Azərbaycan diLİ VƏ Nİtq məDƏNİYYƏTİ MÖvzu 1 azərbaycan diLİ VƏ Nİtq məDƏNİYYƏTİ FƏNNİNİN Əsaslari

Hörmətlə: Sənin əskər oğlun Mehdi.
18 may 2017-ci il
DƏVƏTNAMƏ
"Dəvətnamə" ərəbcə "dəvət" (çağırmaq, təklif etmək) və farsca "namə" (məktub, kağız) sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir, çağırış mənasındadır. Dəvətnamə, adətən, təntənəli məclislərə, elmi konfranslara, yubileyə, ad gününə, toylara və s. kimi yerlərə çağırış məqsədilə yazılır.
Nümunə:
Hörmətli K.B.Ramazanov
Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyası Sizi xalq şairi Rəsul Rzanın anadan olmasının 110 illiyinə həsr olunmuş tədbirə dəvət edir.
Yubiley tədbirində şairin oğlu, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri, xalq yazıçısı Anar, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, professor Nizami Cəfərov, tanınmış şair və incəsənət xadimləri iştirak edəcəkdir. Yubiley tədbiri 2017-ci il may ayının 26-da saat 1200 -da Azərb. DBTİA-nın akt zalında (I mərtəbə) keçiriləcəkdir.
Ünvan: Fətəli xan Xoyski prospekti, 98
Əlaqə telefonu: 564-89-73
Təşkilat komitəsi


MÖVZU 23
DANIŞIQ ETİKASI VƏ NİTQ ETİKETLƏRİ

Nitq mədəniyyətinin əsas müddəalarından biri danışıq etikası ilə bağlıdır. Etika insanların bir-birinə, cəmiyyətin insanlara münasibətini tənzimləyən mədəni, nəzakətli danışığı və əxlaq normalarını özündə ehtiva edir. Etikaya görə əxlaq cəmiyyətdə, insanlar arasında qarşılıqlı münasibətləri nizamlayır. Etika mövcüd adət-ənənələrə tənqidi yanaşmaqla insanlara cəmiyyətdə ictimai rəyə əsaslanıb əxlaq normalarını könüllü yerinə yetirməyi aşılayır. Etik normalar əxlaqi keyfiyyətlərin toplusudur. Xalqımızın görkəmli şəxsiyyətləri, yazıçı və mütəfəkkirləri insanın təhsili, tərbiyəsi, mənəvi-əxlaqi keyfiyyətləri haqqında qiymətli fikirlər söyləmişlər. N.Tusi yazırdı: “Böyüklərlə danışərkən kinayə işlətməməli,.. nalayiq sözlər işlətməməli, dilini söyüşə öyrətməməli, zərurət üzündən ayıb kəlməyə ehtiyac yarananda onu obrazlı, məcazi ifadələrlə anlatmalı, şux və zərif ifadələrdən qaçmamalı, hər məclisdə münasib danışmağı bacarmaq lazımdır”. Abbasqulu ağa Bakıxanov Qüdsi (1794-1847) “Kitabi-nəsihət” əsərində gənc nəsli ən yaxşı insani keyfiyyətlər qazanmağa çağırırdı:

1) Hər kəs vəzifədə, elmdə və yaşda səndən böyükdürsə ona hörmət elə ta ki, səndən kiçiklər də sənə hörmət etsin.
2) Hər kəsi görən zaman ona salam ver. Əgər o sənə bir söz desə ədəblə, mərifətlə ona cavab ver ki, hamı səni sevsin.
3) Heç kəsin pisliyini başqasına söyləmə. Əgər o şəxs sənə dost deyilsə, bu sözləri həmin adama çatdırar, əgər dostdursa sənin haqqında pis fikrə düşər.
4) Yalan danışmaqdan çəkin. Çünki hər kəs sənin bu xüsusiyyətini bilərsə, doğru sözünə də inanmaz.
