Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti «magistr hazirliği məRKƏZİ»

1. MƏTNLƏR VƏ ONLARIN TƏYİNATI
Mətn linqvistikada nitq fəaliyyətinin məhsulu olaraq, mənaca bir və ya bir neçə cümləni müəyyən janr və stilistik quruluşda uzlaşdıran bütöv yazı nümunəsi kimi çıxış edir. Elmi-texniki informasiya nəzəriyyəsi ilə bağlı tətbiqi linqvistika «birinci» və «ikinci» məntlər bölgüsünü dövriyyəyə çıxarmışdır. Elə bu baxımdan da «birinci» və «ikinci» mətnlərdən informasiya sənədləri təsnifatı sferasında geniş istifadə olunur. Birinci mətnlər orijinallığı ilə fərqlənərək, ilkin baza rolunu oynayır. İkinci mətnlər isə birincilərin emalı nəticəsində yaranır və ilkin informasiyanı təkmilləşdirmə və qoruma keyfiyyətini daşıyır. Məhz bu təyinatlılıq onların tədris posesindəki əhəmiyyətliliyini artırır. İkinci mətnlər sırasına annotasiyalar, esse, referat, konspektlər, icmallar, resenziyalar, tənqidi məqalələr və digərləri daxil edilir.

İkinci mətnlərin yaradılması iki mühüm proses: ümumiləşdirilmə və genişləndirilmə ilə bağlıdır. İnformasiyanın ümumiləşdirilməsində ilkin mətnin məhdudlaşması, ixtisar edilməsi baş verir. Bu zaman onun əsas məlumat üçün zəruri olan məzmunu və ya mənbəyinin mühüm vəziyyəti qorunub saxlanılır. Əks proses - informasiyanın genişləndirilməsi isə dəqiqləşdirmələrin aparılması ilə onun daha sistemli, dolğun mahiyyət və mənada təqdimatını nəzərdə tutur. Beləliklə, informasiyanın genişləndirilməsi zamanı ikinci mətn yeni məlumatlılıq xarakteri daşımadan yeni məna keyfiyyəti əldə edir və bu zaman o, ilkin mətnin artımı və qavranılması istiqamətində mühüm rol oynayır.

Birinci mətnin ümumiləşdirilməsinin əsas prosedurunu konspektləşdirmə, xülasələşdirmə və annotasiyalaşdırma təşkil edir. Bu işi yerinə yetirmə səviyyəsi referat yazma və formalaşdırma bacarığında əks olunmaqla yanaşı, referatın yazılması mahiyyətcə daha çox informasiyaların genişləndirlməsinin müxtəlif prosedurlarını əhatə edir.