Azərbaycan dili Dİl nəDİR? DİLİn funksiyalari. DİLÇİLİk və onun diGƏr elmləR İÇƏRİSİNDƏ yeri. Yazi
ƏMƏLİ YAZI: ANNOTASİYA, VƏKALƏTNAMƏ, MƏLUMAT
Yüklə 443,94 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1Nitq mədəniiyəti anlayışı. Nitq mədəniyyəti milli mədəniyyətin tərkib hissəsidir.
- 2 Nitqin düzgünlüyü, dəqiqliyi və ifadəliliyi. Nitq mədəniyyətinin ümumi və xüsusi məsələləri .
- 3 Dil, nitq və nitq fəaliyyəti. Azərbaycan ədəbi dili
- 4 Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin normaları. Fonetik və leksik norma.
- 5 Dilimizin tərkibində özləşmə meylləri.
- 6 Qrammatik norma. Nitq normalarının tarixiliyi.
- 7 Nitq istisnaları. Natiqlik sənəti. Nitq etiketləri
- 8 Morfologiya.Əsas nitq hissələri.İsim, sifət, say.
- 12 Əməli yazı: hesabat, protokol, referat
- 13 Söz birləşməsi. Cümlə
- Söz birləşmələri və sözlər
- Söz birləşməsi və cümlə
- Söz birləşmələrində əsas və asılı tərəflər
- Söz birləşmələrinin növləri
- 14 Cümlə üzvləri: Mübtəda. Xəbər
18. ƏMƏLİ YAZI: ANNOTASİYA, VƏKALƏTNAMƏ, MƏLUMAT. Latınca “annotamik”sözündən olub qeyd aparmaq, əlavə etmək deməkdir. ədəbi dildə annotasiyanın mənası kitab, jurnal və məqalənin məzmununu qısa şəkildə şərh etmək deməkdir. Annotasiyanın vasitəsi ilə şagirdhər hansı bir kitabın məzmunu ilə daha yaxından tanış ola bilir. Annotasiyanın planında aşağıdakılar öz əksini tapmalıdır:
Annotasiyanı, əsasən, əsərin müəllifi yazır və məqsədini bir cümlə ilə şərh edir. Vəkalətnamə qiymətli bir əşyanı müəyyən təşkilatdan almaq üçün lazımi şəxsə verilən xüsusi formada tərtib edilmiş sənəddir. Idarə və təşkilat onu etibar etdiyi şəxsin adına yazarkən imza qoyur və müəssisənin möhürü ilə təsdiq edir. Vəkalətnamə təkcə təşkilatlar arasında əməliyyata deyil, müəyyən şəxsə də aid edilə bilər. Fərq bundadır ki, təşkilatların bir – birinə verdiyi vəkalətnamə xüsusi formada mətbəədə hazırlanır. Həmin sənəd aşağıdakı kimi tərtib edilir.
1Nitq mədəniiyəti anlayışı. Nitq mədəniyyəti milli mədəniyyətin tərkib hissəsidir. Cəmiyyətdə onun hər üzvünün məişətdə, ictimai yerlərdə: müxtəlif məclislərdə, işdə, məktəbdə, küçədə ... müəyyən qaydalara uyğun, bəzən yazılmamış ənənəvilikdən gələn qanunlarla tənzimlənən davranış normaları olduğu kimi, yazıda və şifahi ünsiyyətdə də müəyyən nitq mədəniyyəti olmalıdır. Siz aşağı sinifdən indiyə kimi dilimizin fonetik, leksik, qrammatik qayda – qanunları ilə məktəb proqramı çərçivəsində tanış olmusunuz. Bax həmin normalara düzgün əməl olunması hər birimizin borcudur. Lakin nitqin mədəni olması üçün hələ bunlar da kifayət deyil; mədəni nitq dilin daxili qaydalarını pozmadan ünsiyyətin (yazılı və şifahi) mövzusundan, kimə ünvanlanmasından, onun məqsədindən asılı olaraq fikrin ifadə edilməsidir, şifahi ünsiyyət zamanı [gəlmişdirlər] , [onlar da razıdırlar], [xoş gəlmişsiniz] kimi ifadələrin işlədilməsi dil norması ilə səhv deyil, ancaq canlı ünsiyyət üçün sünidir. Bu ifadələr belə tələffüz olunmalıdır: [gəlmişlər],[onnar da razıdılar], [xoş gəlmisiz//gəldiniz]. Göründüyü kimi, ikinci variant danışığı daha səmimi edir, onun təsirini artırır. Yazan və danışan zaman biz təkcə dil normalarını formal olaraq gözləməli deyilik, çalışmalıyıq ki, fikrimiz aydın, səlis, mümkün qədər ifadəli, dinləyənin səviyyəsinə və zövqünə uyğun şəkildə qurulsun, xüsusən şifahi nitqin təsirini artırmaq üçün dilimizin zəngin imkanlarından istifadə edilsin. Nitq elə qurulmalıdır ki, oxuyan, eşidən yorulmasın, diqqəti yayınmasın. Şifahi nitqin intonasiyası, tonu, fasiləsi elə təşkil olunmalıdır ki, dinləyici “yad səsdən bezməsin”. Yazılı nitqin də öz qayda – qanunları da var ki, oxucunun diqqətini səfərbər edə bilir. Xüsusi natiqliklə yüksək nitq mədəniyyətinin eyniləşdirilməsi düz deyil. Natiqlik ayrıca sənət növüdür. Ancaq nitq mədəniyyətinə yiyələnmək o qədər də çətin deyil; bunu çox adam bacarar. Bu o demək deyil ki, hamı natiq ola bilər. Ana dilinin qaydalarına yerli – yerində əməl etməklə biz yüksək nitq mədəniyyətinə sahib ola bilərik. Özüünü mədəni hesab edən hər kəs danışığının mədəni səviyyəsinə də nail olmalıdır. “Mədəniyyət ” sözü ərəbcə şəhər mənası verən “mədinə ” kəlməsindən yaranmışdır. Bu da onu deməyə əsas verir ki, şəhər özlüyündə insan cəmiyyətinin yüksək sivilizasiyası ilə seçilən yaşayış məskəni olmuşdur. XXəsrdə xalqımızın ümumi mədəni səviyyəsi yüksəlmiş, elmin, təhsilin inkişafı, yazılı mətbuatın, radio və televiziyanın, son vaxtlar isə internet şəbəkəsinin inkişafı nitq mədəniyyətində də müsbət dəyişikliklərə gətirib çıxarmışdır. Indi XXI əsrin vətəndaşı olan hər kəs mümükün qədər öz nümunəvi nitqi ilə seçilməli, nitq mədəniyyətinin prinsiplərinə bələd olmalıdır. Hər bir millətin mədəni səviyyəsinin əsas göstəricilərindən biri onun nümayəndələrinin həm yazılı,həm şifahi nitqin gözəlliyidir. Bunun üçün aşağıdakılar əsasdır.
Bunlardan birincisi dilin özündədir, bizdən – nitq daşıyıcısından asılı deyil, necə deyərlər, obyektiv şəklidə mövcuddur. Ikincisi isə bizdən – dil daşıyıcısından , onun səviyyəsindən, elmi və ictimai- siyasi, mədəni hazırlığından asılıdır. Dilimiz həm səs tərkibi, həm leksikası, həm də qrammatik quruluşu cəhətdən çox zəngindir. Onun vasitəsilə ən mürəkkəb insan hisslərini, fəlsəfi qanunauyğunluqları, ən incə daxili duyğuları ifadə etmək olur. Dilimizin bu imkanlarına bələd olan görkəmli şəxsiyyətlərimiz bunu yeri gələndə qeyd etmişlər. Məsələn, böyük müğənnimiz Bülbül italyancada 6, azərbaycan dilində 9 sait səsin olmasını əsas tutub şirin türkcəmizi musiqililik cəhətdən italyan dilindən üstün hesab etmişdir. XIIIəsrdən bəri bu dildə yaranan zəngin yazılı əədəbiyyatımız dünyanın ən inkişaf etmiş xalqlarının ədəbiyyatı ilə müqayisə edilə bilər. Bunun,əlbəttə, əsas səbəbi zəngin dilimiz, o dildə yazanların yüksək nitq mədəniyyətidir. Insan öz dilini gözəl bilməlidir. Əgər o dil bizim gözəl, geniş imkanlı ana dilimizdirsə, hər kəsdən yüksək nitq mədəniyyəti tələb etməyə haqqımız vardır.
