AZƏrbaycan əraziSİNDƏ İBTİDAİ İcma quruluşU

Eneolit düvrünün əhalisi əkinzilik, madarlıq, balıqzılıqla yanaşı, duluszuluq, daşişləmə, sümükişləmə, toxuculuq və s. peşələrlə məşüul olmuşlar.

Torpaüı toxa ilə şumlayırdılar. Buna gürə də həmin düvr əkinziliyi «toxa əkinziliyi» adlanır. Taxıl, daş lüvhələrdən hazırlanmış oraqla bizilirdi. Taxıl ehtiyatı iri saxsı küplərdə və quyu anbarlarda saxlanırdı.

Azərbaycanın Eneolit düvrü abidələrində zoxlu əkinzilik alətləri və taxıl qalıqları tapılmışdır. Qədim əkinzilər bir nezə buüda və arpa nüvü əkib becərirdilər.

Maldarlıq təsərrüfatı da xeyli inkişaf etmişdi. Qaramal və davar saxlayırdılar. Eneolit düvründə bizə məlum olan ev heyvanlarının, demək olar, hamısı əhliləşdirilmişdir. E.ə. Y minilliyin axırlarında Azərbaycanda ilk dəfə atın əhliləşdirilməsinə başlanmışdır. Cəlilabad rayonunda qədim Əliküməktəpə yaşayış yerindən əhliləşdirilmiş at sümükləri tapılmışdır.

Ovzuluq və balıqzılıq getdikcə əhalinin ikinci dərəcəli məşüuliyyət sahəsinə zevrilmişdir.

Eneolit düvrü əhalisinin məşüuliyyətində sənətkarlıq mühüm yer tutmuşdur. Sənətkarlıq saxsı qablar, daş və sümükdən əmək alətləri, məişət və bəzək əşyaları hazırlayırdılar. Eneolit düvrü abidələrindən tapılmış iy ucluqları əhalinin toxuculuqla məşüul olduüunu güstərir. Misdən müxtəlif əmək alətləri və bəzək əşyaları hazırlanmışdır.

Bu düvrdə ictimai həyatda ana hüququ və ümumiyyətlə, qadınların müvqeyi hələ mühkəm idi. Qadın nəslin yaşadıcısı, qəbilə və ailə ocaüını qoruyub saxlayan, bərəkət, əmin-amanlıq və firavanlıq yaradan müqəddəs varlıq hesab edilmişdir. Azərbaycanın bu düvr mədəniyyət abidələri arasında qadın heykəlləri də tapılmışdır. Eneolit düvründə anaxaqanlıüı nəslinin cəmiyyətdəki zoxminillik hakim müvqeyi tədricən sona zatmışdır. Cəmiyyətin həyatında icma aüsaqqalları şurası mühüm rol oynamışdır.

Əhalinin dünyagürüşündə və dinə inamlarında müəyyən dəyişikliklər baş vermişdir. Bu düvrün üzünəməxsus dəfn mərasimi olmuşdur. Ülülər yaşayış məskənində, binaların arasında və evlərin izərisində, düşəmə altında basdırılırdı.

Ülülərin üzərinə qan rəmzi sayılan qırmızı boya zəkir, yaxud oxra səpirdilər.

Azərbaycanın Eneolit düvrü əhalisinin həyatında müxtəlif dini ayinlər, ovsun və mərasimləri də müəyyən yer tutmuşdur. Arxeoloji qazıntılar zamanı dini mərasimlərə dair materiallar tapılmışdır. Qobustandakı qayaüstü rəsmlərin bəziləri ovsun və dini mərasimləri əks etdirir.

Eneolitin son mərhələsində (e.ə.1Y miniloiyin birinci yarısı) metalişləmənin inkişafının yeni düvrü başlamışdır. Tunc düvrünə kezidin əsası qoyulmuşdur.
4. AZƏRBAYCAN TUNC DÜVRÜNDƏ. METAL ALƏTLƏRDƏN İSTİFADƏ

Metal alətlər. Eramızdan əvvəl 1Y minilliyin sonlarından başlayaraq Eneolit düvrü Tunc düvrü ilə əvəz olunmuşdur.Azərbaycanda bu düvr e.ə. II minilliyin sonlarına qədər davam etmişdir. Tuncun meydana gəlməsi İbtidai cəmiyyətin tələbatından doümuşdu. Azərbaycanda mis yataqları olması Azərbaycanda metalişləmə və metallurgiyanın inkişafına şərait yaratmışdı. Təmiz misdən hazırlanan alətlər güvrək olduüu üzün davamsız idi və tez xarab olurdu. Onu gürə də qədim sənətkarlar misin tərkibinə müxtəlif qatışıqlar, məsələn, mərgümüş, sürmə, nikel, daha sonralar qalay qataraq daha mühkəm metal-tunc əldə etdilər.

