Azərbaycan fəLSƏFƏ VƏ sosial-siyasi elmlər assosiASİyasi (afse a) FƏLSƏFƏ və sosial-siyasi elmlər elmi-nəzəri jurnal

Anahtar kelimeler: ölümsüzlük, mistisizm, daosizm, buddizm

İslam fəlsəfəsi nə vaxtdan başlanır?




Səlahəddin Xəlilov

İslam fəlsəfəsi tarixinin əl-Kindi ilə başlandığı haqqındakı ənənəvi fi­kir təəccüb doğurur. Necə olur ki, İslam yaranandan çox az sonra az qala dün­yanın yarısında yayıldığı halda, IX əsrə qədər onun fəlsəfəsi ol­ma­mış­dır? Digər tərəfdən, əl-Kindinin fəlsəfi təlimi bir “islam fəlsəfəsi” olmaqdan da­ha çox, qədim yunan fəlsəfəsinin ərəb dilində və ərəb mühitində yayıl­ma­sı və şərhləri kimi başa düşülə bilər. Düzdür, əl-Kindinin öz əsərləri və onun da­vamçıları sayılan Fərabi, İbn Sina və s.-in yaradıcılığında antik fəlsəfəni is­lam dünyagörüşü ilə uzlaşdırmaq cəhdləri mərkəzi yer tutur və bu uzlaşma nə­ticəsində xeyli dərəcədə özünəməxsus bir təlim formalaşmışdır, amma əsas aparıcı xətt yenə də Aristotel məntiqi və fəlsəfəsidir. Sonralar bir qayda ola­raq peripatetizm adlandırılan bu təlimin əslində “islam fəlsəfəsinə” aid edil­məsi üçün yetərli əsas yoxdur. Bu uyğunsuzluğu aradan qaldırmaq məq­sə­di ilə çox vaxt “islam dünyasında fəlsəfə” ifadəsindən istifadə olunur. Yə­ni məzmunu etibarilə “islam fəlsəfəsi” adına uyğun olmasa da, məkanı və mü­əlliflərinin dini mənsubiyyəti baxımından buraya aid edilir. Bir çox tədqiqatçılar bu fəlsəfəni “ərəb fəlsəfəsi”, daha dəqiq olanlar isə “ərəbdilli fəlsəfə” adlandırır və vurğunu əsasən dil amilinə yönəldirlər.

Müasir fəlsəfə tarixində, ensiklopediya və dərsliklərdə islam fəlsəfəsi ta­­rixinin IX əsrdən, yəni əl-Kindidən başlanmasının bir səbəbi də o dövrün fi­­losoflarının “fəlsəfə” anlayışı altında məhz qədim yunan fəlsəfəsini başa dü­ş­mələridir. Məsələn, Fərabi “Səadətə çatmağın yolları” əsərində yazır: “Fəl­­­səfə... bizə yunanlardan: Platon və Aristoteldən gəlmişdir. Onların hər bi­­­­ri bizə təkcə fəlsəfəni deyil, həm də ona doğru gedən yolu, o itərkən və ya tə­­nəzzülə uğrayarkən onun yenidən yaradılması yolunu öyrətmişdir” (1, 348). Biz Fərabinin fəlsəfəni ilk növbədə Platon və Aristoteldən öyrəndiyini qə­bul et­mə­yə bilmərik. Lakin qədim yunan fəlsəfəsinin yenidən gündəmə gə­­­ti­ril­mə­si, onun intibahı və inkişafı faktı ilə yanaşı, məhz islam dini zə­mi­nin­də ya­ran­mış yeni ontoloji və qnoseoloji təlimləri nəzərə almaya bil­mərik. Bu ona gö­rə vacibdir ki, bu iki fərqli təməldə yaranmış fəlsəfi təsəvvürlər va­hid məx­rəcə gətirilərkən, xeyli dərəcədə fərqli, yeni keyfiyyətli, sinkretik fəlsəfi tə­limlər də ortaya çıxmışdır. İbn Sinanın və Şihabəddin Yəhya Süh­rə­vərdinin təlimləri belə sintezə ən yaxşı nümunələr hesab oluna bilər.