5) Elm və kamal əldə etməyi hər şeydən əziz tut. Çünki hər şey onların vasitəsilə əldə edilir.
6) Hər nə vəd vermisənsə onu yerinə yetirməyə çalış ki, başqa vəd verəndə onun icra ediləcəyinə də inansınlar.
7) Şuxluq və boş zarafatı özünə adət etmə, başqalarının nəzərində yüngül görünərsən.
8) Bu gün görə biləcəyin işi sabaha qoyma, bəlkə sən sabah onu əldə edə bilmədin. (Fərhadov F., Hacıyev A.Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı tarixi, Bakı, 1986, səh. 54-55) Söz təkcə adlandırma və ünsiyyət funksiyasını deyil, həm də müraciət funksiyasını yerinə yetirir. Müraciət formalarından düzgün və yerində istifadə nitq mədəniyyəti baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Əvvəllər, XVII, XVIII və XİX əsrin birinci rübündə Azərbaycanda xanlıqlar zamanı xan, xanım, bəy, bəyim, ağa sözləri müraciət formalası kimi çox işlək olmuşdur. Məşədi, hacı, kərbəlayi, seyid, şeyx, axund, molla sözləri dini müraciət formasını təşkil etmişdir və indi də qalmaqdadır. Xalqımızın milli ənənələrinə, təfəkkür tərzinə, etik görüşlərinə uyğun olaraq son 80 ildə yoldaş, müəllim, bəy sözləri, indi isə cənab sözü rəsmi və qeyri-rəsmi müraciət forması kimi istifadədədir. İnsanlar arasında ictimai əlaqələrə, qocalara və uşaqlara, qızlara və qadınlara, yaşça və vəzifəcə böyüklərə münasibət məsələsi danışıqda gözlənilən amillərdəndir. İnsanlara edilən müraciət formalarının müxtəlifliyi əksər hallarda bu baxımdan qiymətləndirilir. Məsələn, qohumluq münasibəti bildirən sözlərə baxmaq yerinə düşər: atacan, anacan, anambacım, atam balası, gəlinbacı, dayıcan, əmican, qaqaş və s. Bu sözlərlə, əsasən, ən yaxın adamlara müraciət olunur. Amma bu, həmişə belə olmur. "Əmican", "dayıcan" deyə müraciət olunan şəxs sözü deyənin doğrudan-doğruya əmisi və ya dayısı olmaya da bilər. Xoş qılıq anlamında "can" sözü müraciəti doğmalaşdırır. Doğmalıq bildirən müraciət formaları adlara da əlavə kimi işlədilir: Səfər əmi, Nadir dayı, Zərifə xala və s. Azərbaycanda geniş şəkildə işlədilən müraciət forması keçən əsrin iyirminci-doxsanıncı illəri arasında "müəllim" sözü olmuşdur. Hazırda bu sözü adlarla birlikdə təkcə təlim-tərbiyə işləri ilə məşğul olanlara deyil, həm də rəsmiyyət və hörmət naminə başqa sənət adamlarına da (müəssisə, təşkilat, idarə rəhbərliyinə) şamil edirlər. Müraciət olunanda "müəllim" sözü şəxsin adı ilə birlikdə işlədilir: Ramiz müəllim, Müslüm müəllim, Rövnəq müəllim, Nailə müəllimə və s. Hazırda məsul vəzifəli şəxslərə yaxın adamlarından fərqli olaraq geniş ictimaiyyət "cənab" sözünü həmin şəxsin soyadı ilə birlikdə işlədir. Cənab Abdullayev, cənab Məmmədov, cənab səfir, cənab hakim, cənab nazir, cənab Misir müəllim, möhtərəm ġeyx həzrətləri və s. rəsmi məqamlarda geniş işləklik qazanmışdır. Təkcə ölkə prezidentinə deyilən "möhtərəm İ.