Əmək alətlərinin, silahların, məişət və bəzək əşyalarının zoxu tuncdan hazırlandıüından bu düvr Tunc düvrü adlanır.

Tunc düvrü İbtidai icma quruluşunun inkişaf tarixində zox mühüm yer tutur. Cəmiyyətin həyatının bütün sahələrində büyük dəyişikliklər baş vermiş, aüır zəhmət tələb edən kişi əməyi(xış əkinziliyi, maldarlıqla, metalişləmə ilə məşüul olmaq) irəli kezmiş, anaxaqanlıüı ataxaqanlıüı (patriarxat) ilə əvəz olunmuşdur. Təsərrüfatın yeni sahələri meydana gəlmiş, əmək bərabərsizliyi və sosial bərabərsizlik yaranmışdır. Tunc düvründə Azərbaycanda büyük mədəni-etnik birliklər – büyük tayfalar və tayfa birləşmələri meydana gəlmişdir.

Azərbaycanda tunc düvrü bir nezə mərhələyə erkən, orta və tunc düvrü mərhələlərinə bülünür.

Erkən Tunc düvrü e.ə. 1Y minilliyin ikinci yarısıfndan III minilliyin sonuna qədər davam etmişdir. Bu düvr üzün Azərbaycanda Kür-Araz mədəniyyəti səciyəvidir. Zünki həmin mərhələyə aid olan abidələr ilk dəfə Kür-Araz ovalıüında üyrənilmişdir.

Bu düvrdə Azərbaycanda əhalinin sayı artmışdır. Düzən ərazidə yaşayan əhali Erkən Tunc düvründə daüətəyi və daülıq zonalarda da məskənlər salmışlar. Yaşayış məskənlərində bir nezə qəbilənin birləşdiyi tayfalar yaşayırdı. Yaşayış məskənlərinin sahəsi bəzən 3-5 hektara zatırdı. Yaşayış məskənləri həmişə suya yaxın yerlərdə, zox zaman zay kənarlarında, düşməndən müdafiə olunmaq üzün əlverişli yerlərdə salınırdı. Bəzən yaşayış məskənlərinin ətrafına müdafiə divarı zəkilirdi. Belə abidələr Füzuli rayonunda, Təbriz yaxınlıüında, Urmiya gülü ətrafında üyrənilmişdir. Erkən Tunc düvrü yaşayış evləri dairəvi planda olur, bünüvrəsi daşdan, divarları ziy kərpicdən tikilirdi. Bəzi bülgələrdə zubuqdan hürülüb suvanmış daxmalarda və yarımqazma evlərdə də yaşamışlar.

Dini ayinlərin icrası üzün ibadətgahlar tikilmişdir. Xazmaz rayonundakı Sərkərtərə yaşayış məskənində dairəvi planlı büyük ibadət evi aşkar edilmişdir. Bina səliqə ilə suvanaraq, əhənglə aüardılmışdır. Divarın qarşısında ibadət mehrabı qurulmuşdur. Belə ibadət evləri Qazax rayonunda Badadərviş və Naxzıvan yaxınlıüında Kültəpə yaşayış yerlərində də vardır.

Xış əkinziliyi. Tunc düvrünün ilk mərhələsindən başlayaraq əkinzilik və maldarlıq, habelə sənətkarlıq sahələrində xeyli inkişaf olmuşdur. Toxa əkinziliyi xış əkinziliyi ilə əvəz edilmişdir. Əkin sahələri daha da genişlənmiş, süni suvarma yaranmışdır. Torpaüın xışla şumlanması məhsuldarlıüı artırmışdır. Şumlama zamanı qoşqu heyvanlarından istifadə edilirdi. Taxılın bizilməsi, düyülməsi və üyüdülməsində daha mükəmməl alətlər tətbiq olunurdu. Taxılın bizilməsində daş lüvləhərdən quraşdırılmış oraqlarla yanaşı, tuncdan hazırlanmış bütüv oraqlardan da istifadə edilirdi. Taxıl xüsusi quyularda və büyük təsərrüfat küplərində saxlanılır, həvəngdəstələr, dən daşları (kirkirə) və sürtkəclərin küməyi ilə üyüdülürdü.

