Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya Giriş

Müşahidə
- insanın baş verənləri anlamaq üçün ətraf mühiti izləməsidir. Müşahidə 
uzun sürən və dəfələrlə təkrar edilən bir prosesdir. Unutmaq lazım deyil ki, elmin 
inkişafı məhz müşahidə vasitələrinin ixtirası ilə mümkün olmuşdur. Bunlara misal 
olaraq, teleskop, mikroskop və s. göstərmək olar. 
Təsvir
-müşahidə nəticəsində ortaya çıxan fakt və hadisələrin şərh və izahıdır. 
Müqayisə
- hər hansı fenomen və hadisəni anlamaq və dərk etmək üçün ən çox 
istifadə etdyimiz metoddur. Müqayisə yalnız bir-birinə bənzər fenomenlər arasında 
aparılmalıdır.Tamamilə fərqli predmet və hadisələrin müqayisəsi metodoloji 
baxımdan düzgün hesab edilmir. 
 
 
Mövzu 11.
 Şifahi akademik kommunikasiya
Akademik kommunikasiyanın şifahi və yazılı formaları mövcuddur. Hər iki forma 
akademik kommunikasiyanın ümumi xüsusiyyəti olan elmi biliklərin mübadiləsini 
ehtiva etsə də özünəməxsus cəhətlərə də malikdir. Şifahi akademik 
kommunikasiyanın ən populyar növləri 
mühazirə və məruzədir
. 
Məlum ollduğu kimi, əsrlər boyu ali təhsil ocaqlarında tədrisin təşkili mühazirə-
seminar formasında həyata keçirilir. Mühazirə sözünün latın dilində qarşılığı 
“oxuma”dır. Belə ki, orta əsr universitetlərində müəllimlər dərz zamanı bu və ya 
digər kitabı ucadan oxuyar, lazım gələrsə çətin və anlaşıllmaz məqamların izahını 
verərdilər. Müasir günlərimizdə də mühazirə müəllim və tələbə arasında ən mühüm 
birbaşa kommunikasiya formasıdır. Mühazirə aydın, dolğun, düzgün ardıcıllıqla, 
məntiqi cəhətdən sistemləşdirilmiş və ən mühümü fənn proqramını tam əhatə edən
materiallar toplusudur. Mühazirədə fənnin əsas ideya və məzmununun tam əhatə 
olunmasına diqqət yetirilir və sonrakı müstəqil işlərin istiqamətləri 
müəyyənləşdirilir. Tədris prosesində mühazirə aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir: 

---

- məlumatlandırıcı (tədris materialına uyğun yeni bilik və informasiyanın 
ötürülməsi); 
- yönləndirici (ixtisas, gələcək peşə və akademik intizamla tanışlıq); 
- metodoloji (müvafiq elmin metodologiyası, elmi-tədqiqat metodları ilə bağlı 
təsəvvürün formalaşdırılması); 
- həvəsləndirici və stimullaşdırıcı (fənni müstəqil öyrənməyə, tədqiqat işinə, 
özünütəhsil və peşəkar inkişafa təşviq); 
- tərbiyəvi (dəyərlərin dərk edilməsi və qəbulu; öyrənilən materialın məzmunu 
vasitəsilə dünyagörüşünün, münasibətlərin formalaşdırılması, mühazirəçi-
müəllimlə ünsiyyət);
- inkişafetdirici
(təfəkkürün, nitqin, yaddaşın, xüsusi qabiliyyətlərin və s. inkişafı). 
Mühazirələr üçün xarakterik olan əsas cəhətlər isə bunlardır: 
-ən azı 10-15 səhifəlik (bir mövzu üçün) material; 
-
məntiqi konstruksiyaların, sübutların və ümumiləşdirmələrin əsaslılığı, 
mürəkkəbliyi; 
- müvafiq elm sahəsinin əsas anlayışlar sisteminin , metodologiyasının izahı; 
- fəndaxili və fənlərarası əlaqələrin əsaslandırılması; 
- nəzəriyyə və təcrübənin inkişaf səviyyəsinin təhlili və elmi qiymətləndirilməsi; 
- tələbələrin peşəkar inkişafı üçün tədris edilən fənnin və müvafiq elmin 
əhəmiyyətinin əsaslandırılması. 
Tədris prosesində bir neçə mühazirə növündən istifadə olunur. Bunların arasında 
“giriş mühazirə”, “istiqamətrverici mühazirə”, “icmal mühazirə”, “yekun mühazirə” 
və s. göstərmək olar. Strukturuna gəlincə isə tip və növündən asılı olmayaraq 
mühazirə üç hissədən ibarət olmalıdır: giriş, əsas hissi və nəticə. Girişdə lektor 
mühazirə mövzusunun məqsədini, toxunduğu məqamları, əhatə etdiyi məsələləi izah 
etməklə tələbələrin diqqət və marağını cəld etməli, bir növ auditoriyanı bu mövzu 
ətrafında düşünməyə, dinləməyə, yeri gələrsə dialoqa qoşulmağa hazır vəziyyətə 
gətirməlidir. Bu baxımdan mühazirənin giriş hissəsinin mükəmməl hazırlanması çox 
önəmlidir. Mühazirənin girişi ağır elmi dildə olmamalı, terminoloji leksikadan az 
istifadə edilməlidir. Unutmaq lazım deyil ki, mühazirə şifahi akademik 