Əliyev cənabları" (cəm şəkildə) müraciət etiketi işləkdir. Hazırda xalqımızın səmimi şəkildə yaşa, qohumluğa, rəsmi münasibətlərə yanaşması nəticəsində əziz, hörmətli, çox hörmətli, xüsusi hallarda möhtərəm sözləri üstünlük qazanır. Ailə qohumluğu olmayan adamlar bir-birinə "siz" deyə müraciət edirlər. Ailədə, yaxud bacı, qardaş əlaqələri olan adamlar yaşdan və vəzifədən asılı olmayaraq bir-birinə "sən" deyə müraciət edirlər: - Ata, sən…; Əmi, səni atam çağırır; Dayı, anam səni görmək istəyir və s. Belə situasiya və məqamlar istisna olmaqla, qalan hallarda "sən" forması məqbul sayılmır, xüsusən, vəzifəli və ya orta yaşdan yuxarı olan adamlara bu sözlə müraciət etdikdə onlar bunu özlərinə qarşı kiçiklik, hörmətsizlik sayır, nəzakətsizlik kimi qiymətləndirirlər. İctimai yerlərdə gədə, qağa, a kişi, ay arvad, lələ, lələş kimi müraciət formalarını da münasib saymaq olmaz. Müəllimlər şagird və tələbələrə eyni sözlərlə müraciət etməməlidirlər. Şagirdlərə oğlum, qızım, əzizim kimi müraciət olunması təbii qarşılansa da, ali məktəb tələbələrinə belə müraciət lazimi effekti vermir. Onlara "Siz", "siz, tələbə filankəsov" deyilərsə həm nəzakətli, həm də hörmətli olar. Valideyinlərin öz övladlarına, yaxınlarına, ərki çatdığı yeniyetmə qızlara qızım, gülüm, ceyranım, göyərçinim, gözümün işığı, şirin şəkərim, oğlanlara isə oğlum, əzizim, evimin yaraşığı, ömrüm-günüm, qadan alım, qoçaq balam və s. kimi əzizləmə mənalı, könül oxşayan, qəlbə sığal çəkən söz və ifadələrlə müraciəti şərait və məqamından asılı olaraq münasib sayılmalıdır. Qadınlara yaşından asılı olmayaraq "xanım", kişilərə isə sadəcə olaraq adından sonra "kişi" sözünü işlətmək məqbuldur. Əgər bu şəxslərin sənəti, peşəsi məlumdursa, adından sonra müəllim, həkim (doktor), bəzi məqamlarda addan əvvəl mühəndis, geoloq, fermer, həkim sözlərini işlətmək yerinə düşər. Bilmək lazımdır ki, etiket formaları ilk növbədə spesifik situasiya ilə bağlıdır. Görüş, günün hansı çağında salamlaşma, xudahafizləşmə, qonaq qəbulu zamanı işlədilən etiketlər situasiya haqqında müəyyən təsəvvür yaradır. Ümumiyyətlə, ziyalı, mədəni adamlar danışıqda səbirli və dözümlü olmağı məsləhət görürlər. Müasir dövrümüzdə mədəni danışıq etikası və müraciət qaydaları hər bir adamın həyatında başlıca davranış, adət halına keçməli, hər kəs təkcə ictimai yerlərdə, kollektivdə deyil, eləcə də həyatın bütün sahələrində evdə, ailədə, küçədə, bazarda, nəqliyyatda və s. etik normalara, danışıq və yazı etikasına (bu, ilk növbədə bizim saysız-hesabsız mətbuat orqanlarımıza, xüsusən, reket qəzetlərimizə aiddir) riayət