Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya Giriş

Natiqlik sənətinin tarixi . Nitqin hazırlanması və 
təqdim edilməsi 
Natiqliyin yaranmasına ictimai əhəmiyyət kəsb edən məsələlərin kütləvi 
müzakirəsi və həlli yollarının axtarışı səbəb olmuşdur. Tarixi təcrübə göstərir ki, 
ritorikanın yaranması üçün ən mühüm şərt təkcə, inkişaf etmiş cəmiyyət deyil, 
vətəndaşların ölkənin siyasi həyatında fəal iştirakıdır. Daha doğrusu, natiqlik yalnız 
demokratik idarə forması olan dövlətdə inkişaf edə bilərdi. Təsadüfi deyil ki, natiqlik 
ilk olaraq Yunanıstanda yaranıb çiçəklənmişdir. Aristokratiyanın hər hansı məsələni 
nəzarətsiz şəkildə, istədiyi formada həll etmək hüququna malik olduğu qədim yunan 
şəhər dövlətlərindən biri olan Spartada natiqlik sənəti məşhur deyildi. Lakin xalq 
məclisinin ali hakimiyyətə malik olduğu Afinada isə qısa müddətdə görkəmli 
natiqlər yetişdi, ritorika ilə bağlı əhəmiyyətli əsərlər yazıldı. 
Tədqiqatçıların da qeyd etdiyi kimi, natiqlik ən çox kritik tarixi dövrlərdə inkişaf 
edir. Bəlağətin çiçəklənmə dövrü sosial inqilablar zamanıdır. Natiqlik insanları 
müəəyən məqsəd ətrafında toplamağa kömək edir, ruhlandırır, istiqamətləndirir. 
Unutmaq lazım deyil ki, qədim zamanlarda insanlara təsir etməyin, onları müəyyən 
fikirlərə inandırmağın, öz tərəfinə çəkib səni dəstəkləməyə vadar etməyin yeganə 
yolu natiqlik idi.
Antik dövrdən başlayaraq natiqliyə münasibətdə iki yanaşma müəyyən 
edilmişdir. Bəziləri natiqliyin əsas vəzifəsinin inandırmaq olduğunu düşünür, ilk 
olaraq məzmuna, ideyaya önəm verirdilər. Ritoroka inandırmaq sənəti kimi başa 
düşülürdü. Məsələn, Aristotel ritorikanı “hər hansı bir mövzu haqqında 

---

inandırmağın mümkün yollarını tapmaq bacarığı” kimi dəyərləndirir. Bir qisim isə 
ritorikanı nitqin bəzədilməsi sənəti hesab edir, forma və üslubu natiqliyin əsas 
göstəricisi sayırdılar. Məşhur Roma natiqi F.Kvintilianın məşhur tərifində deyilir: 
“Ritorika gözəl danışmaq sənətidir”. O hesab edirdi ki, natiqin nitqi saflığı, 
aktuallığı, aydınlığı, gözəlliyi, zənginliyi və söz rəngarəngliyi ilə seçilməlidir. 
Bu fikir ayrılıqları uzun əsrlər davam etmiş, bəzən qızğın mübahisə və 
qarşıdurmalara səbəb olmuşdur. Məsələn rus alimi V.Q.Belinski ümumiyyətlə, 
ritorikanın bir elm kimi qəbul edilməsinə qarşı çıxırdı. O, natiqlik sənətinin yalnız 
təcrübə, real ifalarla inkişaf etdiyini, bu sənətin nəzəri cəhətdən əsaslandırılmasının 
mümkün olmadığı fikrini müdafiə edirdi. 
Qeyd etdiyimiz kimi, natiqliyin inkişafında ən mühüm mərhələ antik 
Yunanıstandır. Ritorika Yunanıstanda e.ə.V-IV əsrlkərdə yaranmış, III-II əsrlərdə 
inkişaf edərək çiçəklənmişdir. Ritorikanın baniləri sofistlərdir (sophia – müdriklik 
sözündəndir). Sofistlər insanlara məntiqi təfəkkür, fikirlərin təqdimetmə 
qaydalarını, sübut və təkzibetmə üsullarını öyrədirdilər. Ritorika nəzəriyyəsini 
inkişaf etdirən ilk sofist filosoflardan biri Protaqordur. Sofistlər qeyd edirdilər ki, 
nitqin inandırıcılığı çox vaxt irəli sürülən tezisin doğruluğundan asılı deyil. Onlar 
qarşı tərəfi çaşdırıb qələbə qazanmaq üçün müxtəlif hiylələrə əl atırdılar. 
Mübahisə, müzakirə, polemika mühüm ictimai-sosial ünsiyyət forması olmaqla 
bərabər, həm də afinalıların sevimli əyləncəsi idi. 
Afinada natiqlik sənətinin məşhur olma səbəblərindən biri də mövcud məhkəmə 
sistemi idi. O zamanlar prokuror, vəkil kimi vəzifələr yox idi. Hər kəs ittihamçı 
qismində çıxış edə bilərdi. İttiham olunan şəxs isə özünü müdafiə etməli idi. Hər 
kəsin taleyini nitqinin nə qədər düzgün, məntiqli, inandırıcı olması həll edirdi. Hətta 
antik Yunanıstanda insanları məhkəmələrə hazırlayan “loqoqraf” adlı xüsusu peşə 
sahibləri fəaliyyət göstərirdi. 
Hər 10 gündən bir isə şəhər meydanında dövlət və ictimai işlərin müzakirəsi 
keçirilirdi. E.ə. 391-ci ildə Afinada İsokratın rəhbərliyi ilə ritorikanın tədris edildiyi 
məktəb açıldı. İsokrat məktəbinin şagirdləri məhkəmə nitqləri qurmağı, ən ümidsiz 
işləri, hətta öz fikirlərinə əks nöqteyi-nəzərləri belə müdafiə etməyi öyrənirdilər. 