Maldarlıüın əkinzilikdən ayrılması. Maldarlıüın inkişafında mühüm irəliləyiş var idi. Ev heyvanlarının nüvü və sayı qat-qat artmışdı. Davarların (qoyun, kezi) sayının artması, habelə atdan istifadə nəticəsində maldarlıüın yeni sahəsi – küzmə (yaylaq) maldarlıüı meydana gəlmişdi. Mal-qara yaz-yay aylarında daü zəmənlərində otarılır, payızda soyuqlar düşəndə isə qışlaqlara qaytarılırdı. Əkinzilik və maldarlıüın belə sürətli inkişafı nəticəsində təsərrüfatın bu sahələri bir-birindən ayrılmışdır. Tarixdə birinci büyük ictimai-əmək bülgüsü baş vermişdi. Maldar və əkinzi tayfalar daha zox üz sahələri ilə məşüul olmaüa başlamışlar. Maldar tayfalar əkinzilərə nisbətən daha əlverişli şəraitə malik olduüundan tez varlanmışlar. Maldarlıüın sürətlə inkişafı şəxsi tələbatdan artıq məhsul istehsal etməyə imkan vermişdir. Artıq qalan məhsul alış-verişin genişlənməsinə imkan yaratmışdır. Maldarlıqla məşüul olan tayfaların daxilində əmlak bərabərsizliyi meydana gəlmişdir.

Sənətkarlıq. Azərbaycanın Erkən tunc düvrü əhalisi sənətkarlıüın duluszuluq, metalişləmə, toxuculuq və s. sahələri ilə məşüul olmuşdur. Duluszuluq daha zox inkişaf etmişdir. Müxtəlif saxsı qab nümunələri hazırlanmış, onların forma və bədii tərtibatına xüsusi diqqət verilmişdir. Onların bir qismi xürək və mətbəx qabları olmuşdur. Ərzaq ehtiyatı və aüartı xüsusi qablarda saxlanırdı. Tuncdan hazırlanan alətlərin, əşyaların keyfiyəti yaxşılaşmışdır. Arxeoloji qazıntılar zamanı Erkən tunc düvrünə aid abidələrdən metal ərintisini tükmək üzün qəliblər və metalişləmə sənətkarlıüı ilə baülı tunc əşyalar aşkar olunmuşdur. Tuncdan əmək alətləri, silahlar, habelə bəzək şeyləri (muncuq, qolbaq və s.) və məişət əşyaları (biz, iynə, bızaq və s.) hazırlanmışdır. Bəzi sənətkarlar qızıl əşyalar da hazırlamışlar. Tuncun kəşfinə baxmayaraq, məişət və təsərrüfatda daş, sümük alətlərdən hələ də istifadə olunurdu. Qoyunzülüüün inkişafı toxuculuüu genişləndirmişdir.

Erkən tunc düvründə əhalinin dünyagürüşündə, dini inam və mərasimlərində də yeniliklər olmuşdur. Axirət dünyasına inam vardı. Qəbir abidələrinin quruluşu və dəfn alətləri bunu sübut edir. Tunc düvründə ülülər yaşayış məskənindən kənarda dəfn edilmiş, bəzi qəbirlərin üzərində kurqanlar (torpaq təpələr) qurulmuşdur. Ülüyandırma və kollektiv dəfnetmə adəti meydana gəlmişdir.

Əkinziliyin, maldarlıq və sənətkarlıüın inkişafı cəmiyyətin ictimai həyatına da təsir güstərmişdir. Tunc düvrünün əvvəllərindən ailədə, təsərrüfatda və ictimai həyatda kişilərin rolu artmaüa başlamışdı. Zünki xış əkinziliyi, maldarlıq güc və düzüm tələb edirdi. Qadınlar bu işin ühdəsindən gələ bilməmişlər. Nəticədə anaxaqanlıüı (matriarxat) süqut etmiş, ataxaqanlıüı (patriarxat) yaranmışdır. Ailəyə və tayfaya kişilər başzılıq etməyə başlamışlar.

Orta Tunc düvrü. E.ə. III minilliyin axırı və II minilliyin əvvəllərində Orta Tunc düvrü başlanmışdır. Bu mərhələ e.ə. II minilliyin ortalarına qədər davam etmişdir. Orta Tunc düvründə sosial və əmlak bərabərsizliyi artmış, tayfalar arasında əlaqələr genişlənmiş, iri yaşayış məskənləri yaranmışdı.

Azərbaycanın bir zox bülgələrindəki Orta Tunc düvrü yaşayış məskənləri, kurqanlar, torpaq və daş qutu qəbirlər, qalalar və qayaüstü təsvirlər üyrənilmişdir. Bu mərhələdə kənd tipli yaşayış məskənləri ilə yanaşı ilkin şəhər mərkəzləri də yaranmışdır.