---

kommunikasiya formasıdır və yazılı elmi dillə müqayisədə daha aydın və anlaşıqlı 
hazırlanmalıdır.
Mühazirənin əsas hissəsi bütünlükdə mövzunun şərhi və izahına həsr olunur. Bu 
hissə tamamilə elmi xarakter daşımalı, nəzəri məlumatlar müvafiq elmi 
ədəbiyyatdakı fikirlərə uyğun olmalı, məsələ ilə bağlı mübahisəli məsələlərdən yan 
keçilməməlidir. Ali məktəb təhsilinin ən mühüm keyfiyyətlərindən biri də məhz 
budur. Müəyyən mövzularla bağlı alimlərin müxtəlif fikirlərini, fərqli yanaşma 
tərzlərini tələbələrə olduğu kimi çatdırmaq, onların mövqeyini, hansı alimin 
müddəalarına üstünlük verdiklərini öyrənmək, bir sözlə düşünməyə, müqayişə edib 
nəticə çıxarmağa yönləndirmək universitet təhsilinin əsas məqsədlərindən biridir.
Nəticə isə mühazirədə izah olunan məsələlərin məntiqi yekunu, ümumiləşdirilmiş 
icmalıdır. Nəticədə mühazirə zamanı ortaya çıxmış elmi biliklər, müddəa və 
qanunauyğunluqlar bir daha qısa şəkildə vurğulanır. Daha doğrusu, bu mühazirədən 
nələr öyrəndik sualına cavab verilir. 
Mühazirə formasında dərs müasir təhsil sistemimizin əsasını təşkil etsə də burada 
da bəzi çatışmazlıqlar mövcuddur. Əsas problem passiv dinləyici məsələsidir. 
Təcrübə göstərir ki, bəzən hərtərəfli hazırlanan və təqdim olunan mühazirələr belə 
auditoriyanın marağını cəlb edə bilmir.
Müasir dövrdə müxtəlif texniki vasitələrin tətbiqi ilə informasiyanın vizual şəkildə 
təqdimolunması mühazirələrin daha dinamik və cəlbedici təşkil edilməsinə şərait 
yaradır. Vizuallaşdırma verbal (sözlü) informasiyanın vizual (görüntülü) formaya 
transformasiyasını nəzərdə tutur ki, bu, abstrakt və nəzəri anlayışların təsəvvürünə 
şərait yaradaraq yalnız eşitmə deyil, görmə orqanlarının da informasiyanın qəbulu 
prosesində iştirakını təmin edir. 
Qərb təhsil sistemmində tələbələrdə idrak proseslərini sürətləndirmək, dinləmə 
keyfiyyətini artırmaq üçün “ikilikdə mühazirə”, “səhv hazırlan mühazirə” kimi 
variantlardan da istifadə edilir. “İkilikdə mühazirə” iki müəllimin eyni mövzu 
ətrafında dialoq, fikir mübadiləsi, mübahisəsi əsasında qurulur ki, məqsəd 
auditoriyanı da müzakirəyə qoşmaq, tələbələrin də mülahizələrini eşitməkdir. Bu 

---

tərz mühazirələr üçün adətən problemli mövzular seçilir, material mövzu ilə bağlı 
müxtəlif baxış və ziddiyyətli yanaşmalar formasında təqdim edilir. 
“Səhv hazırlanan mühazirə”lər də tələbələrin aktivliyini artırmaq məqsədi güdür. 
Bu tip mühazirələrin aparılması metodikası aşağıdakı kimidir: Mövzu elan 
edildikdən sonra müəllim mühazirədə məzmun və metodik baxımdan səhvlərin 
olduğunu elan edir. Səhvlərin miqdarı isə mövzunun həcmi və auditoriyanın hazırlıq 
səviyyəsindən asılıdır. Müəllim və tələbələr arasında tam etibarı təmin etmək üçün 
səhvlərin siyahısı əvvəlcədən hazır şəkildə olmalıdır. Mühazirənin sonunda tələbələr 
müəllimin buraxdığı səhvləri adlandırmalı və düzəltməlidirlər. 
Hər iki mühazirə tipi tələbələrin aktivlivliyi üçün zəmin yaradır, onlarda 
informasiyanı sadəcə qəbul etməklə kifayətlənməmək, analiz və qiymətləndirmə 
aparmaq bacarıqlarını da inkişaf etdirməyə sövq edir.