Bir səbəb də Qəzalinin məhz peripatetikləri “filosof” adlandırması və həqiqi islami dünyagörüşünü onlara qarşı qoymaq cəhdi olmuşdur. Belə ki, o, özünün məşhur “Filosofların təkzibi” əsərində yunan fəlsəfəsi üzərində qurulmuş təlimləri “fəlsəfə” adlandırmaqla sanki islam dünyagörüşünü ifadə edən təlimlərin fəlsəfədən fərqli bir şey olduğunu qəbul etmişdir. Bu cür böl­gü, görünür, Avropa fəlsəfə tarixçilərini də qane etdiyindən, bu mə­sə­lə­nin “üstü vurulmamışdır”. Əslində isə Qəzalinin mübahisələri bir fəlsəfi dün­­yagörüşünün fərqli bir fəlsəfi dünyagörüşü ilə qarşılaşdırılmasından başqa bir şey deyildi.

Maraqlıdır ki, “xristian fəlsəfəsi” dedikdə heç də xristian dünyasında yaranmış fəlsəfi təlimlər deyil, məhz xristian dünyagörüşünü ifadə edən təlimlər nəzərdə tutulur. İslam dünyagörüşü ilə bağlı yaranan təlimlər isə nə üçünsə ilahiyyat adlandırılır. Düzdür, islami dəyərlərin bir nəzəriyyə halına salınması, sistemləşdirilməsi çox vaxt fəlsəfi terminologiyadan qaçmaqla həyata keçirilir; onlar öz terminologiyasını yaratmağa çalışırlar. Sanki yu­nan­ların istifadə etdiyi fəlsəfi terminlər elə ancaq yunanların imiş. Və sanki on­lardan istifadə olunması kafirlərin təsirinə uymaq kimi bir şey imiş. Am­ma əslində qədim yunan fəlsəfəsi müsəlmanların olmadığı kimi, xristian­la­rın və yəhudilərin də deyil. Platon təkallahlılıq mövqeyindən çıxış etməklə da­ha çox dərəcədə İbrahim peyğəmbərin prototiplərindən biridir. Yəni hamı üçün ümumi bir qaynaq, universal məxəzdir. Həm də bu məxəzin özü yu­nan­lardan deyil, Şərqdən qaynaqlanır.

İslami dünyagörüşü əsrlər keçməsinə baxmayaraq, hələ də sinkretik halda qalmaqdadır. Yəni müxtəlif fərqli yanaşmalar, hətta bir-biri ilə mübarizə aparan alternativ təlimlər fəlsəfi prizmadan keçirilməmiş, onların təməl prinsiplərini ehtiva edən fəlsəfi cövhər müstəqil bir müstəviyə köçürülərək ənənəvi fəlsəfi terminologiya kontekstinə salınmamışdır. Zatən, islam fəlsəfəsi məhz bu cür yaranmalı idi. Nəticədə sinkretik ilahiyyat təlimlərinin teoloji və fəlsəfi aspektlərdə diferensiallaşması baş tutmamışdır. Məhz islamın uzun müddət sinkretik fenomen kimi saxlanması nəinki fəlsəfənin, hətta elmin də ayrılaraq öz məxsusi metodoloji təməli üzərində rahat inkişafı təmin edilməmişdir.

Digər tərəfdən, islamın ideya tarixində ilahiyyatla yanaşı, “təsəvvüf” deyilən bir mənəvi fenomen də vardır. Bu, islami dünyagörüşünün ilahiyyat kontekstindən çıxmış və öz işığını insanın mənəvi dünyasına yönəltmiş bir komponentidir. Təsəvvüf ənənəvi ilahiyyatdan fərqli olduğu kimi, ənənəvi fəlsəfədən də fərqlidir. Lakin “ənənəvi fəlsəfə” deyəndə biz nəyi nəzərdə tu­tu­­ruq? Kim deyə bilər ki, fəlsəfə ancaq Aristotel modelinə uyğun olmalıdır? Eyni bir fəlsəfi mahiyyət fərqli rakurslarda üzə çıxa bilməzmi? Məgər in­sa­nın dünyaya baxışı ancaq təbiətləmi vasitələnməlidir. Yəni insan özünü tə­bi­ə­tin bir hissəsi olaraq qəbul edərək ruha və Allaha özündən fərqli qarşı tərəf kimimi baxmalıdır?

Bəli, biz təsəvvüfdə “ənənəvi fəlsəfə” modelini görmürük. Amma əvə­zin­də tamamilə fərqli və daha fundamental bir modellə qarşılaşırıq. İnsan dün­yaya öz ruhani aləmindən açılan pəncərədən baxır. Yəni insan özü ruh və Allahla eyni bir cəbhədədir. Və o təbiətin bir hissəsi olmayıb, təbiətlə qarşı tərəfdir.

