Azərbaycan folklorunun ilkin nəşrləri” seriyası HÜMMƏT ƏLİzadə azərbaycan el əDƏBİyyati
Yüklə 1,73 Mb.
|
| Sönməz ABBASLI
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Bakı, 2013 ŞAHZADA İBRAHİM Əli Rəhim oğlu Qazax – 1926 Ustatnama Qafil gönül bir məclisə varanda, Ağır əyləş, sağ, sola danışma! Hərcai söyləmə, zənanələr tək, Laf eyliyib, gülə-gülə danışma! İgit gərək hər məclisdə sayılsın, Həqiqət söz danış, əhsən deyilsin. Kəlmə çıxart şirin cana yayılsın Aşırıb sözün zilə danışma! Sözünü man tutma hər azğının, axmağın. Xoşdanılmaz aralıqdan çıxmağın. Layıq dəyil başa qaxıc qaxmağın. Öz eybini bilə-bilə danışma! Yazıq “Söyün” əhdin yetər yerinə. Çək sözünu şəriətə, dərinə, Ləl mətağın aç xırıdarına. Hər qədir bilməzə, mala danışma. Ustatdar ustatnamanı bir deməyib iki deyər. Biz də deyək iki olsun, duşmannarın ömrü gül təki solsun. Dedim: gönül düşmə şeytan felinə? Fitnə şamatası şərri olajaxdı. Bu dünya bir bağdı, bağmanı iblis, Alması, hayvası, narı olajaxdı.
Hayva rəvadı, qanı irindi. Nar sağır malıdı, hədis dərindi. Danəsi cəsədində nar olajaxdı. Gözəllər şəbihdi bağın gülünə, Müştaq olma şirin ləhcə dilinə, Həvəsdənib seygal vermə telinə. Məhşərdə hər biri mar olajaxdı. Ustatdar ustatnamanı iki deməyib üç deyər, biz də deyək üç olsun, duşmanın ömrü xırxa puç olsun. Arif məclisində hər bir söz söylərəm, Nə xəlaf, nə çaşqın, nə gələt olmaz. Loxmadan dağ olan, lütfədən halal. İnşallah heç yerdə xəcalət olmaz.
Müxənnitlər etdigindən utanar. Varlıqda dost olar, yoxluxda kənar İgidəm deyəndə bu adət olmaz. Bir şəxsin sənəti istəmək ola, Səxavət eləməz, hazım tey ola, Bir insan ki, gədəlikdən bəy ola Başı ərşə dəysə ədalət olmaz. “Əli Əsgər” mətləbini həqqdən istə, İnsaf olmaz müxənnitdə, xəsisdə Gögluk, bəglik, səylik olan məclisdə, Qaç ordan xeyir bərəkət olmaz. “Kilat” mahalında “Zülal” addı, ağıllı, kamallı və ədalətli bir şah var idi. Bunun da iki oğlu var idi ki, heç birinin gözəlliydə misli manəndi yox idi. Uşaqların birisinin adı “İbrahim”, o birisinin adı “Asdan” idi. Gün keçdi, ay keçdi, uşaqlar böyüyüb yeddi, səkkiz yaşına yetişdi. Padişah bunları bir mollanın yanına oxumağa qoydu. Bu padişah balaları uşaqlıqda ox atmağı, at çapmağı da ögrənirdi. Elə ki, Asdan iyirmi iki yaşına və İbrahim də on səkkiz yaşına çatdı hər ikisi elmli, həm də dava işlərində mahir oldular. Bu zaman bunların anası vəfat etdi. O vaxtın adətinə görə analarını dəfn etdilər. Oğlanlar analarından ayrılmağına görə çox qəm-qüssə çəkirdilər. Zülal şah üç il arvad almadı ki, oğlanlarım analıqdan korlux çəkməsin. Ancaq üç ildən sonra vəzir ərz etdi ki: – Şah sağ olsun! Bu yaxınlarda Hindistan şahı ölüb, onun bir ağıllı və gözəl arvadı vardır ki, hərgah sən onu alsan Asdan və İbrahim ilə çox xoş rəftar edər və şahzadalar analarının