Nitq mədəniyyətinin əsas şərtləri bunlardır: 1) düzgünlük; 2) dəqiqilik; 3) ifadəlilik Nitqin düzgünlüyü dilin fonetik, leksik və qrammatik qanunlarına əməl olunması ilə səciyyələnir. Bu, nitq mədəniyyətinin birinci şərtidir. Yəni, dilin sistemi pozulmamalıdır. Məsələn, “toyuq yumurta doğur” yox, “toyuq yumurtlayır”, “inək kişnədi” yox, “inək böyürdü” olar, yaxud “süz gəldüz?” yox, “ siz gəldiz?” olar və s. deməli, nitqi düzgün qurmaq əsasdır. Nitqin dəqiqiliyi də əsasdır, yəni fikir dəqiq ifadə olunmalıdır, söz düzgün tapılmalıdır. “Toyuq qızın tökdüyü buğdanı yeyir, qorxaq quşlar uçub gedirdi” cümləsində fikir düzgündür, ancaq o qədər də dəqiq deyil; “Toyuqlar qızın səpdiyi dəni dənləyir, ürkək quşlar uçub gedirdi” variantı daha dəqiqdir. “inəkləri mal damından çıxarıb otluğa ötürdü ” cümləsini də bu cür redaktə etmək olar. “İnəkləri tövlədən çıxarıb örüşə ötürdü”. Beləliklə, nitqin dəqiqliyi dedikdə fikrin ifadəsi üçün bilavasitə tələb olunan dil vasitəsini tapmaq nəzərdə tutulur. Nitqin dəqiqliyi məədəni nitq üçün nitqin düzgünlüyündən sonra ikinci vacib əlamət sayılır. Nitqin ifadəliliyi dedikdə fikrin ifadəsi üçün bilavasitə tələb olunan ən uyarlı, üslub baxımdan ən məqsədəuyğun dil vəsaitini- variantını tapıb işlətmək nəzərdə tutulur. Bu daha çox fikrin bədii – emosional şəkildə ifadə olunması deməkdir. Yəni, nitq o qədər gözəl olsa, onun təsiri də bir o qədər güclü olar. Nitqin ifadəli qurulması üçün insanda müəyyən qbiliyyət olmalıdır. Ona görə də ifadəlilik prinsipi daha çox yazıçı dilindən tələb olunur. Məs: S. Vurğun “Komsomol poeması”nda Şahsuvarın öldüyünü əslində “ölüm” sözünü işlətmədən bu misralarla verir: Endi Şahsuvarın göz qapaqları, Bir daha baxmadı günəşə sarı Bəzən nitqin ifadəliliyi əvəzinə, nitqin gözəlliyi ifadəsini də işlədirlər. Nitq mədəniyyətinin göstərilən tələblərindən bəzisi daha ümumi xarakter daşıyır, məsələn, dilin qayda-qanunlarına əməl etmədən fikrin ifadə edilməsi qeyri – mümkündür. sözün yazılışı, onun ədəbi tələffüzü, leksik mənası, sözlərin dəyişməsi, cümlənin sintaktik quruluşu dil normalarına uyğun olmasa, sözsüz, bizi düzgün anlamayacaqlar. Ona görə də dil normalarına əməl etmək dil daşıyıcılarının hamısı üçün vacibdir. Deməli, nitq normaları ictimai əhəmiyyət daşıyır, hamı üçündür. Nitq mədəniyyətinin elə məsələləri də var ki, xüsusi səciyyə daşıyır. Bu onunla bağlıdır ki, hamı eyni dərəcədə dəqiq ifadəli, emosional danışa və yaza bilmir. Dil vasitələrindən hərə öz fərdi qabiliyyəti dairəsində istifadə edir. Cəmiyyətdə insanların diqqətinin mədəni nitq vərdişlərinə yönəldilməsi, dilçilikdə ayrıca əməli bir sahənin- nitq mədəniyyəti bölməsinin mövcudluğu da bu cəhətlə bağlıdır. 3 Dil, nitq və nitq fəaliyyəti. Azərbaycan ədəbi dili Dil ünsiyyət vasitəsi vəzifəsini yerinə yetirən şərti işarələr sistemidir. Dünyada mövcud olan 3500 – dən çox dilin hər birinin özünəməxsus səs və leksik tərkibi, qrammatik quruluşu, başqa sözlə daxili sistemi vardır. Ünsiyyət vasitəsi olan dildən fərqli olaraq, nitq ünsiyyət prosesidir. Dil ümumi, nitq isə fərdidir. Dil hamıya eyni dərəcədə xidmət göstərir, nitq isə dil daşıyıcısının qabiliyyətindən səviyyəsindən asılı olaraq, hərədə bir cür meydana çıxır. Nitq hər hansı məlumatın çatdırılma üsuluna uyğun olaraq hər bir fərdin dilə bələdliyi səviyyəsində sırf özünəməxsus şəkildə əmələ gəlir. Dil əsasdır, nitq ondan törəmədir. Bizim hər birimiz niyqimizi dil vasitəsilə qururuq. Dil nitq vasitəsilə bir növ “görünür”, faktlaşır, zahirə çıxır. Dil tarixən çox az dəyişir, dil sistem kimi möhkəmdir, nitq isə nisbətən dəyişikliyə uğrayır. Dilimiz əsrlər öncə də Azərbaycan dili (türkcəsi) idi, indi də Azərbaycan dilidir. Ancaq müasir nitqimiz o dövrdəkindən çox fərqlidir. Nitq fəaliyyəti özünəməxsus fizioloji akt olmaqla, həm də nitqin reallaşmasına imkan verən ictimai və psixoloji aktların sistemidir. Nitq fəaliyyəti – ünsiyyət vasitəsi olan dilin ünsiyyət prosesinə çevrilməsi mürəkkəb, çoxtərəfli hadisədir, ictimai, psixoloji və fizioloji aktların sistemidir. Biz nitqimizi bunların qarşılıqlı fəaliyyəti əsasında qururuq. Nitq dinləyib başa düşmə, danışma, görüb – oxuma, düşünüb – yazma formalarında təzahür edir. ədəbi dil xalq danışıq dilinin cilalanmış, ciddi fonetik, leksik, qrammatik və üslubi normalarla cəmiyyətə yüksək səviyyədə xidmət göstərən formasıdır. ədəbi dil tarixən sabit ümumişlək qaydaları ilə məhdud ərazidə fəaliyyət göstərn, məhəlli danışıq dili olan dialektə qarşı durur və normallığı ilə ondan fərqlənir. ədəbi dilin yazılı və şifahi formaları vardır. Çifahi ədəbi dil çox qədimdir, o, yazılı ədəbi dil hələ mövcud olmadığı uzun dövr ərzində xalq yaradıcılığının ifadə vasitəsi kimi işlənmişdir. Müasir dövrdə ədbi dilin şifahi forması radio və televiziyanın geniş tətbiqi sayəsində xeyli dərəcədə təkmilləşmiş və genişlənmişdir. Yazılı dilin ilkin nümunələri rəsmi sənədlərin, dövlət başçılarının məktublarının, bədii əsərlərin, həmçinin dini mətnlərin dili olmuşdur. Cəmiyyət inkişaf etdikcə yazılı ədəbi dilin meydanı da genişlənmişdir. Indi elmi və bədii əsərlərlə, dövlət sənədləri ilə yanaşı, qəzet və jurnalların, müxtəlif məzmunlu kitabların, reklam və plakatların, divar lövhələrinin də dili yazılı ədəbi dil nümunəsidir. 4 Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin normaları. Fonetik və leksik norma. Ədəbi dilin birinci keyfiyyəti onun müəyyən normalara malik olmasııdır. Müasir Azərbaycan ədəbi dili dünyanın inkişaf etmiş dillərindən biri kimi mükəmməl, sabit normalara malikdir. Həmin normalar müəyyən tarixi təkamülün məhsuludur. Norma insan kollektivində, dil mühitində müəyyən tarixi zaman və məkan daxilində müəyyənləşmiş qayda – qanunlardır. Bu normalar dilimizin dialekt və şivələrindək və xalq danışıq dilindəki qeyri – mükəmməl, sabit olmayan normalardan fərqlənir. Belə nprmalılıq ədəbi dilin sabitliyindən, əhatəli olmasından və dilimizin daxili quruluşunu əks etdirməsindən irəli gəlir. Norma ədəbi dil üçün çox vacib keyfiyyətdir. Qeyri – müəyyənliyə, variantlığa qarşı durur. Dilin daxili quruluşunu onun fonetikası, leksikası və qrammatikası təşkil edir. ədəbi dilimizin normaları da bunlara uyğundur.