Hər bir din müəyyən bir dünyagörüşünü ifadə edir. Bu dünyagörüşü bir fəlsəfi sistem kimi formalaşmamış, kristallaşmamışdır; burada hissiyyat və ağıl hələ bir-birindən ayrılmamışdır. Burada ancaq sinkretik bir başlanğıc vardır. Amma o öz bətnində müəyyən bir fəlsəfi təlimin təməli ola bilməsindən daha çox şey saxlayır.

Hər bir dinin təməlində vəhdət ideyası dayanır və insanları cismani həyatın müxtəlifliyindən, rəngarəngliyindən və bunların cazibəsindən ayırıb yenə də ilkin başlanğıca təmələ yönəltməyə çalışır.

İnsan öz təməlindən ayrılmamalıdır, yoxsa bu müxtəliflikdə itib-batar.

Bütün böyük fəlsəfələr ilkin sinkretik ideyalardan qaynaqlanır; onlar vahidin parçalanması və qayıdıb strukturlaşması, yenidən vahiddə birləşməsi prosesidir.

Xristianlıq elə bir məkanda yaranmışdı ki, o insanları cəhalətdən hə­qi­qətə yüksəltmək missiyasını üzərinə götürə bilirdi. Lakin tarixdə misli gö­rün­məmiş bir ədalətsizlik baş verdi. Daha möhtəşəm bir ideyanın zir­və­sin­də da­yanan bir xalq bir siyasi hökmün qurbanı oldu. Cəhalət dünyası üçün nə­zər­də tutulmuş, mifik təfəkkürdən hələ bir o qədər də fərqlənməyən, in­san­ları ancaq möcüzələrlə heyrətləndirməyə çalışan bir dini dünyagörüşü, di­bin qa­ranlığından işığa doğru, həqiqətə doğru təzəcə başlanan kiçicik bir hə­rə­kat möhtəşəm bir ideyanın zirvəsindən enməkdə olan, öz süqutunu ya­şa­yan amma hər halda hələ tam süquta uğramamış bir sivilizasiya ilə qarşılaşdı.

Roma imperatorunun hökmü ilə xristianlıq böyük imperiyanın rəsmi di­li kimi qəbul olundu və imperiyanın çökməsini sürətləndirən mühüm hadi­sə­lərdən birinə çevrildi. Axı, Roma imperiyası böyük yunan mədəniyyəti və fəl­səfəsi üzərində bərqərar olmuşdu. Bəşər tarixinin ən böyük nailiy­yət­lə­rindən biri olan klassik yunan fəlsəfəsinin romalılar tərəfindən mənimsənilə və dəyərləndirilə bilməməsi, mənəvi həyatda boşluq yaranması və bu boşluğu doldurmaq üçün axtarış apararkən xristianlıqla üzləşməsi tarixin gedişatında sivilizasiya kontekstində böyük bir enişin başlanğıcını qoydu. Mənəvi dəyərlər kontekstində bir yüksəliş üçün təməl olan xristianlıq maddi mədəniyyət, elm və, sivilizasiya üçün bir eniş, tənəzzül vəd edə bilərdi. Çünki xristianlığın prinsipləri sivilizasiya meyarları ilə uzlaşmırdı.

Kim deyir ki, yunan fəlsəfəsi çoxallahlılıq üzərində qurulub? Bəli, Homerin poemaları dövründə hakim dünyagörüşü çoxallahlılıqla bağlı idi, amma Platon fəlsəfəsi və ondan sonra gələn əsas fəlsəfi təlimlər vəhdət ideyası üzərində qurulmuşdu və bir növ dinin fəlsəfi səviyyədə təqdimatı idi. Bunu belə də demək mümkündür ki, antik yunanların dini – fəlsəfə idi. Necə ki, yeni dövrdə Qərbin dini – elm olmuşdur.

Biz xristianlığın Avropa yürüşünün nəticələrini məqsədyönlü surətdə araşdırmırıq. Əsl məqsədimiz antik fəlsəfənin taleyi ilə bağlı araşdırma apar­maqdır. Axı, o necə oldu, haraya qeyb oldu? Nəyə görə Avropa onu yaşada bilmədi?

Bu sualları qoyduqdan sonra bir daha İslama qayıdaraq, islami dünyagörüşünün fərqli xüsusiyyətlərindən bəhs etmək istərdik.

Burada üç fərqli istiqamət olduğu nəzərə alınmalıdır. Bu üçləşmənin mahiyyəti Əbu Turxanın «Üç kitab» təlimində öz əksini tapmışdır. Birinci kitab müqəddəs dini kitabdır (əvvəlki müqəddəs kitabları: Tövrat və İncili də nəzərə almaqla Qurani-Kərim). İkinci kitab – «Təbiət», üçüncü kitab isə «İnsanın iç dünyası və əqli imkanlarıdır».