ölümünü yadından çıxarar. Çünki o bir xoş sima və xoş rəftar bir arvaddı. Zülal şah vəzirdən bu kəlamı eşidif bir az fikirdən sonra labid razı oldu. Onu gətirmək üçün calal və dəsgah ilə vəzir, vəkil, əyan, əşraf Hind elinə rəvan oldular. Mənzil-bə-mənzil gedib Hində yetişdilər. Arvadı əhvalatdan bərxurd etdilər. Arvad razı oldu. Zülal şah, əyan və əşraf bir neçə gün mehman qaldıqdan sonra “Ayişə” xanımı zərri kecavədə əgləşdirib, qul, qarabaşnan Kilat mahalına yola düşdülər. Xuraman-xuraman gedib Kilata yaxınlaşdılar. Şah bir fərraş şəhərə göndərdi, get əhl Kilata xəbər ver ki, Zülal şah şən, şökət, cah-cəlal ilə Ayişə xanımı gətirir. Dükanları, bazarları bağlayıb küçələri əlvan çiçəklər ilə bəzəsinlər. Kilat şəhəri bəzənməkdə olsun, gəlin sizə Asdan ilə İbrahimdən xəbər verim: bu cavanlar məktəbi və dava məşgini qutarıb hər gün babalarının imarətində və şahana məclislərdə iş, işrət ilə dolanırdılar. Atalarının Hind şahının arvadını götürməgin bilməyirdilər. Çünki Zülal şah arvad almağını, oğlanlarından gizlin tuturdu. Bir də o zamanın qaydasına görə bir şəxsin arvadı öləndən sonra beş il arvad ala bilməzdi. Şah bir yannan tez evləndiyindən, o biri yandan oğlanlarına gənişmədiyindən, bu işi oğlanlarına bildirmək istəməyirdi. Qəzadan Zülal şah, vəzir, vəkil, əyan və əşraf şan-şökətnən zərri kecavələrdə Ayişə xanımı şəhərə daxil etdikləri zaman Asdan ilə İbrahim şəhərə çıxmışdılar. Kilat əhlini şad və şəhəri laləzar görüb soruşdular. Bu şadiyanəlik nə üçündü? Kilat əhli dedilər: – Şahzadalar, bəs xəbəriniz yoxdurmu. Atanız Hind şahının arvadını alıb gətirir və bu gün şəhərə daxil olacaqdır. Asdan ilə İbrahim işin üstü açılanda ataları utanmasın deyə, bargaha gəlib, hər biri bir guh peykər ata suvar olurlar və pişvaza çıxdılar. Ayişə xanım bu cavan nurəsidələri görüb qəd-qamətlərinə heyran oldu. Oğlanlar yetişcək mübarək bad edib toy əhli ilə görüşdülər. Şan-sökət ilə daxil bargah oldular. Bargahda bir toy məclis qurub, yeyib, içib, şad və xürrəm xoş söhbət etdilər. Ta inki axşam oldu. Toy əhli dağıldı, şah ilə hərəmxanaya gedib, Ayişə ilə söhbətə məşğul oldu. Söhbət vəxti Ayişə şahdan xəbər aldı ki, sizin əvvəlki arvadınızdan heç evladınız yoxdurmu. – İki övladım var, birinin adı İbrahim, o birinin adı Asdandı. Onların tərbiyə, əql və kamalına heç söz yoxdur. Qəd-qamətləri çinar tək elə nurəsidə cavandılar ki, dünyada misilləri yoxdur. Ayişə şahdan bu sözü eşidib, zahirdən, şad batindən isə gəmnak oldu. Çünki Zülal şah bir piran şəxs idi. Arvad dünyanın zevq səfasın ondan sürüb, feyziyab olmazdı. O çəpəl həm özü Asdan və İbrahimi pişvaza çıxdıqda görüb, həm də şahdan bu kalamı eşidib, bildi ki, gördüyü cavanlar şahın oğlanlarıdır. Bir könüldən, min könülə onlara aşiq olub, öz-özünə dedi: “Bu cavanlar ilə yaxşı ömür sürərəm”. Böylə boş fikirlər ilə və boş sözlər ilə Zülal şahnan o gecəni fəmən yəməl keçirdi. Sabah olcaq oğlanları yanına çağırıb, şahın yanında hər ikisini yaxasından keçirib üzlərindən, gözlərindən öpüb, dedi:
– Mən nə vəxtə qədər bu piranın əlində dəstigir olub cavan həyatımı bu zəhərli tikan ilə keçirdəcəyəm. Ya ölüm və ya şahzada nocavan İbrahimin vüsalına yetişəm. Ona görə də bir fürsət tapıb, macəranı ona bildirmək lazımdı. Hərgah o razı olsa mən o cavana canımı onun qədəmlərinə qoyub, canımı ona qurban edərəm, razı olmasa bir hiylə qurub onu tezcə həlak etdirərəm. Çünki onu hər görəndə ərvahım uçur. Ayişə bir gün fikir xəyal ilə hərəmxanada məyus oturmuşdu. Nagah İbrahim açıq sifət ilə hərəmxanaya daxil oldu. Ayişə İbrahimi görcək, həmən eşqə giriftar olmuş dedi: – Oğlum, gəl mənim ilə bərabər bütün ambarları gəzək. Atanı çox varlı söyləyirlər. Görüm doğrudan da varlıdırmı. İbrahim “bəçəşm” dəyib, Ayişə ilə bərabər ambarlar gəzməyə getdi. Ayişə eşqə dutulduğundan bitab və biqarar olub içəri daxil olduqca qapıları bir-bir bağlayırdı. Ən axırıncı otağa gələndə Ayişə dedi: – İbrahim! Bil və agah ol, mən buraya gəlib səni görəndən bəri gül camalına heyran olub, məhəbbət əlindən həlak olmaq dərəcəsinə gəlmişəm. Ona görə gərək mənimlə başı birlik edəsən, yoxsa səni fəlakətə düçar edərəm. İbrahim arvaddan bu sözü eşidib o nankorun ağzının üstündən bir sillə vurdu ki, ağzı qan ilə doldu. Arvad ağlayıb ah-zar etməsindən İbrahim rəhmə gəlib, o saat su hazır edib ağzının qanını yuyub, dedi: – Anacan belə iş olmaz, çünki sən məni və Asdanı yaxandan keçirib, oğulluğa qabul etmisən. Ayişə bir az fikirləşib, hilə yolu tapdı. – Çox yaxşı, indi sən mənə məhəbbət yetiribsən. Gör sənin başına nə iş gətirəcəyəm. İbrahim Ayişədən bu sözü eşidib, bildi ki, heç bir söz ilə bu çəpəl həqq yola gəlmiyəcək. Ona görə İbrahim bunu oyana bağlı qapıları aça-aça çıxmaq istəyəndə Ayişə fürsəti qənimət bilib firəngi qayçı ilə İbrahimin dal ətəyini kəsib götürdü. Sonra ağlaya-ağlaya bir qaraçı şivəni ilə Zülal şahın yanına gedib həm İbrahimin çuxa kəsigin verdi, həm də o hiləgər əhvalatı Zülal şaha nağıl etdi. Zülal şah arvadın hiləsindən xəbərdar olmayıb, çox qəzəbləndi. Dərhal cəllad çağırdı. Əmr etdi ki, İbrahimin boynunu vursun. Dana vəzir irəli durub, ərz etdi: – Şah sağ olsun, İbrahim heyifdi, nahəqdən bunu həlak etdirmə. Çünki günah bunda olsa idi, onda qabaq ətəgi kəsilmiş olardı. İndi ki, dal ətəgi kəsilib, onda günah Ayişədədi. Ona görə ki oğlan qaçdığı zaman dal ətəgini kəsibdir. – Vəzir bəs nə etməli? – Mən nə ərz etdim, o ki, lazım idi, dedim və gənə də deyirəm. Əvvəla İbrahimdə günah yoxdur. Ona görə onu həlak etdirmə. İkinci ona razı olmasan da İbrahimi öz məmləkətindən sürgün etdir. – Vəzir, sən çox əqillisin, ikinci sözünü