etməli, kiminlə necə danışmaq, kimə necə müraciət etmək, kimdən necə yazmaq qaydalarını həmişə, hər yerdə yadda saxlamalı, gündəlik həyat devizinə çevirməlidir. Nitq etiketləri öz normaları daxilində inkişaf edir, təkmilləşir. Bugünkü gənc nəsil müraciət qaydalarına, müxtəlif xarakterli xəbərləri çatdırma, dinləmə, soruşma, cavab vermə və söhbətə qoşulma mədəniyyətinə dərindən yiyələnməlidir. Gənclər həmişəlik yadda saxlamalıdırlar ki, ünsiyyətə girmək, informasiya vermək və almaq nitq mədəniyyətinin, insanın ümumi mədəniyyətinin tərkib hissəsidir, bunları bilmək və riayət etmək hər bir şəxsin borcudur. Ünsiyyət müraciətlə başlanır, -deyirlər. Salamlaşmaq, xoş sözlərlə hal-əhval tutmaq, gülümsər sifətlə müraciət etmək insan mədəniyyətində ilkin şərtdir. Kimə, harada, necə müraciət etməyi hər kəs evdən, ailədən, bağçadan görüb, eşidib götürür. Xoş ünsiyyət, səmimi 393 münasibət yalnız mehribanlıq, qayğı və hörmət əsnasında mümkündür və bu da ilk tanışlıqdan başlamış birgə yaşayış, iş fəaliyyəti ilə, ümumiyyətlə, bütün ömrümüz boyu müraciət etiketləri ilə həmahəngdir. Ünsiyyət üslubu nitq fəaliyyətinin müxtəlif sahələrini-müraciət etmə, tanışlıq, xudahafizləşmə, dərdinə şərik olma, xahiş etmə, təbrik etmə, dəvət etmə, rədd etmə, imtina etmə, kompliment demə və s. sahələri əhatə etməklə müraciət etiketlərini həmişə nəzərdə saxlayır.
1. Salamlaşma - Mədəni nitqin etiketlərindən olan salamlaşmada xalqımızın milli mentalitetinə uyğun hazır nitq modelləri insanlarda ünsiyyətin başlanğıcı kimi xoş ovqat yaradır, qarşılıqlı anlaşmaya, bir növ, körpü salır. Azərbaycanlılar qarşılaşarkən əvvəlcə mütləq salam və ya salaməleyküm sözlərindən birini işlədir, ardınca günün hansı çağından asılı olaraq Sabahın (sabahınız) xeyir! Günortanız xeyir! AxĢamınız xeyir! – ifadələrini işlədirlər. Müsahib elə həmin söz-ifadələrlə cavab verir. Yaşlılar cavabında Aqibətiniz xeyir! Hər vaxtınız xeyir! Ağ bəxt olasınız! - ifadələrini işlətməyə üstünlük verirlər.
2. Sağollaşma - Yaşlılar "xudahafiz" sözünü, yeniyetmələr, gənclər salamat qalın! Sağ olun, Sağlıqla qalın! - ifadələrini, orta yaşlılar isə ailədən gələn adət üzrə bu kəlamlardan birini seçirlər. Əgər sağollaşma mənzildə və ya birinin həyətində baş tutubsa, yola salan "Xoş gəldin!" "Xoş gəldiniz!" deyir, axşamdan xeyli keçmiş gedən şəxs "Gecəniz xeyrə qalsın!", ev sahibi - yola salan isə "Xeyrə qarşı!" ifadəsini işlədir. Bu nitq etiketləri yalnız üzbəüz görüşənlərə deyil, eləcə də telefonla danışanlara da aiddir.
3. Üzrxahlıq söz və ifadələri: Bağışlayın; Üzr istəyirəm; Narahat etdiyimə görə üzr istəyirəm; Sizə zəhmət verdim; Allah sizdən razı qalsın (olsun)!; Əvvəlcədən minnətdarlığımı bildirirəm və s.
