Azərbaycan diLİ FƏNNİNDƏN

Mövzu 11. Üslub haqqında ümumi məlumat.

Hər hansı bir dilin üslublarını, üslubi imkanlarını öyrənən dilçilik bölməsinə üslubiyyat deyilir. Üslubiyyatın əsas vahidi üslubdur.

Üslub üslubiyyata nisbətən geniş anlayışdır. Üslubiyyat dilçilik terminidir. Üslub isə incəsənətdə, ədəbiyyatda və digər sahələrdə də işlənir. üslub dəst – xətt, yol kimi də işlənə bilər. Məsələn, satirik üslub, romantik üslub, Səttar Bəhlulzadə üslubu və s. Dilçilikdə üslub dil vasitələrindən məqsədyönlü istifadə üsulu deməkdir. Dil vasitələrindən məqsədyönlü istifadə 2 formada özünü göstərir: funksional üslub və fərdi üslub. 1) ümumi baxımdan hamının dil vahidlərindən məqsədyönlü istifadəsi funksional üslublar sistemini yaradır.

2)xüsusi və ya şəxsi baxımdan dil vahidlərindən istifadə fərdi üslubu meydana çıxarır.

Funksional üslublar sistemi cəmiyyətin müxtəlif sahələrini əhatə edir. Məsələn, bədii təfəkkürün tələbi ilə bədii üslub meydana çıxdığı kimi, elmi təfəkkürün tələbi ilə də elmi üslub yaranır. Müxtəlif sahələrin – üslubların hər birinə uyğun dil vahidləri seçilir. Bu sahələrin tələbinə uyğun da müxtəlif üslubların cəmiyyətdə özünəməxsus funksiyası var.

Funksional üslublar sistemi aşağıdakılardır:

1. 
   Bədii üslub
   
2. 
   Elmi üslub
   
3. 
   Publisistik üslub
   
4. 
   Rəsmi – işgüzar üslub
   
5. 
   Məişət üslubu
   

Funksional üslublar birlikdə ədəbi dili təşkil edir.

Müxtəlif funksional üslubları bir – birindən fərqləndirən cəhətlər olduğu kimi onları birləşdirən cəhətlər də vardır. Bu üslubların hər biri ədəbi dilin fonetik, leksik və qrammatik normalarına tabedir. Üslub daşıyıcıları həmin normalara əməl etməlidirlər. Hər üslubda həm bütün üslublar üçün ümumi olan ədəbi dil normaları, həm də yalnız o üslub üçün əlamətdar olan xüsusi normalar müəyyənləşmişdir. Məsələn, müəyyən söz bədii üslubda necə yazılırsa, necə tələffüz olunursa başqa üslublarda da elə yazılır, elə tələffüz olunur. Yaxud bütün üslublarda mətndən, işlənmiş sözlərdən asılı olaraq, hamı üçün eyni durğu işarələrindən istifadə olunur. Lakin inversiya bir qayda olaraq, bədii üslub, müəyyən terminlər, şərti işarələr, formullar isə elmi üslub üçün xarakterikdir. Bu fərqli cəhətlər hər üslubun xüsusi normaları səciyyəvi cəhətləri hesab edilir. Hər bir inkişaf etmiş dildə bir – birini tamamlayan iki başlıca tendensiya olur.

1. 
   ictimai təfəkkürdə diferensiasiya – ixtisaslaşma prosesi gedir, bu isə funksional üslubların yaranmasına və tədricən bir – birindən köklü fərqlənməsinə gətirib çıxarır.
   
2. 
   ictimai təfəkkürdə inteqrasiya – funksional üslubların bir – birinə yaxınlaşması, ümumi cəhətlərin yaranması prosesi gedir.
   

Fərdi üslub funksional üslublardan fərqli olaraq xüsusi səciyyə daşıyır. Bir şəxsə və ya bir qrupa aid olur. Məsələn, Sabir üslubu, mollanəsrəddinçilər üslubu, füyuzatçılar üslubu və s.

Azərbaycan ədəbi dili funksional üslublar sisteminə malikdir. Həmin üslublar aşağıdakılardır.

Bədii üslub: bədii əsərlərin dili (poeziya, nəsr, dramaturgiya)

Elmi üslub: elmi əsərlərin, dərsliklərin, monoqrafiyaların dili

Publisistik üslub: qəzet, jurnal, radio, televiziya, mitinq dili və s.

Məişət üslubu: gündəlik ünsiyyət dili

Rəsmi – işgüzar üslub: rəsmi və işgüzar sənədlərin dili