Söz ümumxalq dilində müxtəlif cür işlənsə də, ədəbi dildə, əsasən, bir cür işlənir, tələffüz olunur və yazılır. Sözün ədəbi dildəki tələffüz variantı orfoepik norma adlanır. Bu normalar orfoepiya lüğətində əks olunur. Sözün ədəbi dildəki yazılış qaydası orfoqrafik norma adlanır. Bu normalar dövlət tərəfindən təsdiq olunur və orfoqrafik lüğətlərdə təsbit edilir. Bu normalar dilimizin fonetik hadisələrini , xüsusən ahəng qanununu nəzərə almaqla müəyyən olunur. Fonetik normada dəyişmə gec baş verir. Ona əməl olunması insanın savadlılığının, dilə bələdliyinin göstəricilərindəndir. Sözü düzgün tələffüz etməyən və düzgün yaza bilməyən şəxsi, şübhəsiz, savadlı hesab etmək olmaz. Azərbaycan dilində çox sözlər var ki, onlar necə yazılırsa, elə də tələffüz olunur. Dilimizdə yazıldığı kimi deyilməyən sözlər də vardır. Məs: “dovğa” kimi yazılan sözü o cür də tələffüz etmək düz deyil, [do:ğa] kimi, “qızlar”ı [qızdar], “anaya” sözünü [anıya] kimi demək lazımdır. Beləliklə, fonetik norma həm yazılışı, həm də tələffüzü müəyyən edir. Dilimizin lüğət tərkibi çox zəngindir. Onda əsl türk sözləri ilə yanaşı, həm formasına , həm də mənasına görə türkləşmiş və ya hələ türkləşməmiş ərəb, fars, rus və digər dünya dillərindən keçən sözlər də var. Dünyanın başqa inkişaf etmiş ədəbi dilləri kimi, Azərbaycan ədəbi dilində də leksik normanın keyfiyyətini milli sözlərimiz müəyyən edir. Alınma sözlərin səs tərkibi və məzmunca milliləşməsi doğma sözlərimizin təbiətinə uyğun baş verir. Fonetikaya və qrammatikaya nisbətən leksikada dəyişikliklər daha çox olur. Dilimizin öz sözləri alınmalara nisbətən daha fəaldır, onların işlənmə tezliiyi daha yüksəkdir. Ikinci yerdə milliləşmiş alınma sözlər gəlir. Elə alınmalar da var ki, ədəbi dilin müəyyən üslubu üçün səciyyəvidir. Məsələn, elmi üslubdakı termin xarakterli sözlərin çoxu alınmalardır ki, bunlar da, əsasən,elm sahəsinin adamlarının leksikasında işlənir, cəmiyyət isə həmin sözləri demək olar ki, işlətmir, bədii və publisist üslublarda az təsadüf olunur. Leksik norma hər kəsdən sözün mənası ilə yaxşı tanış olmağı, onu yerində, düzgün işlətməyi tələb edir. Aşağıııdakı cümlələrə diqqət edək: quşlar gedib ağaca oturdular. Alma hələ göy idi, yeməli deyildi. Qız südü iri teştdə yaydı. Bu cümlələrdə getmək , oturmaq, süd yaymaq sözləri yerinə düşməmişdir. Əslində bu cümlələr belə qurulmalı idi: Quşlar uçub ağaca qondu. Alma hələ dəyməmişdi, yeməli deyildi. Qız südü iri teştə sərdi. Göründüyü kimi, əvvəlki cümlələrdə leksik norma bu və ya başqa şəklidə pozulmuşdur. Ədəbi dildə loru, kobud söz və ifadələr işlədilməməlidir. Sözdən düzgün istifadə ilə yanaşı, onun dəqiq, yerinə görə ifadəli və emosional işlədilməsi də leksik normanın tələblərindəndir. Dilimizdəki sözlərin böyük çoxluğu müstəqim məna ilə yanaşı, məcazi mənalara da malikdir. Bunu hər kəs nitq fəaliyyətində nəzərə almalıdır. 5 Dilimizin tərkibində özləşmə meylləri. Müasir Azərbaycan ədəbi dili XX yüzillikdə özünəməxsus inkişaf yolu keçmişdir. Dilimiz bu dövrdə bir sıra mənfi və ya müsbət təsirlərə məruz qalmış, sonda mütərəqqi meyillər üstünlük təşkil edərək, dilimizin qənaətbəxş hesab edilən mənzərəsini yaratmışdır. Bu meyillərdən biri dilimizdəki özəlləşmə prosesidir. Dildə onun sistem – sturuktur təbiətinə uyğun gəlməyən sözlərin həmin dilin öz vahidləri hesabına əvəzlənməsinə özəlləşmə deyilir ki, bu, hər bir milli dil üçün xarakterikdir. Bizim dilimizdə də bu proses 30 –cu illərdən başlamış, görkəmli söz ustadlarımızın səyi ilə bir sıra yeni leksik vahidlər işləklik statusu qazanmışdır. Buna qurultay, bildiriş, arayış, görüntü, seçki, ildönümü, zərbəçi, beşillik və s kimi onlarca sözü nümunə gətirmək olar. Həmin proses 60 – cı illərdə də hiss olunurdu. əlbəttə, özəlləşmə meyilləri çox təbii haldır. Bu, dilin özünəməxsusluğunu, milli təbiətini, ənənəvi sözyaratma üsulunu mühafizə edib – saxlamağa can atmaqdır ki, bu yalnız alqışlanmalıdır. Lakin dildəki bütün əcnəbi sözləri dəyişmək, bəzən süni “söz quraşdırmaq” yolunu tutmaq özünü doğrulda bilməz. Məsələn, müasir türkcədə “araba” deyilməsi nə dərəcədə ədalətlidir? Halbuki həmin arabanın təkəri və sükanı əcnəbi sözlərlə ifadə olunur. Dilin özləşməsi qanunauyğun, təbii yolla zorsuz aparılmalıdır. Bu prosesin 3 istiqamətini qeyd etmək olar: 1) söz ustasının qədim mənbələrdən, xalq dilindən söz götürməsi yaxud mövcud oxşarlıq, yaxud da öz təxəyyülü vasitəsilə yaradılmış yeni söz;
Son zamanlar dilimizdə vətəndaçlıq pasportu almnış aşağıdakı sözlər məhz söz ustalarımızın, bir sıra dilçi alimlərimizin zəhmətinin, qardaş türkcəsindən keçmənin məhsuludur. Çimərlik, duracaq, yüzillik, saxlanc, utanc, əyləc, dönəm, çağdaş, nəfəslik, vərəqçə, özəl, bölgə, bilgisayar, soyad və s. Bəzən dildən çıxmış sözlər də yenidən istifadəyə gətirilir. Məsələn, çavuş, yarlıq, ulu, nəsnə, dürlü və s. Xalqımızın müstəqil dövləti dilin özləşmə prosesinə xüsusi imkan və şərait yaratmış, dilimizin öz sözləri görünməyən işləklik meydanı qazanmışdır. 6 Qrammatik norma. Nitq normalarının tarixiliyi. Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin qrammatik norması ümumxalq dilinin iltisaqilik prinsipinə əsaslanan qrammatik quruluşunu əks etdirir. Qrammatik norma sözlər və cümlələr arasındakı əlaqələrin nitqdə düzgün qurulmasını tələb edir, onu normaya salır. Bu əlaqələr düzgün qurulmadıqda nitqdə qrammatik səhvlər meydana çıxır. Qrammatik normanın gözlənilməsi nitq mədəniyyətinin mühüm şərtlərindən biridir. Müasir ədəbi dilimizin qrammatik normalarını təxminən aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar.
Fonetik norma sözün düzgün yazılışını və düzgün tələffüzünü, leksik norma sözlərin düzgün seçilməsini və onlardan mənasına uyğun istifadəsini tələb edirsə, qrammatik norma dil vahidlərinin bir – biri ilə düzgün əlaqələndirilməsini tələb edir. Norma tarixi kateqoriyadır. Illər, əsrlər keçdikcə ədəbi dilin normalarında əvvəlkindən fərqli əlamətlər, keyfiyyətlər əmələ gəlir. Məsələn: 30 – cu illərə qədər ədəbi dilimizdə sağur “n” (nun) deyilən səs var idi. əlifbada bu səs xüsusi hərflə göstərilirdi. 30 – cu illərdən sonra həmin səs öz normativliyini itirdi. Və ya 2004 – cü ilin 5 avqust tarixli orfoqrafiya qaydalarına görə indi nəqarət, buynuznari, super – market, meyil, sanatori, profilaktori və s. yazılır. Halbuki əvvəllər məhz orfoqrafiya normalarına görə başqa cür yazılırdı. Başqa bir misal: XX əsrin 80 – ci illərinə kimi fəal olan sosializm, sovet, kolxoz, komsomol, pioner kimi yüzlərlə leksik vahid qısa bir vaxtda öz işləkliyini itirdi. Müəyyən sözlər dildən, lüğət tərkibindən şıxdığı kimi, xeyli söz də dilimizə daxil olmuş, işləklik qazanmışdır. Artıq bu yeni sözlərin (açıqlamaq, toplum və s.) işlədilməsi bir leksik normadır. 7 Nitq istisnaları. Natiqlik sənəti. Nitq etiketləri ədəbi dildə sabit qaydalarla yanaşı həmin qaydalarla uyuşmayan dil hadisələri də olur. Bunlara nitq istisnaları deyilir. Dildə istisnaların olması müəyyən tarixi, ictimai təsirlərlə bağlı olur və bu, hər bir dil üçün təbii haldır. Müasir ədəbi dilimizdə istisnalar – müəyyən dövr üçün qeyri – normativ hallar normanın tarixi hərəkətinin- təkamülünün , inkişafının nəticəsi kimi ortaya çıxır. Nitq istisnaları iki halda yaranır.
Nitqi mövcud ədəbi dil normalarına uyğun olmaqla yanaşı, həm də dəqiq və gözəl olan adamlar natiq adlanırlar. Natiqlik sənətinə verilən tələblər bunlardır.