4. Təşəkkür etmə: Təşəkkür edirəm; Təşəkkürlər! Hər şey üçün minnətdaram! Allah (sizdən) razı olsun! Allah sizi (səni) bizə çox görməsin! Çox sağ ol! Diqqətinizə görə minnətdaram!; Əziyyət çəkməyin! Qulluğunuzda olum (olaq); Əgər mümkünsə; Zəhmət olmasa; Çox şadam! Etiraz etmirəm! Bağışlayın, mən sizinlə razı deyiləm; İcazə verin deyim; Səbr edin; Bir qədər səbrli olun; Özünüzü ələ alın; Sizə zəhmət verdim; Əziyyət çəkdiniz; Yaxşı yol!; İşiniz avand olsun! Buyurun soruşun; Mənim üçün xoşdur; Bağışlayın, vaxtınızı aldım; Deyəsən, sizi yordum! və s.
5. Hal-əhval tutma: - Necəsiniz? Kefiniz (əhvalınız) necədir? Necə dolanırsınız? Xanımınız necədir? Uşaqlar (ınız) necədir? İşləriniz yaxşıdırmı? Özünüzü yaxşı hiss edirsiniz? və s. Müəllimlər və valideynlər uşaqlara öyrətməlidirlər ki, qocalara, xüsusən, xəstələrə baş çəkməyə gedəndə "Allaha şükür, yaxşısınız", "Xəstəliyiniz yüngüldür", "Bu xəstəlik indi boş şeydir, qabaqki dövrlərə baxmayın", "İnşallah, iki-üç günə sağalarsınız", "Həmişəki kimi, gümrahsınız" - desinlər. Ağır xəstəyə də "Siz tezliklə sağalacaqsınız" demək lazımdır. Bunların əvəzinə "Nə yaman qocalmısınız!", "Niyə belə arıqlamısınız?", "Xəstə-zad deyilsiniz ki?", "Gözümə belə birtəhər dəyirsiniz, nə olub?" - kimi cümlələrlə həmin adamın qəlbini yaralamaq, ovqatını korlamaq işin xeyirinə deyil. Buna görə də həyatda hər bir şəxsə hörmət, dəyərindən artıq qayğıkeşlik göstərmək lazımdır.
6. Qarşılama: Xoş gördük! Nə gözəl təsadüf; Xoş gəlmisiniz; Lap vaxtında gəlmisiniz; Həmişə siz gələsiniz; Gəlişinizə şadıq; Sizi çoxdan gözləyirdik; Buyurun, buyurun; Keçin içəri; Buyurun, əyləşin və s.
7. İntizama dəvət etmə: Sizdən bu hərəkəti gözləməzdim; Sizdən (bunu) heç gözləmirdim; Belə hərəkət (etmək) sizə yaraşmaz; Adınıza yaraşan iş deyil; Siz adınıza layiq hərəkət etməlisiniz; Danışığınıza fikir verin; Bir az nəzakətli olun; Çalışın, başqaları sizdən ibrət götürsün; Bir qədər səmimi olun; Səhvinizi etiraf edin və s. Xalqımızın təfəkkür tərzinə uyğun etik görüşlərini, danışıq etiketlərini özündə əks etdirən N. Tusinin "Əxlaqi-Nasiri" (XIII əsr), A.A.Bakıxanovun "Nəsihətnamə", M.M.Nəvvabın "Nəsihətnamə" (XIX əsr), M.T.Sidqinin "Həkimanə sözlər", M.S.Yusifzadənin "Ata-baba nəsihətləri" (XX əsrin əvvəlləri) və başqa maarifpərvər yazıçı və ziyalıların neçə-neçə əsərində olduqca qiymətli fikirlərə, mülahizələrə rast gəlirik. Bunlar əsrlər boyu xaqdan toplanmış insanlıq normalarının, əxlaq qaydalarının yazıya alınmış nümunələridir. Uşaqlara ünsiyyət etiketlərini bir sistem halında mənimsətmək üçün onlara öncə ailədə, sonra bağçada, daha sonra məktəbdə geniş söhbətlər aparmaq, etika qaydalarına riayət etməyi