Naxzıvan və Urmiya bülgəsindəki bəzi yaşayış məskənləri Qədim Şərqin ilkin şəhər mərkəzləri səviyyəsinə qədər yüksəlmişdir. Belə mərkəzlər mühüm ticarət yolları üzərində yaranmış, əlverişli yerlərdə – əsasən təbii təpələr üzərində, dərin yarüanlı zay kənarlarında salınmış və mühtəşəm müdafiə divarları ilə əhatə olunmuşdur. Naxzıvandakı İkinci Kültəpə, Oülanqala, Urmiya sahilindəki Güytəpə, Qarabaüdakı Üzərliktəpə belə şəhər tipli yaşayış məskənləridir. Qədim Naxzıvan şəhəri Orta tunc düvründə yaranmış, 3500 il bundan əvvəl tanınmışdır. Bu, Azərbaycanda (indiki Naxzıvan MR ərazisində) ilkin şəhər düvlətlərindən birinin mərkəzi olmuşdur.

İlkin şəhər yerlərinin mühtəşəm müdafiə divarları, iki-üz otaqlı evləri cəmiyyətdə baş verən təbəqələşməni güstərir. Büyük binalar varlı ailələrə məxsus olmuşdur.

Azərbaycanda Orta Tunc düvründə əhalinin iqtisadi-ictimai və mədəni həyatında mühüm dəyişikliklər baş vermişdir.

Əhali əkinzilik, maldarlıq, sənətkarlıüın müxtəlif sahələri ilə məşüul olmuşdur. Baüzılıq və bostanzılıq kimi yeni təsərrüfat sahələri yaranmışdır. Əmək alətləri xeyli təkmilləşmiş, xış əkinziliyi genişlənmişdir. Süni suvarma kanalları yaradılmışdır. Bütün bunlar əmək məhsuldarlıüını artırmışdır. Taxılın bizilməsi və düyülməsi xeyli asanlaşmışdır. Taxılın düyülməsində üküz və ya at qoşulmuş daş vəllərdən istifadə edilmişdir.

Taxıl və un ehtiyatı saxsı küplərdə, quyularda saxlanırdı. İkinci Kültəpə (Naxzıvan), Üzərliktəpə (Aüdam) yaşayış məskənlərində təsərrüfat quyularında və küplərdə arpa, buüda və darı qalıqları tapılmışdır. Orta Tunc düvründə üzümzülük və şərabzılıq meydana gəlmişdir.

Maldarlıq təsərrüfatın mühüm sahələrindən biri olmuşdur. Əsasən, buynuzlu xırda heyvan (qoyun, kezi) bəsləmişlər. Atzılıq da mühüm yer tutumuşdur. Atdan minik vasitəsi də qoşqu qüvvəsi kimi istifadə edilmişdir. Maldarlıüın inkişafı əhalinin ət və süd məhsullarına olan tələbatını üdəməklə yanaşı, tayfalararası ticarətin artmasına şərait yaratmışdır. Maldar əhali ət, süd məhsullarını, yun və dərini taxıla, sənətkarlıq məmulatına dəyişirdi.

Qoyunzüüüün inkişafı yun parza toxuculuüunu gücləndirmişdir.

Azərbaycanda sənətkarlıüın müxtəlif nüvləri ayrıca peşə sahəsinə zevrilmişdir. Sənətkarlıq məhsullarına olan tələbat artmışdır.

Sənətkarlıüın müstəqil sahəyə zevrilməsi nəticəsində İbtidai icma quruluşu düvründəki ikinci büyük ictimai əmək bülgüsü baş vermişdi, yəni sənətkarlıq başqa istehsal sahələrindən ayrılmışdır.

İlkin şəhər məskənlərindən – Naxzıvan yaxınlıüındakı II Kültəpədən duluszuluq məhəlləsi və dulus sobaları tapılmışdır. Duluszular yaraşıqlı və davamlı saxsı qablar hazırlamışlar. Onları müxtəlif naxışlarla bəzəmişlər. Bu məqsədlə müxtəlif rəngli boyalardan istifadə edilmişdir. Azərbaycan boyalı qablar mədəniyyəti ilə Yaxın Şərqdə tanınmışdır. Ona gürə də Azərbaycanda Orta tunc düvrü mədəniyyəti Boyalı qablar mədəniyyəti adlanır.

Filizzıxarma işi geniş inkişaf etmişdir.

Metalişləmə sahəsində xeyli irəliləyişlər olmuşdur. Metalişləmə sobaları xeyli təkmilləşdirilmişdir. Yaxşı keyfiyyətli, davamlı tunc əşyalar hazırlanmışdır.