qəbul edib, İbrahimi sürgün etdirərəm. Asdan İbrahimin sürgün edilməsini eşidib: – Atacan, İbrahim heyifdi, gəl sən Ayişənin hiləsinə uyub, onu sürgün etdirmə. Şah qəzəblənib dedi: ─ Asdan heç elə şey olmaz. Gərək bu gün İbrahim sürgün edilsin. Asdan bildi ki, atası İbrahimdən əl çəkməyib, sürgün etdirəcək. Canı qardaşına yandığından qeyzə gəlib dedi: – Babacan! Onu yəqin bil ki, İbrahimi sürgün etdirməgindən axırda peşiman olajaxsan. Ancaq peşimançılıq bir fayda verməyəcəkdir. İbrahim uşaqdı, ona görə mən də gedəsiyəm. Şah Ayişənin felinə o qədər uymuşdu ki, lap yoldan çıxmışdı. Ona görə dedi: Öz günahın öz boynuna gedirsən, get! – Çox yaxşı, mən və qardaşım bu saat gedəjəyik. Əmma sən nihayət bu işin nahaq olmasını biləcəksən. İndi bizə bir qədər yol xərci ver ki, sənin məmləkətindən kənara çıxana kimi dolanaq. Şah buyurdu: – O xəzinə, o da siz, gedin hər nə qədər lazımdırsa götürün. Hər iki qardaş atalarından bu sözü eşidib, xəzinəyə varid oldular. Hərəsi bir purqiymət daş götürüb, yüz çöl biyabana qoydular. Günə bir mənzil teyyi mənazil edib, gedirdilər. Bu minval ilə gedərkən bir gün baxdılar ki, azuqələri təmamən qutarmış. Özləri də aclarından az qalır ki, həlak olsunlar. Uzaqda bir saray görüb Asdan dedi: – Qardaş! Hər halda bura abadanlıq olar. Gəl gedək bəlkə bir az çörək tapıb tənavil edək. Hər iki qardaş oradan həman saraya tərəf gəlib gördülər ki, bu qəbiristanlıqdır. Əmma uzaxdan o saray kimi görünən, kərpicdən bina edilmiş bir günbəzdi. Nə günbəz. Başı ərş əlaya çəkilmiş. Dibindən baxanda göz qaralır. Kərpicləri elə bina edilmiş ki, deyəsən bunun üstündə əl gəzməyib, ancaq kərpicdən bina edilmiş bir balaca qapısı vardır ki, adam onun ilə günbəzə daxil olub nərdibanlar ilə yuxarısına çıxır. Günbəzin ətrafı isə böyük bir qəbiristanlıqdır, neçə min illəri göstərən daşlar vardır. Hər iki qardaş bir qədər məzaristanı gəzdikdən sonra aclıq qələbə edib hər ikisi bitab düşdülər. Asdan yaşı çox olduğundan bir az aclığa davam gətirib dedi: – Qardaş İbrahim! Sən dur bu günbəzə daxil ol, mən də yüz çölə qoyub, gedim. Hər halda bu yaxınlarda abadanlıq tapıb, çörək alıb götürrəm, tənavil edərik. O zaman istədiyimiz yerə gedə billik. İbrahim razı olub, günbəzdə qaldı. Asdan da qabağına çıxan bir yol ilə gedib, bir müddətdən sonra bir şəhərə yetişdi. Şəhərə çatanda gördü ki, bu şəhərin əhli hay-huy ilə şəhərdən qaçışırlar. Asdan birindən xəbər aldı ki, “bu nə işdi, nə üçün əhl şəhər belə hərasa qaçışırlar”. – Bil və agah ol, Bibahat vilayətinin şahı bu yaxından vəfat edib. Ona görə camaat şəhərin kənarında olan meydançaya yığışıb, “Dölət quşunu” uçuracaqlar. O quş hər kimin başına düşsə onu Bibahat vilayətinə şah edib, təxt səltənətdə purqarar edəcəklər. – Özgə vilayətdən gələn qərib adam da olarmı? – Çox gözəl olar.