vərdiş halına salana qədər daim işləmək lazımdır. Uşaqlar ana dilimizi, onun qrammatik quruluşunu, fonetik, leksik, morfoloji və sintaktik normalarını mükəmməl mənimsəməklə ətrafındakıların kimlər olduğunu dəqiq bilməsələr də, kiçiklərlə öz yaşıdı, özündən böyüklərlə böyük kimi danışmağı, fikrinin ifadəsində söz və ifadələri uğurla seçməyi bacarmalıdırlar. Məktəblilər müraciət edərkən təkcə müəllimə və ya qarşısındakı şəxsə "əziz müəllim", "hörmətli filankəs"-deməli yox, eləcə də sual verməyi, suala cavab verməyi, sağollaşmağı, üzrxahlıq və ya təşəkkür etməyi, yeri gələndə hal-əhval tutmağı öyrənməli, bunu adi həyat normasına çevirməlidirlər. Onlar sualın münasibliyini, vacibliyini götür-qoy etməyin, ölçülübiçili olmasının fərqinə varmalıdırlar. Sorğu-sual insanın insanlıq səviyyəsinin, dünyagörüşünün, bilik və məlumat dərəcəsinin aynasıdır. Sual vermə məqamına qədər diqqətli olmaq, söhbətin nədən getdiyini dəqiq bilmək zəruridir. Şagirdlərə öyrədilməlidir ki, sual söhbət gedən mövzudan olmaqla məntiqli, düşündürücü və öyrədici xarakter daşımalıdır. Müəllimə, lektora, məruzəçiyə, rəsmi yerlərdə isə müsahibə "Zəhmət olmasa deyin..", "Zəhmət olmasa başa salın", "Sizə belə bir sual vermək olarmı?", "Sizin şəxsi fikrinizi bilmək olarmı?"-və s. kimi sual-cavabdan sonra üzrxahlıq etmək, cavabın qaneedici olub-olmamasına baxmayaraq "Çox sağ olun", "Razı qaldım", "Təşəkkür edirəm", "Minnətdaram" kimi söz və ifadələr işlədilməlidir. Təbii ki, danışan, çıxış edən fikrinin şərhindən sonra "Diqqətinizə görə təĢəkkür edirəm", "Məni axıra qədər diqqətlə dinlədiyinizə görə sağ olun" deməyi unutmamalıdır. Bu hal auditoriyada, sinif otaqlarında, mühazirə salonunda baş vermişsə, müəllim (lektor, məruzəçi) sualın müqabilində "Sizi başa düşdüm", "Sualınız aydındır", "Sualınıza görə təşəkkür edirəm", "Çox yerində verilmiş sualdır", "Çalışaram, məsələyə aydınlıq gətirəm" və s. kimi nəzakətli ifadə və cümlələrlə dinləyicilərdə xoş təəssürat yaratmalıdır. Suallar sinfin və ya auditoriyanın səviyyəsinə uyğun olmalı, mövzudan kənara çıxmamalıdır, Sual sual xatirinə verilməməli, eləcə də hamının bildiyi sual səsləndirilməməlidir. Cavab verməli olan şəxs sualları nəzakət və razılıqla qarşılamalı, onlara öz münasibətini bildirməlidir. Hazırda biz televiziya verilişlərində aparıcı ilə müsahibə verən şəxslər arasında bu aspektdə gedən sual və cavabların şahidi oluruq. Müsahib "Sual yerində verilmiĢdir", "Yaxşı sualdır", "DüĢündürücü sualdır", "Mən bu sualı gözləyirdim" -kimi fikrə münasibət bildirən ifadələrdən istifadə edərkən diskusiya xoş təəssürat yaradır. Sinifdə, auditoriyada dərs və ya məşğələ zamanı müəllim şagird və ya tələbələrin