Əridilmiş metalı xüsusi qəliblərə tükərək müxtəlif əmək alətləri, silah, bəzək əşyaları hazırlayırdılar. Düymə və lehimləmə üsullarından istifadə olunmuşdur. Bu düvrün abidələrindən tunc məişət avadanlıüı (qazan), əmək alətləri biz iskənə, balta, oraq və s.), silah (xəncər, toppuz, ox və nizə ucluqları, düyüş baltası), bəzək şeyləri, qızıl və gümüş əşyalar tapılmışdır.

Toxuculuq, sümükişləmə, gün-dəri işləmə və daşişləmə sənət sahələri də inkişaf etmişdir. Sadə toxuculuq dəzgahında toxunan parza əhalinin tələbatını üdəyirdi. Arxeoloji işlər zamanı toxuculuüa aid zoxlu əmək alətləri (sümükdən əyircəklər, daraqvari əşyalar, iynə, biz və s.) tapılmışdır.

Dəvəgüzü və zaxmaqdaşından quraşdırmaq oraq dişləri, ox ucluqları, mərmərdən toppuz və baltalar düzəldilmişdir. Həmzinin daşdan dənəzənlər, sürtkəclər, həvəngdəstə, qablar və s. hazırlanmışdır.

Ovzuluq və balıqzılıq küməkzi məşüuliyyət sahələri idi. Əhali maral, ceyran, züldonuzu, qulan ovlayır, balıq tuturdu. Ovzuluqda yay, ox, nizə, sapand və tələdən də istifadə olunmuşdur.

Orta Tunc düvründə Azərbaycan ərazisində yaşamış qəbilə və tayfalar büyük tayfa ittifaqlarında birləşmişlər. Soykükü etibarilə bir-birinə yaxın olan kizik tayfalar varlı və güclü tayfaların ətrafında birləşməyə məcbur olmuşlar. Torpaqlar və yaylaq otlaqları uürunda tayfalar arasında gedən toqquşmalar, eləcə də qonşu yaxın şərq düvlətlərinin hücum təhlükələri tayfa ittifaqlarının yaranmasını daha da zəruri etmişdir. İri tayfa ittifaqlarının vahid mərkəzləri var idi. Tayfa ittifaqlarına büyük nüfuza malik olan varlı, nüfuzlu adamlar başzılıq etmişlər.

İctimai və əmək bərabərsizliyi dərinləşmişdi. Tayfanın varlı üzvləri və tayfa başzıları icmaya məxsus əmlakın zox hissəsini mənimsəyirdilər. Belə varlı adamlar üləndə zəngin ev əşyaları və silahları ilə birlikdə dəfn olunurdular. Yaxsul tayfa üzvlərinin qəbirlərinə az miqdarda avadanlıq qoyulurdu.

İctimai-iqtisadi sahədəki dəyişikliklər adamların dünyagürüşünə və ətraf aləmin münasibətinə təsir güstərmişdir.

Əhalinin dini inamları, mərasim və ayinləri qəbir abidələrinin quruluşunda (daş qutular, kurqanlar), dəfn alətlərində (ülülərin yandırılması, onların üzərinə qırmızı boya zəkilməsi və s.) əks olunmuşdur. Qaya təsvirlərinin bir zoxu İbtidai ovsunla baülı olmuşdur. İbtidai incəsənət xeyli inkişaf etmişdir. Qayalar üzərində müxtəlif məzmunlu rəsmlər həkk edilmişdir. Saxsı qabların, metal əşyaların və bəzək şeylərinin üzəri həndəsi naxışlar, heyvan və bitki rəsmləri ilə bəzədilmişdir.

Tunc düvrünün sonu. Erkən dəmin düvrü. Azərbaycanda Tunc düvrünün son mərhələsində İbtidai icma quruluşu daüılmaüa başlayır. Be düvr e.ə. X1Y-XII əsrləri əhatə edir. Son tunc düvründə cəmiyyətin həyatında yaranmış mühüm yeniliklər Erkən Dəmir düvründə daha güclü şəkildə inkişaf etmişdir. Erkən (İlk) Dəmir düvrü e.ə. X1-YIII əsrləri əhatə edir.

Azərbaycanda Son Tunc və Erkən Dəmir düvrünün yaşayış məskənləri, qəbir abidələri (kurqanlar, daş qutular, torpaq qəbirlər) və müdafiə tikililəri, siklopik qalalar tədqiq edilmişdir. Bu abidələrdən məişət əşyaları, əmək alətləri, silahlar və bəzək nümunələri tapılmışdır. Əhali şəhər və kəndlərdə yaşamışdır.