---

İsokrat məktəbinin ən məşhur yetirməsi Demosfen olmuşdur. Nitq orqanları qüsurlu 
olan Demosfen (onun dili bir qədər pəltək imiş, q səsini düzgün tələffüz etmir, 
danışanda yersiz əl-qol atır, sağ çiynini tez-tez çəkirmiş) sözləri daha aydın ifadə 
edə bilmək üçün ağzına xırda daşlar alaraq dəniz kənarında nitq söyləyər, danışarkən 
çiynini atmağı tərgitmək üçün tavandan asılı cidanın altında durarmış. Səsini inkişaf 
etdirmək məqsədi ilə ucadan qışqırar, öz səsi ilə dalğaların səsini boğmağa 
çalışarmış. Uzunmüddətli məşqlər Demosfeni natiqlik sənətinin zirvəsinə yüksəltdi. 
Siseron onun haqqında demişdir: “Kim Demosfen olmaq istəmirsə, o natiq deyil”. 
Demosfen natiqlik sənəti nəzəriyyəçilərindən biri idi. O, ritorika ilə bağlı bir sıra 
əsərlər yazmış, bu elmi nəzəri və praktik cəhətdən şərh etmiş, faydalı fikirlər, 
mülahizələr söyləmişdir.
Antik yunan ritorikasının ən böyük nəzəriyyəçisi filosof və alim Aristoteldir. 
Onun “Ritorika” əsəri ictimai nitqin dili, üslubu və quruluşundan bəhs edən üç 
kitabdan ibarətdir. 
1.
Nitqin tərtibi prinsipi;
2.
Natiq üçün lazım olan şəxsi keyfiyyət və qabiliyyət;
3.
Nitqin texnikası, vasitələri və priyomları. 
Aristotel nitqin üsluba, məqsədə və şəraitə uyğun qurulmasına daha çox fikir verir 
və göstərirdi ki, üslubun əsas mahiyyəti onun aydınlığı ilə bağlıdır. Üslub nitqin 
predmetinə uyğun olmalıdır. Aristotel mükəmməl nitq hazırlamaq üçün 5 mərhələ 
ayırırdı: 
1. Materialın icadı və onun hazırlanması.
2. Planın tərtibi. Materialın plan üzrə müvafiq formaya salınması.
3. Həmin materialın öyrənilməsi və yadda saxlanılması. 
4. Materialın şifahi şərhinin ədəbi-üslubi cəhətdən işlənməsi.
5. Nitqin söylənilməsi, orfoepiya (ədəbi tələffüz), intonasiya, emosiya və s. 
məsələlərin nəzərə alınması və onlara əməl olunması.
12 əsr davam edən orta əsrlərdə yeni sosial-iqtisadi quruluş bütün sahələrdə 
olduğu kimi ritorikanın inkişafında da ciddi dəyişikliklərə səbəb oldu. Aparıcı janr 