Platon, Aristotel,Demosfen, Siseron... öz dövrlərinin böyük natiqləri olmuşlar. Xalqımızın da hər dövrdə böyük natiqləri olmuşdur. N, Gəncəvi, Ş. İ. Xətayi, İ. Nəsimi, M. Ə. Rəsulzadə, X. R, Ulutürk, H. Əliyev və s. Natiqliyin müxtəlif sahələri vardır:
Hər bir xalqın dilində olan milli təfəkkürünə, etnoqrafiyasına uyğun olaraq, müraciət, ayrılma, görüşmə, təbrik və s formaları olur ki, həmin etiketlərə əməl etmək nitq mədəniyyətinin və ümumiyyətlə mədəniyyətin göstəricisi sayılır. Daha çox yayılmış etiket formaları bunlardır:
Alqışlar, qarğışlar və söyüşlər də nitq etiketləri sırasına daxildir. 8 Morfologiya.Əsas nitq hissələri.İsim, sifət, say. Qrammatika dilin qrammatik quruluşunu öyrənən bir elmdir.Morfologiya da qrammatikanın bir hissəsidir.Morfologiyanın obyekti sözdür.Morfologiya leksikologiyadan fərqli olaraq, sözün vahid leksik mənasını yox, onun (sözün) geniş qrammatik mənalarını öyrənən bir elmdir. Isim əsas nitq hissələrindən biridir.İsimlər dildə olan bütün sözlərin ən mühüm bir qismini təşkil edir.İsimlər bütün varlıqların adlarını bildirən sözlərdən ibarətdir.İsimlər bizi əhatə edən bütün maddi varlıqların şüurumuzdakı müxtəlif təzahürlərinin adlarını bildirən sözlərdir.İsimlər yalnız maddi varlıqların deyil, bütün mənəvi və mücərrəd anlayışların da adlarını bildirir. Müxtəlif məfhumları ifadə edən bütün isimləri məna növlərinə görə 3 qismə ayırmaq olar. 1.konkret və mücərrəd varlıqların adlarını bildirən isimlər 2.xüsusi və ümumi isimlər 3.təklik və topluluq bildirən isimlər Konkret və mücərrəd varlıqların adlarını bildirən isimlər.Canlı və cansız varlıqların adlarını bildirən bu isimlərin məzmununda əşya anlayışı vardır.Belə isimləri ifadə edərkən insanın şüurunda müəyyən bir varlıq dərk edilir: adam, ağac, da., balta, su və s.Mənşə etibari ilə də konkret məfhumları bildirən isimlər mücərrəd məfhumları bildirən isimlərdən əvvəl yaranmışdır.Çünki insan hər şeydən əvvl konkret varlıqları dərk etmişdir.Mücərrəd məfhumları bildirən isimlər əşyadan xaricdə dərk edilir: forma, uzunluq, ağırlıq, yaxşılıq, gözəllik və s. Xüsusi isimlər isimlər varlığı tək olan, yəni bir-birinin eyni olmayan əşyanın adını bildirir.Həzi Aslanov, Füzuli, Bakı, Kəpəz, Mars və s. daxildir. Ümumi isimlər müəyyən bir qrupa daxil olan eynicinsli varlıqların ümumi adını bildirmək üçün işlədilir.Varlığına görə çox olan adlar ümumi isim hesab olunur: insan, da., ağac, kitab və s. Təklik və topluluq bildirən isimlər.Ümumi isimlərin çoxu tək bir sözdən ibarət olub, ayrı-ayrı varlığın adını bildirdiyi halda, bir qismi də cəmlik şəkilçisi qəbul etmədən tək bir sözlə varlığın topluluğunu bildirir: adam, quş, inək, at (təklik bildirir), xalq, el, ordu, sürü, naxır (topluluq bildirir). İsmin quruluşca 3 növü vardır. 1.sadə isimlər heç bir sözdücəldici şəkilçi qəbul etmədən əşyaların adlarını bildirən isimlərdir.Meşə, su, balıq və s. 2.düzəltmə isimlər sadə sözlərin üzərinə sözdücəldici şəkilçi artırmaqla müxtəlif nitq hissələrindən düzəltmə isimlər əmələ gətirilir.Gözəllik, dəftərçə, yaylaq, musiqiçi, şəhərli, mənəviyyat və s.
Sahib şəxs və mənsub əşya arasındakı münasibəti bildirmək üçün morfoloji əlamətdən mənsubiyyət şəkilçilərindən istifadə olunur.Əşyanın hansı şəxsə aid olduğunu bildirmək üçün sözə aşağıdakı mənsubiyyət şəkilçiləri artırılır.
Ismin hal kateqoriyası.adlıq hal. Bu hala verilən addan məlum olur ki, o, yalnız əşyanın adını göstərmək vəzifəsini daşıyır; yəni bu hal vasitəsilə təkcə əşyanın adı çəkilir. Məsələn: kitab insanın ən yaxın dostudur cümləsində ümumiyyətlə kitabdan danışılır. Bu cümlədə kitab sözündə bir ümumilik məfhumu dərk edilir. Yiyəlik hal iki cür olur. 1. müəyyən yiyəlik hal 2. qeyri- müəyyən yiyəlik hal. Müəyyən yiyəlik hal şəkilçi qəbul edir, qeyri- müəyyən yiyəlik hal isə heç bir hal şəkilçisi qəbul etmir. Müəyyən yiyəlik halın şəkli əlaməti ın (in, un, ün) şəkilçisindən ibarətdir. Kitabın, elmin, dostun, buğdanın və s. Qeyri- müəyyənlik bildirən yiyəlik hal şəkil və məzmunca müəyyənlik bildirən yiyəlik haldan fərqlənir. Bu hal şəkilçi qəbul etmədiyi üçün öz müəyyənlik məzmununu itirir, qeyri- müəyyənlik anlayışı verir.: el bayramı, sel gücü, göz qaydası və s. Təsirlik hal. Ismin təsirlik halı üzərində təsir icra olunan əşyanı bildirdiyi üçün o, təbii olaraq, cümlənin feli xəbəri ilə bilavasitə bağlı olur. Onu da əlavə etmək lazımdır ki, təsirlik halda işlənən sözlər bütün fellərlə deyil, yalnız təsirli fellərlə əlaqədar olur. Təsirlik halın şəkli əlaməti ı (i, u, ü) şəkliçisidir: dəftəri, ordunu, körpünü və s. obyektin məzmununda heç bir müəyyənlik nəzərdə tutulmursa və qeyri- müəyyənlik ifadə olunursa, həmin hal şəkilçisiz işlənir və qeyri- müəyyən təsirlik hal adlanır. Məs: Rahim kitab oxudu. Rahim kitabı oxudu. Yönlük hal bir tərəfdən iş, hərəkət və əşyanın istiqamətini, digər tərəfdən iş, hərəkət və ə.yanın çatacağı son nöqtəni bildirir.Yönlük halın şəkli əlaməti –a, -ə şəkilçisidir.Məsələn, tələbələrə təqaüd verilir.Əşrəf Moskvaya gedir. Yerlik hal.İsimlərin bu halı başlıca olaraq yer məzmunu ifadə edir.Yerlik halın şəkli əlaməti –da, -də şəkilçisidir.Kitabda gözəl şəkillər var.Qəzetdə maraqlı bir məqalə dərc olunmuşdur. Çıxışlıq hal.İsmin bu halı həm iş və hərəkətin, həm də əşyanın çıxış, yəni başlanğıc nöqtəni bildirir.İsmin çıxışlıq halının şəkli əlaməti –dan, -dən şəkilçidir. Sifət Sifət əşyanın əlamət və keyfiyyətini bildirən nitq hissəsidir.Müasir Azərbaycan dilində sifətlər quruluşca 3 qismə ayrılır. Sadə sifətlər.Sadə bir söz öz vəzifəsi, mənası vasitəsilə əşyanın həcmini, keyfiyyətini, xasiyyətini, müxtəlif cəhətdən ölçüsünü bildirir:Ağ (kağız), Yaxşı (adam), kiçik (ev), qarı (nənə) və s. sadə sifət hesab olunur. Düzəltmə sifətlər.Müasir azərbaycan dilində işlənən düzəltmə sifətlər yaranmalarına görə müxtəlifdir.Onlar həm xalis Azərbaycan söz və şəkilçilərindən düzəlmiş sifətlər, həmdə başqa dillərdən keçmiş düzəltmə sifətlərdir: Ağıllı (uşaq), bacarıqsız (adam), zarafatcıl (adam), səhərki(iclas), basəfa (yer), namünasib (hərəkət) və s. Mürəkkəb sifətlər iki sözün birləşməsindən əmələ gəlir.Mürəkkəb sifətlər bir neçə yolla əmələ gəlir 1.iki sadə sifətin təkrar edilməsilə mürəkkəb sifət əmələ gəlir.Yaşıl-yaşıl (çəmənlər) 2.İsimdən düzəlmiş iki sifətin yanaşı işlənməsilə mürəkkəb sifətlər əmələ gəlir.Dadlı-dadlı (meyvələr) 3.Bir sadə sifət və bir isimdən düzələn sifətdən mürəkkəb sifətlər düzəlir.Ucaboylu (oğlan) 4.Bir say və bir düzəltmə isimdən əmələ gələn mürəkkəb sifətlər. Beşillik (plan) 5.Birinci tərəfi mənsubiyyət şəkilçisi ilə işlənən isimdən, ikinci tərəfi sadə və ya düzəltmə sifətdən ibarət mürəkkəb sifətlər.Dilişirin (uşaq) Sifətin dərəcələri.Azərbaycan dilində sifətin 3 dərəcəsi vardır. 1.Adi dərəcə həm məzmun, həm də şəkilcə başqa dərəcələrdən onunla fərqlənir ki, o bütün dərəcələr üçün meyar hesab olunur.Ağ kağız, yaxşı adam, uzun yol. 2.Çoxaltma dərəcəsi vasitəsilə bir keyfiyyət, rəng, əlamət və s. adi dərəcədən çox olduğunu göstərir.Bu dərəcə üstünlük və şiddətləndirmə növlərini özündə birləşdirir.Üstünlük növü analitik yolla formalaşır.Belə ki, bu mənanı ifadə etmək üçün sifətlərin əvvəlində ən, lap, çox, olduqca sözləri işlədilir.Ən gözəl, lap yaxşı, çox böyük və s. Çoxaltma dərəcəsinin şiddətləndirmə növü rəngin, keyfiyyətin adi vəziyyətdən qat-qat artıq olduğunu göstərir.Sifətin ilk hecası və ya birinci saitindən sonra m, p, r, s samitlərindən biri artırılaraq həmin sifətlə birgə işlədilir.Qıpqırmızı, bomboş, dopdoğru və s. 3.Azaltma dərəcəsi onun təyinlik dərəcəsini adi haldan qismən az göstərir.Sarı adi bir rəngi sarımtıl isə adi sarılıqdan xeyli az sarı bir rəngi bildirir.Sifətin azaltma dərəcəsi sintetik və analitik yolla əmələ gəlir. 1.Sintetik yolla.a)ımtıl, imtil, umtul, ümtül və mtraq şəkilçilərini sifət köklərinə artırmaqla: qırmızımtıl, göyümtül b)raq, rək şəkilçisini sifətlərə artırılmaqla: gödərək, yastıraq c)sifətlərə sov şəkilçisini artırmaqla:uzunsov, dəlisov 2.Analitik yolla.a)sifətdən avvəl ala sözünü işlətməklə: ala-yarımçıq, ala – çiy b)sifətdən sonra təhər sözünü əlavə etməklə:qırmızıtəhər c)sifətin əvvəlinə açıq sözünü artırmaqla:açıq- sarı, açıq – qırmızı Say Say da əsas nitq hissələri sırasına daxildir.Ümumi qrammatik mənasına görə əşyanın miqdarını və sırasını bildirən əsas nitq hissəsinə say deyilir.Müasir Azərbaycan dilində sayları mənaca 2 qrupa ayırmaq olar. 1.Miqdar sayları 2.Sıra sayları Miqdar sayları aşağıdakı növlərə bölünür.