İbtidai icma quruluşunun sonunda daha davamlı yaşayış və təsərrüfat binaları tikilmişdir. Binaların bünüvrəsi zay daşları və ya qaya parzalarından qoyulur, divarları ziy kərpicdən hürülürdü. Düşmən basqınlarından qorunmaq üzün yaşayış məskənlərinin ətrafına qalın müdafiə divarları zəkirdilər. Ətrafı hasarlı yaşayış yerləri və qalalar Azərbaycanın bir zox rayonlarında aşkar edilmişdir. Bu mühkəm tikililər e.ə. II minilliyin axırında Azərbaycanda memarlıüın inkişaf etdiyini güstərir.

Son Tunc və Erkən Dəmir düvründə təsərrüfatın ayrı-ayrı sahələri və sənətkarlıq yüksək inkişaf etmiş, qonşu ülkələrlə mübadilə və ticarət əlaqələri genişlənmişdir.

Təsərrüfatda yarımküzəri yaylaq maldarlıüı üstün yer tutmuşdur. Maldar tayfalar daülıq zonalarda məskunlaşmış, daüətəyi bülgələrdə ətrafı mühkəmləndirmiş yaşayış məskənlərində, düzənliklərin müvsümi qışlaqlarında yaşamışlar. Bu ərazilərdə kurqan abidələri geniş yayılmışdır. Maldar tayfalar (qoyun, kezi və qaramal bəsləyir, üz ehtiyaclarından artıq qalan məhsulu əkinzilər və sənətkarlarla taxıla, əmək alətlərinə, silah və zinət şeylərinə dəyişirdilər.

Maldarlıüın inkişafında atzılıüın büyük rolu olmuşdur. Son Tunc düvründə atdan minik və qoşqu vasitəsi kimi geniş istifadə edilmişdir. Bu düvrün abidələrindən zoxlu at skeletləri və əsləhələri (gəm, qantarüa və s.) tapılmışdır. At insanların həyatında büyük rol oynadıüı üzün ona sitayiş ayini meydana gəlmişdir. Bu düvrdə dəvəzilik də geniş yayılmışdır. Dəvədən minik vasitəsi kimi və yük daşınmasında istifadə olunurdu. Bundan əlavə, onun yunundan, südündən və ətindən istifadə edilmişdir.

Metal alətlərin tətbiqi, suvarma kanallarının zəkilməsi əkinziliyin inkişafına, məhsuldarlıüın artmasına təkan vermişdi. Torpaq qoşqu heyvanlarının (üküz, at) küməyi ilə şumlanmış, əkin sahələri xeyli genişlənmişdi.

Əkinzilikdə buüda, arpa, darı və s. bitkilərin bir nezə nüvü becərilirdi. Taxıl tuncdan və dəmirdən hazırlanmış oraqlarla bizilir, taxta və daş vəllərlə düyülür, dən daşları ilə üyüdülürdü. Taxıl ehtiyatını iri küplərdə və quyularda saxlayırdılar. Qazax rayonundakı Sarıtəpə və Babadərviş yaşayış məskənlərində təsərrüfat quyularının və küplərin izərisində taxıl və un qalıüı aşkar edilmişdir.

Süni suvarma (Naxzıvan və Qarabaüda qədim süni survarma şəbəkələrinin izləri qalmışdır) sayəsində baüzılıq və bostanzılıq da genişlənmişdir. Üzümzülük və şərabzılıq inkişaf etmişdir. Arxeoloji qazıntılar zamanı gilas, şaftalı, badam zəyirdəkləri, nar və üzüm toxumları və bərkiyib daşlaşmış şərab qalıüı tapılmışdır.

Son Tunc və və İlk Dəmir düvründə Azərbaycanda sənətkarlıq sahələri izərisində duluszuluq xüsusi yer tuturdu. Saxsı qabların istehsalında ayaqla hərəkətə gətirilən dulus zarxından istifadə olunurdu. Məişətdə ərzaq ehtiyatı, süd məhsulları saxlamaq və emal etmək üzün müxtəlif zeşidli saxsı qablar hazırlanırdı. Bu qablar duluszuluq sobalarında bişirilirdi. Metalişləmə sənətkarlıüı büyük rol oynamışdır. Ustalar zərbetmə, oyma, lehimləmə, həkketmə ilə tunc, qızıl və gümüşdən zinət əşyaları hazırlamışlar.

Toxuculuq, sümükişləmə, daşişləmə, aüacişləmə, gün-dəri emalı və başqa sənət sahələri də mühüm əhəmiyyət daşımışdır.

E.ə. II minilliyin axırı – 1 minilliyin əvvəllərində dəmirdən müxtəlif əşyalar hazırlanmışdır.

E.ə. YII əsrdən başlayaraq dəmirdən istifadə geniş xarakter almışdır.

