Azərbaycan folklorunun ilkin nəşrləri” seriyası HÜMMƏT ƏLİzadə azərbaycan el əDƏBİyyati

XƏDİCƏ XALA
Xədicə xala 1854-1855-ci illərdə Dərəçiçək mahalının Qo­çulu kəndində anadan olmuş, olduqca kasıb bir ailə tərbiyəsi ilə bö­yümüşdür. Cocuğluğunu tam mənası ilə fəna bir vəziyyətdə ke­çirmişdir.

Kiçik yaşlarında ata və anasını qeyb edərək evdə tək qal­mış­dır. Ancaq onu himayə edəcək bir qoca xalası olmuşdur ki, bu da onu həmişə döyə-döyə saxlamışdır. Bu qız 9-10 yaşlarında öz əmisi oğluna ərə verilmişdir. Bu izdivacdan az keçər-keçməz iki uşağı olmuş, onlar da çox kiçik vaxtlarında atalarını qeyb etmiş­lər, özü yetimlik həyatından qurtarır-qurtarmaz yetim cocuqlar onun boynuna düşmüş bir müddət yetimcikləri çətinliklə sax­la­yıb böyütmüşdür. Fəqət başa qadar himayə etməyə qüvvəsi ol­ma­dığından ikinci bir ərə getmişdir. Bu ikinci ərinin zamanında Xə­­dicə xala yaxşı həyat keçirmişdur. Lakin bir qadar keçdikdən son­ra onun ərini öldürürlər, həyatı daha da fənalaşmışdır.

Azərbaycan şuralaşandan sonra yerli hökümət tərəfindən nü­fuz etibarı ilə ona torpaq verilmiş və uşaqları komsomol və şura üzv­lüyünə qəbul olunmaqla bərabər yeni məktəblərə ezam olun­muş­dur. Bundan sonra bu cocuqlar analarını saxlamağa baş­la­mışlar.

Xədicə xala yetim zamanlarından başlayaraq bir nev ələm­lə­ri­ni, kədərlərini unutmaq üçün məşhur nağılçılardan dastan, na­ğıl, masal və sair öyrənməyə başlamış, böyləliklə yığın-yığın na­ğıl öyrənməyə müvəffəq olmuşdur. Özünün dediyinə görə 50-60-a qadar nağıl bilir.

Xədicə xalanın cocuqluqdan keçirmiş olduğu ağır vəziyyəti onun öyrəndiyi və bənimsədiyi nağıllara çox təsir yapmış, zira ən çox bildiyi və hafizəsində yerləşdirdiyi nağıllar acı, bədbin fa­ciəli və tam mənası ilə müdhiş və qızğın bir həyatı andırır.
AŞIQ MİRZƏ
Mirzə Əhməd oğlu 1895-ci ildə anadan Qazax qəzası Əmir Şəmsəddin nahiyəsinin Çilovdarlı kəndində təvəllüd etmişdir. 7 yaşından məktəbə dəvam etmiş, 15 yaşında bir nev oxuyub yaz­ma­ğı bildiyindən sonra məktəbdən çıxmış cocuqluqdan sevdiyi aşıq­lığa getmişdir. Məşhur şair və ustad sayılan aşıq Hüseynə bir müddət şagird olmuş, oxumağı və saz çalmağı yaxşı bə­nim­sə­dikdən sonra ustadın yanından çıxıb özü bir sərbəst aşıq ol­muş­dur.

Aşıq Mirzənin yaxşı uca səsi və yaxşı nağıllar söyləməsi onu el içində məşhur etmişdir. Qazaxda Bir May bayramı mü­na­si­bətilə düzənlənən el aşiqlərinin yığıncağında birincilik al­mış­dır.

Aşıq Mirzə Tavusda yenə də son dərəcə məharətlə bildiyi aşıqlıq ilə məşğuldur.

AŞIQ ƏSƏD
Aşıq Əsəd 1883-cü ildə Göyçay mahalının Qaraqoyunlu kən­dində anadan olmuşdur.

12 yaşında atası vəfat etdiyindən böyük bir ailə yükü onun üzərinə düşmüş, onu idarə edə bilmək üçün beş il xidmət etməyə məcbur olmuşdur. Nökərçiliyi zamanlarda dağlarda, yamaclarda mal-qaranı otararkan eşitdiyi və öyrəndiyi el mahnılarından oxu­mağa başlamış və arabir də özündən söz demişdir.

Aşıq Əsəd çöllərdə, qırlarda ney çala-çala mahnı oxuya-oxu­ya yaşamış və böylə həyat onda aşıqlığa böyük bir həvəs və bö­yük bir zevq oyatmışdır: daha mal otarmaqla çalmaq ça­ğır­maq onun zevqini təmin edəməmişdir. Ona görə nökərçiliyi tərk edə­rək aşıqlığa başlamışdır. Aşıqlıqla ailəyi idarə etmək olmaz, de­yə böyük qardaşı dəfələrlə aşıq Əsədin sazını qırmış aşıqlığa get­məyinə mane olmuşdur.

Aşıq Əsəd aşıqlığı 20 yaşına qadar gizlin etmişdir. Lakin on­­­dan sonra qardaşının razı olmamağına baxmayaraq səmimi qoş­maları incə gözəlləmələri ilə eldə, obada məşğul olaraq və qa­bil ystadlardan sayılan aşıq Əli Əsgərin yanında şagird olmuş, çox keçmədən saz çalmağı, söz oxumağı gözəlcəsinə öy­rən­miş­dir. Əvvəlləri şagird olan aşıq Əsəd ustalaşmış və sərbəst olaraq za­manəyə aid şeirlər söyləməkdə və düzəltməkdədir.

Aşıq Əsəd yığın-yığın təcnisləri, müxəmməsləri, mü­rəbbe­lə­ri, dodaqdəyməzləri, dəyişmələri xüsusilə gəraylı və gözəllə­mə­ləri ilə Göyçay, Qazax və Gəncə mahallarında böyük hörmət və bö­yük şöhrət qazanmışdır.

Aşıq Əsəd bununla da qalmamış, o yeniliyə aid bir çox şeir­lər söyləmiş və hər zaman şura, firqə, gənclər yığıncağında ça­lış­mış və oxumuşdur. Böyləliklə, 1927-ci sənədə Qazaxda Bir May bayramı münasibətilə çağırılmış qəza aşıqlar yığıncağında Xalq Maarif Komissarlığı tərəfindən Bakıda çağırılmış aşıqlar qu­rultayında bütün Azərbaycan aşıqları içərisində birinciliyi qa­zan­mışdır.