Sıra sayları mənşə etibarı ilə müəyyən miqdar saylarından əmələ gəlmişdir.Sıra saylarının şəkli əlaməti ıncı, inci, uncu, üncü,ncı, nci şəkilçisidir.Birinci, altıncı və s.Sıra sayları ilə miqdar sayları arasındakı fərqlərdən biridə birincinin sifətlərə daha yaxın olmasıdır.Bu yaxınlıq, bir tərəfdən, sıra saylarının sifətlərə məxsus hansı? sualına da cavab verə bilməsi, digər tərəfdən, özündən sonra gələn ismin zaman şəkilçisi qəbul etməsindən aydın görünür.Doğurdan da , üçüncü siniflər birləşməsində bir neçə üçüncü sinif təsəvvür edildiyi kimi, hansı siniflər? Sualını da vermək mümkündür.Halbuki miqdar saylarında bu xüsusiyyətlərin heç birinə təsadüf edilmir. 9 Əvəzlik. Fel. Zərf. Şəxs, əşya ,əlamət, kəmiyyət, hərəkət bildirən sözləri ümumi və ya qeyri – müəyyən şəkildə əvəz edən, yaxud sadəcə olaraq onlara işarə edən sözlərə əvəzlik deyilir. .Əvəzliklərin bir nitq hissəsi kimi özünəməxsus morfoloji əlamətləri yoxdur. Əvəzlik hansı nitq hissəsinin əvəzində işlənirsə, onun morfoloji əlamətlərini də bu və ya digər dərəcədə qəbul edir. Məsələn, isimləri əvəz etdikdə isim kimi hallanır, isim kimi kim?, nə? suallarına cavab verir. Necə? sualı ilə sayın əvəzində işlənir, sıra saylarının şəkilçisini qəbul edir (Neçənci sinifdə oxuyursan?). işarə əvəzlikləri işarə məqsədilə işləndikdə sifəti xatırladır, hansı? sualına cavab verir. Hərəkəti müəyyənləşdirmək üçün işləndikdə universal etmək, eləmək felləri ilə birlikdə zaman, şəkil əlamətləri qəbul edir və şəxslərə görə dəyişir: nə edir?, nə etməlidir? nə edəsidir? Nə etsə? Əvəzliklərin aşağıdakı məna növləri var:
Şəxs əvəzlikləri. Şəxs anlayışını heç bir konkretlik bildirmədən ümumi şəkildə ifadə edən əvəzliklərə şəxs əvəzlikləri deyilir. Şəxs əvəzlikləri hər üç şəxsin təkini və cəmini bildirən mən, sən, o, biz, siz, onlar sözlərindən ibarətdir. Mən – danışan şəxsi, sən – dinləyəni, o – haqqında danışılanı bildirir. Şəxslər öz mövqelərini daim dəyişə bilir.
Mən biz Sən siz
O (uşaq) onlar (uşaqlar) Şəxs əvəzlikləri isimləri əvəz edir. Isimləri əvəz etdiyi üçün şəxs əvəzlikləri isim kimi hallanır. Şəxs əəvəzlikləri də isimlər kimi qoşmalarla əlaqələnə bilir. Üçün, ilə qoşmaları adlıq halda olan isimlərə qoşulur, lakin bu qoşmalar əvəzlikləri yiyəlik halda tələb edir: sənin üçün, sənin ilə, onun üçün, onun ilə. Şəxs əvəzlikləri -lik və -li şəkilçilərini qəbul edərək isim və sifət kimi işlənir: mənlik, sənlik, bizlik, sizlik , mənli, sənli və s. – cığaz, -ciyəz şəkilçisi ilə əzizləmə,nəvaziş, kinayə çaları qazanır. Qeyri –müəyyənlik bildirən əvəzliklər. Isimlərin yerində işlədilən və qeyri – müəyyən əşyanı bildirən əvəzliklərə qeyri – müəyyən əvəzlik deyilir. Qeyri – müəyyən əvəzliklər bunlardır. Kimsə, kim isə, nəsə, nə isə, biri, kimi, hərə, hamı, hər kəs, heçnə, heç kəs, heç biri, hər kim, hər nə, filankəs, bəzi. Kimsə, hərə, kim, hamı, hər kəs, heç kim, heç nə, heç kəs, heç biri, filankəs qeyri – müəyyən əvəzlikləri hallana bilir.məsələn: kimi belə düşünür, kimi də başqa cür. Kiminə iş tapşıırı, kiminə yox. Kiminin arxası var, kiminin yox. Qeyri – müəyyən əvəzliklərin bir qismi (hamı, hərə, bəzi), məhdud şəkildə də olsa mənsubiyyət şəkilçilərini qəbul edə bilir. Kimsə əvəzliyi iki mənada işlənir.
Sual əvəzlikləri. Sual əvəzlikləri sual məqsədilə iılədilir. Bu əvəzliklər vasitəsilə əşya, onun əlaməti, miqdarı, sırası , zamanı, yeri soruşulur. Alınan cavabdakı söz əvəzliyin da.ııdığı vəzifəni daşıyır. Əsas nitq hissələrinin sualları (fel istisna olmaqla) sual əvəzliklərinə daxil olur. Sual əvəzlikləri bunlardır: İsmi əvəz edən sual əvəzlikləri – kim?, nə?, hara? Sifəti əvəz edən sual əvəzlikləri – necə?, nə cür?, hansı? Sayı əvəz edən sual əvəzlikləri - neçə?, nə qədər? (həm sdə zərfin sualıdır), neçənci? Zərfi əvəz edən sual əvəzlikləri – necə?, nə cür? (bu sual əvəzlikləri həm də sifətin suallarıdır) , nə qədər? (həm də sayın sualıdır), nə vaxt?, haçan?, hara? Işarə əvzliyi. Işarə məqsədilə işlədilən əvəzliklərə işarə əvzliyi deyilir. Işarə əvəzlikləri aşağıdakılardır. O, bu, elə, belə, həmin, həmən. O, bu, həmin, həmən işarə əvəzlikləri sifəti əvəz edir. Elə, belə işarə əvəzlikləri isə həm sifəti, həm də zərfi əvəz edə bilir. O əvəzliyi cümlənin təyini kimi işlənərək hansı? sualına cavab verdikdə işarə əvəzliyi olur. Bu əvəzliyi isə işlənmə məqamından asılı olmayaraq, həmişə işarə əvəzliyidir. O, bu əvəzlikləri mənsubiyyət şəkilçilərini qəbul etmir. Təyini əvəzliklər. Əşyanı ümumi şəkildə müəyyən etmək üçün işlədilən əvəzliklərə təyini əvəzlik deyilir. Təyini əvəzliklər cümlədə isimlərdən əvvəl gələrək onları təyin edir. Təyini əvəzliklər bunlardır. Öz, hər, bütün, filan, eyni. Təyini əvəzliklər sifət kimi hansı? sualına cavab verir, cümlədə təyin vəzifəsini daşıyır.
Fellər quruluşca sadə,düzəltmə və mürəkkəb olur. Sadə fellər ya bir kökdən, ya da kök və qrammatik şəkilçidən ibarət olur. Yaz, apar, aldı və s. Düzəltmə fellər həm sadə, həm də düzəltmə sözlərə leksik şəkilçilər artırmaqla düzəlir. Adlardan fel düzəltmək üçün aşağıdakı şəkilçilərədən istifadə olunur: la², laş², lan², ar², al² Feldən fel düzəltmək üçün , əsasən, aşağıdakı şəkilçilərədən istifadə olunur:ıl², dır², ış, iş, uş, üş, ın,in, un, ün, ıt, it, ut, üt, ır, ir, ur, ür və s. Mürəkkəb fellər iki və daha artıq sözün birləşməsindən yaranır. Mürəkkəb fellər demək olar ki, bitişik yazılmır. Bir neçə söz istisnadır: sağollaş(maq), xudahafizləş(mək) və s. Mürəkkəb fellər daha çox aşağıdakı yollarla yaranır: 1) Yaxın və ya əksmənalı fellərin birləşməsindən. Bu zaman, adətən, birinci fel ıb, ib, ub, üb şəkilçisi ilə işlənir: çalıb – oynamaq, atılıb – düşmək.