yerində, məqamında verilməyən bəsit suallarına da nəzakətlə, dözümlülük göstərməklə təmkinli cavab verməlidir. O, "Bu nə sualdır?", "Belə də sual olar?", "Sən onu da bilmirsən?", "Vaxtımızı almayın, əyləĢin", "Mane olmayın, oturun!" və s. kimi ifadələr işlətməməlidir. Təəssüf ki, kobud ifadələr işlətməkdən çəkinməyən müəllimlər də vardır. Onlar "uşaqdır" deyə "Zəhləmi tökmə", "BaĢımı ağrıtma", "Açıl baĢımdan", "Sən belə Ģeyləri baĢa düĢməzsən", "Səni baĢa salmaq çətindir", -deməklə öz "mədəni" səviyyəsini göstərirlər. Dinləmə zamanı tez-tez əsnəmək, saata baxmaq, laqeydliklə başı yelləmək, barmaqlarını əzişdirmək, telefonda mesajları nəzərdən keçirmək və s. kimi hallar da müəllimin sayğısızlığının nümayişidir. Yadda saxlamaq lazımdır ki, cavab vermək bacarığı insanın əsas keyfiyyətlərindəndir. Əlbəttə, suallara düzəliş də etmək olar. "Gərək bu sualı belə qoyaydınız", "Bəlkə soruĢmaq istəyirsiniz ki…?", "Bu sualı bir az baĢqa Ģəkildə vermək olar" və s. kimi ifadələrlə müəllim qismən olsa da, gərginliyi azaltmış olar, düzgün qurulmayan, yaxıd müəllimi sınamaq məqsədilə verilən sualın yaratdığı xoş olmayan ovqatı tarazlamaq üçün "Fikrimi izah edə bildimmi?", "Mənimlə razısanmı?", "Razı qaldınızmı?", "Deyilənlərə etirazınız yoxdur ki?", "Cavabım sizi qane etdimi?", "Yoxsa fikrimi sizə çatdıra bilmədim?"-kimi cümlələrlə aradakı boşluğu doldura bilər. Uşaqlara dinləmə bacarığına yiyələnmənin müxtəlif üsulları da aşılanmalıdır. Onlara izah olunmalıdır ki, başqasına qulaq asmağa səbri çatmayan şəxs boş-boşuna dayanmamaq, oturmamaq xatirinə nə isə etməyə, lüzumsuz bir iş görməyə, yersiz replika atmağa, başqaları ilə gərəksiz danışığa girişir, beləliklə, söylənilən fikirləri lazımi dərəcədə nə özü dərk edir, nə də başqalarının mənimsəməsinə imkan verir. Uşaqlara başa salınmalıdır ki, danışmaq da, dinləmək də eyni dərəcədə mədəniyyətdir, insanın ümumi mədəniyyəti onun nitq mədəniyyətinin inkişafında əsas şərtdir. Müəllim şagirdlərə, tələbələrə dönə-dönə, yorulmadan danışıq etikasının nə olduğunu anlatmalı, yeri gəldikcə, görkəmli şəxsiyyətlərin, yazıçıların, siyasi xadimlərin fikirlərini diqqətə çatdırmalıdır. Ümumiyyətlə, müəllimin nitqi onun şəxsiyyətinin, mədəni səviyyəsinin, dünyagörüşünün tərkib hissəsi olmaqla nümunəvi danışığa, eləcə də, yazı mədəniyyətinə aparan bir yoldur, üsuldur. Müəllim şagirdlərə, tələbələrə, gələcəkdə vətənimizin layiqli gəncləri, vətəndaşı olacaq insanlara sözü qiymətləndirib seçmək, onun semantik mənasını anlamaq, hər ifadəni məqamında və düzgün işlətmək bacarığı aşılamalı, mədəni və savadlı nitqə yiyələnməkdə lazımlı vasitələr, yol və üsullar tapmaqda öz əməyini əsirgəməməlidir.