Elə ki, Bibahat əhli şahzada Asdanın şahlığına can dildən qabul etdilər. Bu zaman Asdanı da özləri ilə bərabər Bibahat şəhərinə götürdülər. Şəhəri çirağban bəzədib, Asdanı şahana libas ilə bəzəyib və şahlıq tacını başına qoyduqdan sonra calal və şökət ilə taxt səltənətdə bərqərar etdilər. Asdan şah Bibahat məmləkətinə şah olub təxt səltənətə sahib olandan sonra şad-xürrəm məmləkəti idarə edirdi. Günü xoş keçdiyindən biçara qardaşı İbrahimi yadına salmırdı. Bir gün təxt səltənətdə əgləşib, xalq işinə baxdığı zaman sərbazlar bir cavanı əli ayağı bəstə şahın hüzuruna gətirdilər. Şah bu cavandan xəbər aldı ki, nə üçün düz dolanmırsan, belə balaya düçar olursan. Cavan ərz etdi: – Şah sağ olsun, mən elə bir pis iş görməmişəm. – Söylə görüm nə iş görmüsən. – Ey Bibahatın şahı, bil və agah ol! Mən bir uzaq səfərdən gəlirdim. Yolda xurd-xörəgim qurtardı. Acımdan bitab olmuşdum. Yol ilə gələndə Bibahat şəhərinin yaxınlığında bir sürü qoyuna rast gəldim. Qoyun sahibi çobana dedim:
Şah bu cavandan aclıq üstündə belə balaya düşdügün eşitcək qardaşı İbrahim yadına düşüb, bir az suznaq çəkib dedi: ey dil qafil nə taxt səltənətdə əgləşib, hökümranlıq sürürsən. Sənin qardaşın bu cavan kibi, ac, susuz günbəzdə qalıb. Bunu deyib, o cavana bir qədər xərclik verib yola saldı və sərbazlara da cəza verdi. Bundan sonra təxtin üstündə fikrə piçidə olub, gözünün yaşını əbru bahar buludu kibi döküb, əvvəla bütün Bibahata car çəkdirməli ki, harada Zülal şah oğlu İbrahim görsəniz mənim hüzuruma götürün. Hərgah carçılar bir xəbər gətürməsələr onda özüm diyar-bə-diyar düşüb, harada olsa qardaşımı tapmalıyam. Bunu deyib, nə ki onun hökmündə olan məmləkət var, carçılara fərman verdi ki, İbrahim Zülal şah oğlu adında bir cavanı harada tapsanız Bibahat şəhərində Asdan şahın yanına götürün. Onu da bilin ki, hər kim şahzada İbrahimi tapıb, bana götürsə doqquz İbrahim ağırlığında ağ qızıl verrəm. Bu əmri bütün carçılara tapşırıb hər birisini bir diyara göndərdi. Özü də millət işi ilə məşğul oldu. Asdan Bibahatda şahlıq etməkdə olsun, gəl sənə biçarə İbrahimdən xəbər verim.
Yüklə 1,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|