Fellər hərəkətin icra edilib - edilmədiyinə görə təsdiq və inkarda olur. Hərəkətin icra edildiyini və ya ediləcəyini bildirən fellərə təsdiq fellər deyilir.məsələn, görüşdü, qorumaq, qaçanda. Inkar fellər təsdiq fellərin kökünə və ya başlanğıc formasına -ma² şəkilçisi, bəzən də deyil inkar hissəciyi artırmaqla düzəlir; almalı, satmayacaq, qorxmayan və s. Əgər fel özündən asılı olan, yəni idarə etdiyi sözün təsirlik halda olmasını tələb edirsə, belə fellərə təsirli fellər deyilir. Məsələn, şeiri əzbərləmək, tar çalmaq və s. Əgər fel özündən asılı olan, idarə etdiyi sözün təsirlik halda olmasını tələb etmirsə, belə fellərə təsirsiz fellər deyilir. Məsələn ,pəncərədən baxmaq, divanda oturmaq. Felin aşağıdakı qrammatik məna növləri vardır:
Məlum növ fellərdə işi görən qrammatik cəhətdən məlum olur. Məs: şəbnəm dərslərini oxudu. Qarabağı azad edəcəyik. Məlum növün xüsusi şəkilçisi yoxdur. Məlum növ fellər həm təsirli, həm də təsirsiz olur. Məchul növ fellərdə subyekt məlum olmur. Bu növ təsirli fellərə -ıl, -il, -ul, -ül, -ın, -in,- un,- ün (-n) şəkilçiləri artırmaqla düzəlir. Məktub ünvana çatdırıldı. Divara mismar çalındı. Stollar işəri daşındı. Məchul növ fellər təsirlidən düzəlsə də, nəticədə təsirsiz olur. Qayıdış növ fellərdə subyekt işi öz üzərində icra edir. Bu növdə subyekt və obyekt eyni şəxs olur. Məchul növdə olduğu kimi, qayıdış növ də təsirli fellərə -ıl, -ın, (-n) şəkilçiləri artırmaqla düzəlir. Sofi bu dəm geriyə çəkilsəydi, yaşamamalı idi. Bu zaman dünyanın görünməmiş bir hadisəsi baş verdi. Yaylığın ucları titrəyirdi, yellənirdi. Şəxssiz fellər işlənən cümlənin mübtədası olmur. Onu bərpa etmək də qeyri – mümkündür. belə fellər təsirsiz fellərə ıl, ın şəkilçisini artırmaqla düzəlir və yenə də təsirsiz olaraq qalır: yeni bir arxiv sənədinə təsadüf edildi. Yenə əlyazmalara nəzər salındı. Şəxssiz fellər yalnız 3 – cü şəxsin təkində olur. İcbar sözü ərəb sözü olub, məcbur sözü ilə eyni kökdəndir. Bu növ fellərdə işi nə hadisəni danışan, nə də haqında danışılan yox, başqa bir şəxs icra edir. Icbar növ fellər təsirli fellərə -dır, -t şəkilçilərini artırmaqla düzəlir, təsirli olaraq da qalır. Ölməsə, Əmir Teymur bu türbəyə biət eyləyəcək, onu dağıtdırmayacaqdı. Qarşılıq – birgəlik növ fellərində hərəkətin icrası üçün ən azı iki subyekt iştirak etməlidir. İş ya qarşılıqlı şəkildə, ya da işi görənlərin hamısı tərəfindən birgə eyni vaxtda görülməlidir. bu növ fellər – ış, (- ş) şəkilçisi ilə düzəlir. Biz tez – tez görüşürük. Uşaqlar gülüşdülər. Fellər şəxsə və kəmiyyətə görə dəyişib, dəyişməməsinə görə iki qrupa bölünür:
Əmr səkli Felin əmr şəkli əmr, xahiş, məsləhət, təklif, nəsihət və s. bildirir. Əmr şəklinin xüsusi şəkilçisi yoxdur. fel kökünə və ya başlanğıc formasına aşağıdakı şəxs şəkilçilərini (II şəxsin təkindən başqa) artırmaqla düzəlir:
Xəbər şəkli Felin xəbər şəkli işin nə zaman və kim tərəfindən gorüldüyünü bildirir. Xəbər şəklinin də xüsusi şəkilçisi yoxdur.Zaman və şəxs şəkilçiləri ilə düzəlir: al-dı-m, al-dı-n, al-dı, al-ır-am, al-ır-san, al-ır və s. Fel xəbər şəklində keçmiş, indiki və gələcək zamanlara və şəxsə görə dəyişir.
Arzu şəkli Felin arzu şəkli işin gələcəkdə icrasının arzu olunduğunu bildirir.
Vacib şəkil Felin vacib şəkli gələcəkdə icra ediləcək işin zəruriliyini, vacibliyini bildınr, -malı²şəkilçisi ilə düzəlir: al+malı+yam, al+malı+san, al+malı+yıq, al+malı+sınız, al+malı+dır+lar; gəl+məli+yəm, gəl+məli+sən, gəl+məli+dir, gəl+məli+yik, gəl+məli+siniz, gəh-məli+dır+lər və s: Lazım şəkli Felin lazım şəkli gələcəkdə icra ediləcək işin lazım oiduğunu bildirir, fellərə -ası² şəkilçisini artırmaqla düzəlir:yaz+ası+yam, yaz+ası+san, yaz+ası+dır, yaz+ası+yıq, yaz+ası+sınız, yaz+ası+dır+ lar; gəl+əsi+yəm, gəl+əsi+sən, gəl+əsi+dir, gəl+əsi+yik, gəl+əsi+siniz, gəl+əsi+dir+lər və s.
Şərt şəkli Felin şərt şəkli gələcəkdə icra olunacaq iş, hərəkətin müəyyən şərtlə bağlılığını bildirir, -sa² şəkilçisi ilə düzəlir:al+sa+m, al+sa+n, al+sa, al+sa+q, al+sa+mz, al+sa+Iar; gəl+sə+m, gəl+sə+n, gəl+sə, gəl+sə+k, gəl+sə+niz, gəl+sə+lər və s.
Felin təsriflənən sadə şəkillərinə yekun olaraq yadda saxlamaq lazımdır ki, yuxarıdakı fel şəkillərindən yalnız ikisinin: əmr və xəbər şəklinin özunəməxsus şəkilçisi yoxdur. Bunlardan birincisi yalnız şəxs şəkilçilərinin, ikincisi isə (xəbər) zaman və şəxs şəkilçilərinin köməyi ilə düzəlir. Felin qalan dörd şəklinin (arzu, vacib, lazım, şərt) hər birinin özünəməxsus şəkilçiləri vardır. -a1 (arzuşəklinin), -malr (vacibşəklinin), -ası (lazımşəklinin) və -sa (sərtşəklinin). Fel köklərinə, eləcə də fellərin başlanğıc formalarına artırılan bu şəkilçilər şəxs şəkilçiləri ilə birgə işlənir; Ümumiyyətlə, şəxs şəkilçilərimüəyyən fərqli forrnalarda (bunuyuxarıdakı nümanələrdə görmək olar) felin bütün şəkillərində işlənir. Çünki felin təsriflənməsi onun şəxsə və kəmiyyətə görə dəyişməsi deməkdir. Qeyd: Fel şəkillərinin əlamətləri (şəkilçiləri) qrammatik şəkilçilərdir. Zərf hərəkətin tərzini, zamanını, yerini, miqdarını bildirən əsas nitq hissəsidir. Necə?, nə cür?, nə zaman?, nə vaxt?, hara?, nə qədər?, neçə - neçə? və s. suallarına cavab verir. Məsələn: O, cəld otaqdan çıxdı. Zərflər quruluşca sadə, düzəltmə və mürəkkəb olur. Sadə zərflər bir kökdən ibarət olur və sözdüzəldici şəkilçisi olmur. Dilimizdə olan sadə zərflər, əsasən, bunlardır: əvvəl, sonra, indi, irəli, alt, üst, daim, bayır, bura və s. məsələn: Qabaqlar ziyarətə gələnlər buradan keçərdilər. Düzəltmə zərflər, əsasən, adlardan aşağıdakı şəkilçilərlə yaranır: -casına², -la², -ən, -yana, -yanə, -anə, -dan², -akı² və s. Mürəkkəb zərflər müxtəlif yollarla yaranır:
Zərfin mənaca növləri bunlardır:
Tərzi hərəkət zərfləri hərəkətin icra tərzini və ya icra vəziyyətini bildirir. Necə?, nə cür?, nə vəziyyətdə?, nə tərzdə? suallarına cavab verir. Məs: onlar layihəni birlikdə hazırladılar. Zaman zərfləri hərəkətin və ya hadisənin zamanını bildirir. Nə vaxt?, nə zaman?, haçan? suallarına cavab verir. Məs: Qabaq burada böyük hovuz var idi. Yer zərfləri hərəkətin və ya hadisənin yerini bildirir. Hara?, haraya?, harada?, haradan? Suallarına cavab verir. Məs: O, qıraqda dayanmışdı. Miqdar zərfləri hərəkətin və ya əlamətin kəmiyyətini və dərəcəsini bildirir. Nə qədər?, neçə?, nə dərəcədə? Suallarına cavab verir. Məs: Çox bilib, az danışmaq məsləhətdir. 10 Köməkçi nitq hissələri. Qoşma , bağlayıcı, ədat Köməkçi nitq hissələri müstəqil lüğəvi mənaya malik olmaması, yalnız ümumiləşmiş qrammatik məna daşıması ilə əsas nitq hissələrindən fərqlənir. Əsas nitq hissələri nominativ mənaya malik olduğu halda, köməkçi nitq hissələri nə əşya adı, nə əlamət, nə kəmiyyət, nə də hərəkət bildirir. Bunlar yalnız sözlər, ifadələr, cümlələr və bəzən də mətnin hissələri arasında müxtəlif əlaqələr yaradır. Sözlərin ifadə və cümlələrin mənasına müxtəlif çalarlar əlavə edir. Köməkçi nitq hissələrinə qoşma, bağlayıcı, ədat, modal söz və nidalar daxildir. Hallana bilən nitq hissələrinə qoşularaq adlarla adlar və adlarla fellər arasında əlaqə yaradan sözlərə qoşma deyilir. Qoşmalar cümlə daxilində hallana bilən sözlərə qoşularaq onları adlar və fellərlə əlaqələndirir. Məs: Uzun Həsən qırğı kimi ayğırın yalına yatmışdı. Qoşmaların ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri özündən əvvəlki sözü, yəni qoşulduğu nitq hissəsini ismin bu və ya digər halında tələb etməsidir. Qoşmaların lüğəvi mənası olmasa da, qoşulduğu sözlə birlikdə müəyyən məna ifadə edir. Sintaktik vəzifəsinə gəlincə qeyd etdiyim kimi, qoşma başqa köməkçi nitq hissələrindən fərqlənir və qoşulduğu sözlə birlikdə cümlənin bir üzvü olur. Qoşmalar aşağıdakı hallarda olan sözlərə qoşularaq qeyd etdiyimiz mənaları ifadə edir.