İslam ilahiyyatçıları ancaq birinci kitabdan çıxış etməklə, ikinci və üçüncü kitabların oxunmasına nəinki cəhd göstərməmiş, hətta onu oxuyanlara mane olmağa çalışmış, bunu bidət hesab etmişlər.

Lakin əslində islam dini insanlara ikinci kitabı da öyrənməyə imkan verir. Qurani-Kərimdə dönə-dönə bu dünyadakı ayətləri mənimsəmək tövsiyə olunur.

Lakin təəssüflər olsun ki, islam dünyasında təbiət kitabının oxunması məhz islamın tövsiyələrindən biri kimi dəyərləndirilməmiş, islami dünyagörüşü bu istiqamətdə genişləndirilməmiş və təbiətin öyrənilməsi ilə bağlı ənənələr sanki kənardan götürülmə, yad bir hadisə kimi qarşılanmışdır. Yəni ilahiyyat ancaq birinci kitabı qəbul etməklə və məhz həmin kitabın özündən də aydın olan ikinci və üçüncü kitaba etinasızlıq göstərməklə həqiqi islamın mütərəqqi mahiyyətindən yetərincə bəhrələnə bilməmişdir. Nəticədə elmi-fəlsəfi biliklər və dünyanın nəzəri dərki sahəsindəki fəaliyyət bir yunan hadisəsi sayılmışdır. Bununla belə, elm və ümumiyyətlə təbiətin öyrənilməsi islami dəyərlərə mahiyyətcə zidd olmadığına görə, ilk dövrlərdə elmi fəaliyyətə loyal münasibət bəslənmişdir.

Ona görə də, orta əsrlərdə elm xristianlığın yayıldığı ərazilərdən fərqli olaraq, məhz islam dünyasında inkişaf etmişdir. Və ancaq milli dövlətlər yarandıqdan və din siyasətdən, habelə dövlətdən ayrıldıqdan sonra Avropada elm rahat nəfəs ala bilmiş və yüksələn xətlə inkişaf etmişdir.

Təbiətə bir kitab kimi baxıl­ma­sı fikri islam fəlsəfəsinə xas olan çox mühüm ideyalardan bi­ri­dir. Bütün həqiqətlərin mənbəyini an­caq Qurani Kərimdə axtarmaq möv­qe­yindən çıxış edən ila­hiy­yat­çı­lar­dan fərq­li olaraq, bir çox görkəmli islam fi­losofları, o cümlədən, Mə­həmməd İq­bal, Taha Cabir Əlvani «iki kitab» ideyasını irəli sü­rür­lər. Yəni vəhylə nazil olan Qu­rani Kərimlə yanaşı, Allahın yaratdığı tə­biət də bir kitabdır ki, insanlara onu oxumaq üçün əql verilmişdir. Əl­vani yazır: «Onlar­dan birincisi Al­­la­hın və­hyidir ki, burada dini əhə­­miy­yət daşıyan bü­tün məsələlər ay­­dın­laş­dırılır (Qurani Kərim 12/111); ikinci kitab isə O-nun yaradıcılığıdır (Qur­a­ni Kərim 6/38) (yəni təbiət uni­ver­su­mu). Bi­rinin digərinə istinad et­mə­dən oxun­ması cəhdi bəşərə heç nə vəd et­mir; ona nə sivilizasiyalı cə­miy­yətin qu­rulması və qorunması üçün hər­tə­rəf­li olan, nə də sonrakı inkişaf və yenilənmə baxımından də­yəri olan bilik verə bilir. Fak­tiki olaraq, belə birtərəfli oxuma heç za­man insana nə Allahın xəlifəsi olaraq, nə də O-nun əma­nətinin da­şı­yıcısı kimi və­zi­fəsini tam şəkildə yerinə ye­tir­mə­yi­nə imkan verməz» (2, 30).

Və nəhayət, üçüncü kitabın oxunması, yəni insanın ruh dünyasının, kos­mik zəkadan istifadə imkanlarının öyrənilməsi və reallaşdırılması pro­se­si islami dünyagörüşü çərçivəsində əslində məqbul olsa da, ona ziddiyyətli münasibət bəslənmişdir. Əsasən təsəvvüf adı altında inkişaf etdirilən bu xətt bəzən islama yad olan ideya istiqaməti kimi qiymətləndirilmişdir. Lakin islamın başqa dinlərə nisbətən əsas üstünlüyü, bizcə, məhz bu istiqamətlərdə (yəni ikinci və üçüncü) ortaya çıxır. Və məxsusi mənada islam fəlsəfəsi də bu iki istiqamətdə: naturfəlsəfə və təsəvvüf məcrasında inkişaf etmişdir.