Müxtəlif sənət sahələrinin inkişafı ilə əlaqədar, sənətkarların izərisindən sənətkar-tacirlər qrupu ayrılmışdır. Onlar əsasən, hazır məhsulun satışı ilə məşüul olmuş, sonralar peşəkar tacirlərə zevrilmişlər. Beləliklə, tacirlər sənətkarlardan ayrılmışlar. Ovzuluq və balıqzılıq küməkzi məşüuliyyət sahəsi kimi qalırdı. Yaşayış yerlərindən maral, ceyran, züldonuzu, quş, balıq sümükləri və balıqzılıq alətləri aşkar olunmuşdur.

Tayfa başzısının hakimiyyətinin qüvvətlənməsi, dini və hərbi rəhbərliyin onların əlində toplanması bu şəxslərin ilahiləşdirilməsinə gətirib zıxarırdı. Belə tayfa başzılarına üləndən sonra da sitayiş olunur, onların xatirəsini əbədiləşdirmək üzün kurqanlar ucaldılırdı.

Bəzən tayfa başzısının arvadını, kənizlərini və qulluqzularını üldürüb onunla birlikdə dəfn edir, sahibi ilə birlikdə atlarını basdırırdılar. Atları üldürərək yüyənli-cilovlu, müxtəlif əşyalarla bəzədilmiş halda qəbirə qoyurdular. Bu dəfn adəti axirət dünyasına inamla baülıdır.

Bu düvrün dini etiqadları və mərasimləri izərisində oda sitayiş, suya, daüa, meşələrə, müxtəlif aüac nüvlərinə və heyvanlara inam geniş yer tuturdu. Səma cisimlərinə (Aya, ulduzlara, Günəşə) inam dərin kük salmışdı.

İbtidai icma quruluşunun sonunda Azərbaycan tayfaları qonşu ülkələrlə xammal və hazır məhsulla ticarət aparmışlar. Azərbaycanın zəngin filiz yataqları, cins at nüvləri, saysız-hesabsız heyvan sürüləri, yüksək keyfiyyətli sənətkarlıq nümunələri ticarətdə, alış-verişdə büyük rol oynamışdır. Belə iqtisadi-mədəni əlaqə vasitəsilə həmin ülkələrdən Azərbaycana müxtəlif şeylər, bəzək əşyaları, silah və s. gətirilmişdir. Dəmir düvründə Azərbaycan Qədim Şərqin ən qüdrətli düvləti olan Assuriya ilə geniş ticarət əlaqələri saxlayırdı. Azərbaycanın müxtəlif abidələrindən Assuriyada istehsald olunmuş şirli gil qablar, silindrik mühürlər, silahlar, bəzək şeyləri tapılmışdır. Onlardan biri də Xocalıda tapılan, üzərində mixi xətlə Assuriya padşahının (Adadnirari) adı yazılmış muncuqdur.

Ün Asiya və Yaxın Şərq ülkələri ilə quru və su yolları vasitəsilə ticarət əlaqələri aparılırdı. Su yolları ilə ticarət əlaqələri zay (Kür-Araz) və dəniz (Xəzər) vasitəsilə yaradılırdı.

Qobustan qayaları üzərində həkk edilmiş müxtəlif tipli gəmi təsvirləri bunu əyani sübut edir.
4. ƏHALININ MƏŞÜULIYYƏTİ, İCTİMAİ HƏYATI VƏ DÜNYAGÜRÜŞÜ

Azərbaycanan münbit torpaqları, daüətəyi və daülıq zonaları, su mənbələri hələ neolit düvründən burada təsərrüfatın müxtəlif sahələrinin, xüsusilə əkinçilik və maldarlıüın inkişafı üçün zəmin yaratmışdır. Qeyd edək ki, bu ýünə qədər Cənubi Qafqaz ərazisində üyrənilmiş qədim əkinçi-maldar tayfaların təsərrüfat həyatını əks etdirən abidələrin sayı iki yüzü ütmüşdür.

ßkinçilik mədəniyyətinin formalaşması iki mərhələ keçmişdir. Birinci mərhələ neolit düvrünü əhatə edir ki, bu düvrdə əkinçilik ilkin yaranma mərhə-ləsində olur. Onunla bərabər maldarlıq, sənətkarlıüın dulusçuluq və toxuculuq kimi sahələri də formalaşmaüa başlayır. Ikinci mərhələ eneolit düvrünü əhatə edir. Artıq bu zaman təsərrüfat yüksələn xətlə inkişaf etməyə başlayır. Yıüıcılıq və ovçuluq nəzərə çarpacaq dərəcədə formalaşır. Məhsuldar qüvvələrin inkişafı istehsalın yeni sahəsinin-metallurýiyanın yaranmasına ýətirib çıxarır.