Cümlənin üzvləri və mətnin komponentləri arasında əlaqə yaradan sözlərə bağlayıcı deyilir. Əlaqə yaratmaq kimi mühüm sintaktik vəzifəsi müstəsna olmaqla, bağlayıcılar cümlə üzvü vəzifəsi daşımır. Hətta qoşmalardan fərqli olaraq əlaqələndirdiyi üzvlərlə birlikdə də üzv ola bilmir. Sintaktik vəzifəsinə görə bağlayıcılar iki qrupa ayrılır. 1) Tabesizlik bağlayıcıları; 2) Tabelilik bağlayıcıları Tabesizlik bağlayıcıları. Bu qrupa daxil olan bağlayıcıların əlaqələndirdiyi dil vasitələri bərabərhüquqlu olur, biri digərindən asılı olmur, biri digərini izah edib aydınlaşdırmır. Tərəflər eyni dərəcədə bir – birindən asılı olur. Tabesizlik bağlayıcıları dörd qrupa ayrılır.
Tabelilik bağlayıcıları. Bağlayıcıların bu qrupu tabeli mürəkkəb cümlənin tərkib hissələrini əlaqələndirir budaq cümləni baş cümləyə bağlayır. Tabelilik bağlayıcılarının aşağıdakı növləri var.
Sözlərin, birləşmələrin və ya bütöv cümlələrin mənasını qüvvətləndirən, cümlədə müxtəlif məna çalarları yaradan sözlərə ədat deyilir. ədatın aşağıdakı məna növləri vardır.
12 Əməli yazı: hesabat, protokol, referat Hesabat məzmunca müxtəlif formalara malikdir. Məktəbdə (V-IX siniflər üzrə onun iki forması üzərində şagirdləri işlətmək məsləhətdir.
Müəllim hesabatı hər iki növünə aid əməli iş apararkən hesabata verilən tələbləri şagirdlərə çatdırmalıdır. Təxminən, həmin tələblər aşağıdakilardır:
V-VI siniflərdə şəxsi xarakter daşıyan (məsələn, şagirdin iş rejiminə, mütaliəyə, idman yarışlarında necə iştirak etməsinə, valideynlərə kömək göstərilməsinə və s.) hesabatlar öyrədilirsə, VII-IX siniflərdə ictimai mahiyyət kəsb edən hesabatları öyrətmək daha faydalıdır. Belə hesabatların siyahısı qabaqcadan tutulmalıdır. Hər bir mövzuya dair hesabatın planı müəllim tərəfindən, ya da onun rəhbərliyi altında hazırlanmalıdır. Hesabat necə yazılmalıdır? Bu suala cavab vermək üçün aşağıdaki nümunəyə nəzər salmaq kifayətdir. * * * * * * * * * * V sinfinin nümayəndəsi Z. A. Ağayevanın I rübdə gördüyü işlərə aid HESABATI Sinfimizdə 32 şagird var. Onlardan 18-i əlaçı, 10 nəfəri dörd və beşlə, 4-ü isə zəif oxuyur. Zərifə Səlimova, Rövşən Əkbərov, Eldəniz Vəliyev və İlqarBağırov I rübdə riyaziyyatdan və ədəbiyyat yazıdan iki qiyməti almışlar. Yeganə, Vüsal, Vüqar və Kamran tətil müddətində hazırlaşacaqlarına söz vermişlər. I rübdə sinfimizin şagirdləri üç dəfə ekskursiyada olmuşdur. Sentyabrın 22-də Şəhidlər xiyabanında şəhidlərin qəbri üstə gül dəstələri qoymuşlar. Tarix müəllimi Ə. İsmayılovun rəhbərliyi altında şagirdlər tarix muzeyinə getmiş və oradakı qədim abidələrlə tanış olmuşlar. Sinif rəhbərimiz Solmaz Rəhimova bizi Nizami parkına aparmışdır. I rübdə sinfimizin təlim-tərbiyəsini əks etdirən "Sancaq" adlı satirik divar qəzeti üç dəfə buraxılmışdır. Qəzetin redaksiya heyəti pis oxuyanşagirdləri tənqid etmiş və əlaçı şagirdləri tərifləmişdir. Sinfimizin şagirdləri məktəbin idman və rəsm yarışlarında feal çıxışediblər. Xüsusən, Kamran və Ruslan Rəsulzadə qardaşları siniflərarası idman yarışlarında birinci yeri tutmuşlar. Ən yaxşı cəhət budur ki, rüb ərzində sinfimizin dərsə davamiyyəti çox yüksək olmuşdur. İmza: (Z. A. Ağayeva) Protokol mənşəcə yunan sözüdür. Protok (ilk, birinci vərəq) və kolos (yapışdırmaq) sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlir. Çağdaş dövrümüzdə protokolun müxtəlif işlənmə məqamları vardır:
Formasına görə protokol 2 cür olur. Sadə və mürəkkəb. Çıxışların və çıxarılan qərarların sayının az olduğu protokol sadə, ikidən çox məsələni özündə əks etdirən protokol mürəkkəb quruluşlu protokoldur. Protokolun tərtibat forması belədir.
“Referat” latın sözü olub məruzə etmək, məlumat vermək mənalarını ifadə edir. Referat əsasən: 1. Elmi əsərin, oxunmuş kitabın və s. Şifahi və ya yazılı qısa məzmunu, xülaləsi mənasında; 2. Ədibin yaradıcılığına və ya başqa məxəzlərin icmalına həsr olunmuş yığcam məruzə mənasında işlədilir. Referat incəsənət, elm, texnika və təsərrüfatın ən aktual problemləri ilə əlaqədar olan məsələləri işıqlandırdığı kimi, məktəb həyatının ciddi hadisələrini də əks etdirə bilər. Şagirdlər referatın köməyi ilə həm ədəbi materialları, həm də elmi – publisistik xarakterli məsələləri yazılı şəkildə formalaşdırmaq bacarığına yiyələnirlər. Referatın mahiyyətindən aydın olur ki, şagirdlər bu tip əməli yazıda ən çoxmühakimə yürüdürlər. Müəllim “bədii ədəbiyyatda vətənpərvərliyin tərənnümü”, “sülh və müharibə” və s kimi mövzularda referat yazdıra bilər. Referatın yazılma forması belədir: vərəqin əvvəlində ortada “Referat” sözü, onun altında isə mövzunun adı qeyd olunur. Abzasdan referatın planı verilir, sonra məzmunu yazılır. Yazının sonunda isə referat müəllifinin adı, atasının adı və soyadı, habelə yazılma tarixi qeyd edilir.