---

kilsə natiqliyi, şifahi kütləvi ünsiyyətin ən populyar forması isə kilsə moizəsi idi. 
Orta əsrlər natiqliyi qədim ritorika və formal məntiqin əsas normalarını, antik dövr 
natiqlərinin təcrübəsini mənimsəsə də dini istiqamətin üstünlüyü baxımından yeni 
çalarlar qazanmışdır. Dəyişikliklər, ilk növbədə mütləq hakimiyyətin dini 
doqmalarla bağlı olmasından irəli gəlirdi. Mövzudan asılı olmayaraq hər bir natiq 
mühakimə və mülahizələrini “Müqəddəs Yazılar”la (Bibliya) əlaqələndirməli idi. 
Təkzibedilməz mənbəyə istinad etmək natiqi dərin arqumentasiyadan istifadə etmək 
zərurətindən azad edir, digər tərəfdən isə nitqə sxolastika (elmi söhbət) elementləri 
daxil edirdi. Kilsə ritorikası ibrətamiz xarakter daşıyır, müqəddəslərin həyatına, 
möcüzə hekayələrinə, qiyamətə əsaslanır, tövbə və saleh həyata çağırışları ehtiva 
edirdi.
Orda əsrlərdə müsəlman dünyasında da adekvat vəziyyət hökm sürürdü. Natiqlik 
sənəti birbaşa dini moizələrlə, Quranı ucadan oxumaqla bağlı idi. Qeyd etmək 
lazımdır ki, həmin dövrdə ilahi mənşəyinə görə ərəb dilinə böyük diqqət yetirilir, bir 
çox antik mədəniyyət nümunələri bu dilə tərcümə edilirdi. 
Ərəb-müsəlman Şərqinin 
söz sənəti təkcə dinin, siyasətin və hüququn mülkü deyil, həm də ədəbi müsabiqələr 
təşkil edən, eləcə də teoloji, etik mövzularda söhbətlər və müzakirələr aparan 
imkanlı vətəndaşların gündəlik həyatının əvəzsiz tərkib hissəsi idi.
İntibah dövründə ritorika sənəti yeni çalarlar əldə etdi. Məhkəmə natiqliyi yenidən 
aktuallaşdı, ticarət və parlament natiqliyi kimi yeni sahələr yarandı. Orta əsrlərdən 
fərqli olaraq intibah dövrünün humanistləri hesab edirdilər ki, insan fərdiliyi və 
azadlığı özünün ən parlaq ifadəsini məhz söz sənətində, ritorikada nümayiş etdirir. 
Bu dövr həm də canlı milli dillərin dirçəlişi və latın dilinin ikinci planda qalması ilə 
xarakterizə oluna bilər. 
İntibah dövründə kilsə daxilində belə üsyan moizələri oxunurdu. İtaliyalı rahib 
Savonarola (1452-1498) katoloik kilsəsinin zənginliyi və dəbdəbəsini qəzəblə 
pisləyir, Vatikanı tənqid edirdi. Onun xütbələri 1494-cü ildə Mediçi tiranlarının 
Florensiyadan qovulmasına və respublikanın yaranmasına səbəb olan xalq üsyanına 
töhfə verdi. Çexiyada alman hökmranlığına və katolik kilsəyə qarşı xalq hərəkatının 
lideri Praqa Universitetinin rektoru Yan Hus (1371-1415) öz nitqlərini sadə xalq 

---

dilində söyləyir, müraciət etdiyi auditoriyanın tələbindən asılı olaraq fikirlərinin 
təqdimat formasını dəyişmək bacarığı nümayiş etdirirdi. 
Modern dövrünün görkəmli yazıçı və mütəfəkkirləri Blez Paskal, Mişel 
Montaigne, Frensis Bekon və başqaları da natiqlik sənətinin inkişafına mühüm 
töhfələr vermişlər. 
Müasir dövrümüzdə də insanlara müəyyən məlumatlar ötürmək, həqiqətləri demək, 
onları bu və ya digər fəaliyyətə cəlb etmək baxımından natiqlik və ritorika sənəti 
aktual və tələbolunandır.