Abidələrdən tapılmış quraşdırma oraq dişləri, dən daşı və sürtýəclər, daş toxalar artıq bu düvrdə əkinçiliyin intensiv xarakter daşıdıüına işarədir. ßkinçiliyin inkişafı yalnız təbii şəraitlə deyil, həmçinin burada yabanı taxıl bitkilərinin olması ilə baülı olmuşdur. Azərbaycanda yumşaq və bərk buüda, çoxcərýəli butulkaşəkilli arpa və diýər taxıl nüvlərinə rast ýəlinmişdir. I Kültəpədən noxud və darı dənləri də aşkar olunmuşdur.

İbtidai-icma cəmiyyətində yeni yaranan əsas təsərrüfat sahələrindən biri də maldarlıq olmuşdur. Bu düvrdə heyvan sürüləri artmışdır. Xırdabuynuzlu heyvanlar əsasən keçi və qoyundan ibarət olmuşdur. Ev heyvanları sırasına iti də aid etmək olar. Vəhşi heyvan sümükləri sırasına maral, ceyran, ayı, qurd, tülkü, quş və s. daxildir.

Abidələrdən maldarlıüın inkişafını sübut edən osteoloæi qalıqlar və heyvan fiqurları əldə edilmişdir. Osteoloæi qalıqlar içərisində üküz sümükləri üstünlük təşkil edir. Tapıntılar arasında qoyun, keçi, donuz, it, dəvə və at sümükləri də vardır".

Yaşayış yerlərinin topoqrafiyasına və bir neçə abidədə mədəni təbəqənin az yıüılmasına əsasən süyləmək olar ki, yarımküçəri yaylaq maldarlıüı Azərbaycanda artıq Kür-Araz mədəniyyətinin orta inkişaf mərhələsində müvcud olmuşdur. Ehtimal ki, bu, e.ə. IV və III minilliklərin ayrıcına düşür.

Osteoloæi materialın təhlili Kür-Araz mədəniyyəti tayfalarının həyatında ovçu-luüun müəyyən yer tutduüunu ýüstərir. Başlıca olaraq, ceyran, maral, ayı, pişik və b. heyvanlar ovlanmışdır. Vəhşi heyvanlara aid osteoloæi qalıqların az olması (10%) onların təsərrüfatda ikinci dərəcəli yer tutduüunu ýüstərir.

Maldarlıüın inkişafı təkərli nəqliyyatın və əkinçiliyin inkişafına təkan vermişdir. Iribuynuzlu heyvanlardan taxıl düyümündə istifadə edilməsi, əmək məhsuldarlıüını və cəmiyyətin inkişafı üçün zəruri olan izafi məhsul istehsalını artırmışdır.

Orta tunc düvründə xırdabuynuzlu heyvanlar sayca artmış, yarımküçəri yaylaq maldarlıüı inkişaf etmişdir. Azərbaycanın yüksək daülıq zonalarında və daü ətəklərində yerləşən abidələrin meydana çıxması bununla baülıdır. Bu tip yaşayış yerləri yarımküçəri maldar tayfaların həyat tərzi ilə baülı olmuşdur. Ýəmiqayada, Xaçbulaüın (Daşkəsən) yüksək daülıq zonasında və Kəlbəcərdə aparılan tədqiqatlar bu düvrdə Azərbaycanda məskunlaşan tayfaların bir qisminin postoral həyat tərzi keçirdiyini ýüstərir. Daülıq zonalarda əhalinin məskunlaşması orta və son tunc düvründə baş vermişdir. Bu düvrdə Araz çayı ətrafında, Mil-Qarabaü düzündə, Muüanda, Cənub-Şərqi Azərbaycanda ýüclü maldar tayfalar yaşamışdır. Maldarlıüın inkişafı əkinçiliyə nisbətən daha çox izafi məhsul əldə edilməsinə, sərvətin müəyyən qrup adamların əlində toplanmasına imkan yaratmışdır. Bu, son nəticədə əmlak bərabərsizliyinə ýətirib çıxarmışdır. Belə ki, maldar tayfaların əlində tez bir zamanda çoxlu var-düvlət yıüılmaüa başlayır ki, bu da mal-qaranın saxlanması üçün əlavə işçi qüvvəsi cəlb etmək arzusu doüurur. Bu zamandan e'tibarən müharibələr nəticəsində ələ keçirilmiş əsirlərin əməyindən qul kimi istifadə etməyə başlayırlar. Bu isə sinifli cəmiyyətin ilk rüşeymlərinin meydana çıxmasına səbəb olur. Tayfa başçılarına aid zənýin qəbirlərin meydana çıxması da, şübhəsiz ki, yuxarıda ýüstərilənlərlə baülıdır.