Söz birləşmələrinin quruluşu. Söz birləşmələri quruluşca iki cürdür: sadə söz birləşmələri, mürəkkəb söz birləşmələri. Sadə söz birləşmələri iki müstəqil sözdən ibarət olur. Məsələn: doğma yurd, əlaçı şagird, dəniz havası, yaz ayları, məktəb illəri, məktəbin həyəti, oxumaq həvəsi, kitabı oxumaq və s. Mürəkkəb söz birləşmələri üç və daha artıq müstəqil sözdən ibarət olur. Məsələn: qədim torpağın övladları, doğma yurdun gözəl mənzərələri, Vətənin azadlığı yolunda şəhid olanlar, Füzuli qəzəllərinin yeni şərhi və s. Söz birləşmələri və sözlər Söz birləşmələri və sözlər (xüsusilə də mürəkkəb sözlər) arasında həm oxşar, həm də fərqli cəhətlər var. Oxşar cəhətlər: 1. Söz birləşmələri də sözlər kimi ad bildirir. Məsələn: bağ, küçə, məktəb, meşə, göl və s. sözləri əşyaların adlarını bildirir. Nar bağı, enli küçə, peşə məktəbi, palıd meşəsi, duzlu göl birləşmələri də əşyaların adlarını bildirir. 2. Həm mürəkkəb sözlər, həm də söz birləşmələri sözlərdən təşkil olunur. Məsələn: boşqab – boş qab, Ağdaş – ağ daş, günəbaxan – günə baxan və s. Fərqli cəhətlər: 1. Sözlər səslərdən, söz birləşmələri isə sözlərdən düzəlir. Məsələn: dərs, kitab, vətən, torpaq, azad, ölkə sözlərini əlaqələndirib söz birləşməsi düzəltmək olur: dərs kitabı, vətən torpağı, azad ölkə və s. 2. Söz ümumiyyətlə ad bildirir. Məsələn: daş, ağac, su və s. Söz birləşməsinin tərkibində isə sözlərin mənası konkretləşir, dəqiqləşir. Məsələn: çay daşı, alma ağacı, bulaq suyu və s. 3. Söz birləşmələrinin mürəkkəb sözlərdən iki əsas fərqi var: a) Söz birləşmələrinin tərəfləri müstəqil leksik mənasını saxlayır və onlara ayrılıqda sual vermək olur. Məsələn: incə (necə?) sənət (nə?), üç (neçə?) bucaq (nə?) və s. Mürəkkəb sözlərin tərəfləri isə bütövlükdə bir anlayışı bildirir və onlara ayrılıqda sual vermək olmur. Məsələn: incəsənət (nə?), üçbucaq (nə?) və s. b) Söz birləşmələrində tərəflərin hər birinin öz müstəqil vurğusu olur. Məsələn: qara göz, uzun saç və s. Mürəkkəb sözlər isə bir vurğu ilə deyilir. Məsələn: qaragöz (inək), uzunsaç (qız) və s.
Söz birləşmələri ilə cümlələr arasında da bir neçə oxşar və fərqli cəhət var. Oxşar cəhətlər: 1. İstər söz birləşmələri, istərsə də cümlələr sözlərin birləşməsi yolu ilə yaranır. Məsələn: Yazın gəlişi – Yaz gəldi. Gözəl vətən – Vətən gözəldir və s. 2. İstər söz birləşmələrində, istərsə də cümlələrdə sözlərin müəyyən sıralanma qaydası var. Məsələn: Sular durulanda – Sular duruldu. Maraqlı kitab – Maraqlı kitabdır. Fəhlələrin iş günü – Fəhlələrin iş günüdür və s. Fərqli cəhətlər: 1. Söz birləşmələri bitmiş fikir ifadə etmir və onda intonasiya bitkinliyi olmur. Məsələn: uşaqların səsi, qarlı dağlar, şagirdlərin oxuması və s. Cümlələrdə isə hökmən bitmiş fikir və intonasiya bitkinliyi olur. Məsələn: Uşaqlar gəlirlər. Dağlar qarlıdır. Şagirdlər oxuyurlar və s. 2. Söz birləşməsi bir sözdən ibarət ola bilmir. Dilimizdə bir sözdən ibarət olan cümlələr isə vardır. Məsələn: Axşamdır. Sakitlikdir. Istidir və s. 3. Ümumiyyətlə, cümlə söz birləşməsindən daha böyük dil vahididir. Belə ki, söz birləşmələri cümlənin tərkibinə daxil olur.
Söz birləşməsinin tərkib hissələrindən biri əsas söz, o biri isə asılı söz olur. Asılı söz əsas sözə tabe olur və onu müxtəlif cəhətdən izah edir. Dili-mizdə, bir qayda olaraq, əvvəl asılı söz, sonra isə əsas söz işlənir. Məsələn: çalışqan şagird, məktəb həyəti, vətənini sevən birləşmələrindəki birinci tərəflər asılı tərəflərdir. Həmin tərəflər ikinci tərəfə tabe olaraq onları müxtəlif cəhətdən izah edir. Bu xüsusiyyətinə görə asılı söz əvəzinə daha çox birinci tərəf, əsas söz əvəzinə isə ikinci tərəf ifadələri işlənir. Bəzən birinci tərəf əvəzinə tabe tərəf, ikinci tərəf əvəzinə tabeedici tərəf terminləri işlənir. Söz birləşmələrinin növləri Söz birləşmələri ikinci (əsas) tərəfin ifadə vasitəsinə görə iki növə bölünür: ismi birləşmələr, feli birləşmələr. İsmi birləşmələr İkinci (əsas) tərəfi adlarla (əsasən, isim, sifət, say və isimləşmiş başqa sözlərlə) ifadə olunan birləşmələrə ismi birləşmələr deyilir. Məsələn: demokratik ölkə, azad seçki, insanların yaxşısı, uşaqların çoxu, gecənin istisi, şagirdlərin oxumağı və s. Dağlardan uca, hamıdan böyük, ürəyi qəmli, gözləri yaşlı və s. söz birləşmələri təyini söz birləşmələrinə daxil olmayan ismi birləşmələrdir. İsmi birləşmələrdə, adətən, birinci tərəflər ikinci tərəfləri təyin (izah) etdiyi üçün həmin birləşmələrə təyini söz birləşmələri də deyilir. Təyini söz birləşmələri formasına və məna xüsusiyyətlərinə görə üç növə bölünür. Birinci növ təyini söz birləşmələri, ikinci növ təyini söz birləşmələri və üçüncü növ təyini söz birləşmələri.
Əsas (ikinci) tərəfi felin təsriflənməyən formaları (məsdər, feli sifət və feli bağlama) ilə ifadə olunan söz birləşmələrinə feli birləşmələr deyilir. Məsələn: məktubu yazmaq, yaxşı oxumaq, vətəni sevmək (əsas tərəflər məsdərdir); məktubu yazan, yaxşı oxuyan, vətəni sevən (əsas tərəflər feli sifətdir); məktubu yazarkən, yaxşı oxuyanda, vətəni sevəndə (əsas tərəflər feli bağlamadır). Feli birləşmələrin əsas (ikinci) tərəfləri fellə ifadə olunur, buna görə də hərəkət bildirir. Birləşmələrin asılı (birinci) tərəfləri isə hərəkəti müxtəlif cəhətdən izah edir və əsasən, aşağıdakı mənaları bildirir: 1. Hərəkətin subyektini (iş görəni): biz gələndə, o danışdıqca, uşaq gülərkən və s. 2. Hərəkətin obyektini (üzərində iş görülən əşyanı): qonaqları qarşılamaq, sərgiyə baxmaq, kitabdan öyrənmək və s. 3. Hərəkətin yerini: şəhərdə yaşamaq, kəndə getmək və s. 4. Hərəkətin kəmiyyətini: çox oxumaq, dəfələrlə təkrar etmək və s. 5. Hərəkətin tərzini: gülə-gülə demək, ucadan gülmək və s.
Mübtəda cümlədə haqqında danışılan şəxsi, əşyanı bildirən baş üzvdür. Kim?, nə? bəzən də hara? suallarından birinə cavab verir, ismin adlıq halında olan sözlərlə və söz birləşmələri ilə ifadə olunur. Məsələn: Uşaq (kim?) evdədir. Bulaq suyu (nə?) sərin olur. Bərdə (hara?) qədim şəhərdir və s. Mübtəda daha çox isimlə və əvəzliklə ifadə olunur. Məsələn: Anar Quba Özəl Türk Liseyində oxuyur. O, əlaçı şagirddir. Biz onunla bir yataq-xanada yaşayırıq və s. Məsdər və isimləşmiş sifət, feli sifət və say da cümlədə mübtəda ola bilir. Məsələn: Yaşamaq gözəldir. Qocalar dayağımızdır. Yaşayan yaratmalıdır. Onuncular irəlidədirlər və s. Mübtəda söz birləşmələri və mürəkkəb adlarla da ifadə olunur. Məsələn: El gücü (nə?) böyük qüvvədir. Bizim arzumuz (nə?) xalqın xoşbəxtliyidir. Meşəyə gedənlər (kim?) qayıtdılar. El yolunda şəhid olanlar (kim?) unudulmur. Xalça toxumaq (nə?) qədim peşədir. Qız qalası (nə?) ulu keçmişimizin yadigarıdır. Mirzə Ələkbər Sabir (kim?) satira ustasıdır və s. Mübtəda quruluşca sadə və mürəkkəb olur. Nitq hissələri ilə ifadə olunan mübtədalar sadə, söz birləşmələri və mürəkkəb adlarla ifadə olunan mübtədalar isə mürəkkəb olur. Mübtəda qrammatik cəhətdən cümlənin ən müstəqil üzvüdür, yəni heç bir cümlə üzvünə tabe olmur. Mübtəda cümlədə ən çox xəbərlə bağlı olur. Mənsubiyyət və cəm şəkilçiləri qəbul etmiş sözlər də cümlədə mübtəda olur. Məsələn: Atam (kim?) müəllimdir. Şagirdlər (kim?) məktəbə gedirlər. Kitablarımız (nə?) çantatadır. və s. Adlıq halda olan sözlər cümlədə mübtəda olur.
Yüklə 443,94 Kb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||