilindən başqa bir özgə dil danışmırlar. İstər Mərənddə olsun, istər Culfada, istər Astara ya Zunuzda, heç bir kəsin hünəri deyil həmin məmurların yanında bir kəlmə türk sözü danışsın və yazsın.

Hələ İran Azərbaycanı səhldir: Naxçıvan, Gəncə, Bakı da tehrançılar fars ölkəsi və burada yaşayan xoşbəxt müsəlmanları elə fars adlandırırlar” (60, s.241-242).

Mirzə Cəlil bütöv Azərbaycan miqyasında düşünən demokratik təfəkkürlü bir ziyalı olduğundan ana dilinin və ya milli dilin adının müəyyənləşməsi, yaxud dəqiqləşməsində də həmişə obyektiv yol tutmuş, nəticə etibarilə, “Azərbaycan dili” adına üstünlük vermişdir.