Məhəmməd İqbal təsəvvüfün islam fikir tarixində xüsusi rolunu qeyd edərək yazır: “Qurani-Kərimin üç idrak (bilik) mənbəyindən biri kimi bəyan etdiyi (41:53; 51:20-21) daxili təc­rübənin vəhdətinin mənasını başa düş­mə­yə çalışan ancaq sufizm ol­muş­dur. Digər iki bilik mənbəyi isə Tarix və Tə­bi­ətdir. İslamda dini həyatda bu ba­tini təcrübənin inkişafı Həllacın məşhur “ənəlhəqq” sözü ilə öz kul­mi­na­si­ya nöqtəsinə çatmışdır” (3, 193).

Lakin “fəlsəfə” adı altında məhz yunan modeli qəbul edildiyinə görə, tə­səvvüf də nə isə fəlsəfəyə alternativ bir şey kimi başa düşülmüşdür. Təd­qi­qat göstərir ki, təsəvvüf əksər hallarda sinkretik bir hadisə kimi for­ma­laş­mış­dır. Yəni o, islami həyat tərzi ilə islami dünyagörüşünü birləşdirməklə ya­na­şı, həqiqətə təbiətin araşdırılması və ancaq müqəddəs kitabların öy­rə­nil­mə­si yolu ilə deyil, könlün hökmü, batini təcrübə yolu ilə çatmaq təşəb­bü­sü­dür. Təsəvvüfçülər – sufilər öz fikirlərini elmi-fəlsəfi ka­teqoriyalarla, mü­rək­kəb məntiqi konstruksiyalarla deyil, adi danışıq dilində, şəxsi həyat nü­mu­nəsi ilə və bədii obrazlı düşüncə vasitəsilə ifadə edirdilər. Biz bunun bit­kin bir fəlsəfi sistem olduğunu iddia etmirik. Lakin burada ənənəvi fəlsəfəyə (yu­nan fəlsəfəsinə) alternativ modelin rüşeymi vardır.

Əslində üçüncü kitab ideyası Platonun ideyalar dünyası təlimindən də hasil olur. Sadəcə olaraq Platon məhz bir kitabdan – baxdığımız halda üçüncü kitabdan çıxış edir. Qalanlarını isə ikinci dərəcəli bir hadisə – kölgələr dünyası hesab edir. Əbu Turxan bu üç kitabdan heç birini ilk dəfə irəli sürmür. Sadəcə olaraq islam fəlsəfəsində xeyli dərəcədə qərarlaşmış olan iki kitab təlimini Platonun bunlardan fərqli olan «tək kitab» təlimi ilə birləşdirir və bu üç kitabın ekvivalentliyini irəli sürür.

Bəli, tək kitab təlimləri daha geniş yayılmışdır. İlahiyyatda müqəddəs kitablar yeganə həqiqət – əsil, orijinal kimi qəbul olunmuş, yerdə qalanlar isə nisbi həqiqətlər və təhriflər kimi qələmə verilmişdir. Materialistlər və panteistlər bir qayda olaraq tək kitab kimi təbiəti götürmüşlər və insanın vəzifəsi, idrak prosesinin əsas xətti bu təbiət kitabını oxumaqdan ibarət hesab edilmişdir. Amma nə üçünsə Platonun ideyalar dünyası təlimi alternativ kitab kimi nəzərə alınmamışdır. Halbuki Platon da yeganə həqiqət kimi mütləq ideyaları və deməli yeganə həqiqi kitab kimi də ideyalar dünyasını götürmüşdür. Sadəcə olaraq Platon maddi dünyada, təbiətdə olan həqiqətləri ancaq insana bəlli olan rəylər (mnenie) kimi qəbul etmiş, amma insanın ardıcıl surətdə yaxınlaşdığı, araşdırmalarının və idrakın məqsədi olan mütləq həqiqətlərin təbiətdə də mövcud olduğunu qəbul etməmişdir.

Əbu Turxanın kitabların ekvivalentliyi prinsipi bu fərqli təlimlər arasındakı ziddiyyəti qaldırmağa və daha mükəmməl bir təlim olmaqla onları ehtiva etməyə imkan verir.