Azərbaycan folklorunun ilkin nəşrləri” seriyası HÜMMƏT ƏLİzadə azərbaycan el əDƏBİyyati

PİYALAGÖZÜN NAĞILI

Xacca İsmayıl qızı

_______________

Qazax- 1928
“Şatırrı” şenniyində bir dölətdi kişinən bir öydar arvat var idi. Bun­ların da Şeydaman addı bir qoçax oğlannarı var idi. Arvadın qoynu dolu olduğunnan günnərin bir günü bar həmlin yerə qoydu. Munun bir qızı oldu ki, balajalığında yeddi aylıq ayı putası kimi in­sana az oxşarı var idi. Bu uşax süd əməndə bir az vəxtdə ana­sı­nın südünü qutarıf, az qalardı ki, məmələri də yesin. O hələ o biri tərəfdən laf körpə zamanı əlinə hər nə keçərdi udurdu. Ona görə də bu nödərəmət uşağın adını Piyalagöz qoymuşdular. Anası Pi­ya­lagözü əlləmə ayax olduğunnan həmişə bəşigə beləkli sax­lar­dı. Pi­yalagöz isə hərəmi olduğunnan gün­düz­lər dinmez, söyləməz bə­şikdə yatardı. Gecələr isə ata-anasını və qardaşını yuxuya ver­diy­dən sonra beşikdən düşüf əlinə keçən südü, qatığı, yağı yeyif, gə­nə beşigə girif yatardı. Sabah olanda arvat gördü ki, heç bir şey qal­mıyıf. Oları o elə bilirdi ki, bəlkə oğru pişik yeyir. Bir gün belə, beş gün belə gördülər ki, evdə əsər də qalmadı. Ona görə bir gün ər-arvat və oğlannarı Şey­daman yerin içində pusduxda nə gör­dülər: Piyalagöz gejədən bir qədər keçmiş beşik­dən düşüf öydə əli­nə keçəni haramı kimi uduf gənə beşigə girdi. Bunlar Pi­ya­la­gö­zün haramı olduğunu bildiydə bir-birinə dedilər:

– Vay bizim günümüzə, bu hələ balajadı, öydə olan şeyləri be­lə yeyir. Bu böyüyəndə bizləri də yeyər. Hər halda bunun əlin­nən qaçmax lazımdı.

Bu tədbirə onların üçü də razı oldu. Piyalagözü yuxuya verif hər biri bir at minif vəzindən yüngül, qıymatdan ağır şeylərdən at­ları yükləyib bir mənzil uzaqlığda Uzundərə şenniyində bir dam tutuf, orada olmağa başladılar.

Bu yannan Piyalagöz yuxudan ayılıf gördü ki, ata-anası və qar­daşı qaçıflar. Bildi ki, munun qorxusunnan qaçıflar. O haramı ha­lı belə görüf gündə heyvanların birini yeyə-yeyə qutardı. Son­ra it, pişik yeməyə başladı. O tərəfdən Şeydaman və ata, anası bir müddət apardıqları ehtiyatnan dolandılar. Axırda ehti­yat da qur­tar­­dı. Bu zaman Şeydaman Uzundərə şenniyinin malı­na naxırçı olub aldığı haxnan ata-anasını saxlayırdı. Günnərin bir günündə Şeyda­man şenniyin mallarını yığıf itdi, eşekli bir mənzilin me­şə­yə otarmağa apardı. Malı yarpaxlığına darıyıf özü bir daldada ot­ur­du. Yanındakı itdərin hərəsi bir tərəf sümsün­məyə getdi. Şey­daman bir az dincəlif mallarını yoxlamağa gedərkən gördü ki, ən sərp və ən kotallı ala qancıx dərədə bir canavarnan qarıyır. O bu­nu görüf söyünmüş belə bir fikir elədi:

– Çox yaxşı oldu, ala qancıx küçükləyəndə bir cüt yaxşı kü­çük tutaram. Onları özüm elə örgədərəm ki, hansı insi, cinsə qıs vu­randa parça-parça eləsin. Elə ki, bu iş başa gəldi, küçükləri gö­türüf Şatırrıya gedərəm. Hərgah bajım Piyalagöz elə böyük ha­ramı oluf məni də yemək istəsə, küçüklərnən onu darva-dağın et­dirrəm. Bu qoltuxdan öymüzü vətənə aparram. Şeydaman bu təd­bir üzərə ala qancıx doğanda bir cüt küçük tutdu. Birinin adı­nı Halan, o birinin adını Hulan qoydu. Bunları balajalıqdan elə ör­gətdi ki, nəyə qıs vuranda gedirdilər və nəyi al deyəndə o saat da­ğıdırdılar. Şeydaman tədbirini ata-anasına söylədi. Onlar hərçi de­dilər səni də Piyalagöz yeyər, o razı olmadı. Axırda bir at atası, bir at da özü minif küçüklər də yedəgində Şatırrı şenni­yinin ya­xın­nığına yetişdilər. Şeydaman küçükləri də atasına verif, “Ay ata, mən təkcə Piyalagözün yanına gedəjəm, görüm mal-dölə­ti­miz­­dən nə qalıf və ev, eşigimiz necədi. İşdi, Piyalagöz məni ye­mək istəsə, mən küçükləri çağırajam, onda sən onları aç burax”.

Atası naəlaj razı oluf orda Şeydamanın intizarını çəkməkdə ol­du. Şeydaman da atı sürüf Şatırrı şenniyinə yetişdi. Gördü ki, Pi­yalagöz mal-heyvanı qurtarıf, it, pişik qoyalayır. Elə ki, Şey­da­manı gördü, “Ay bajın sana qurvan, ay qardaş evimizə gəl gö­rüm, necə dolanırsınız”, dedi. Şeydaman gördü Piyalagöz yu­na­la­yıf yaxınlaşıf, qaçmax mümkün döyül, ona atı qapılarına sürüf di­­rəyə bağlıyıf, Piyalagöznən içəri girdi. Piyalagöz qardaşınan gö­­rüşüf, ata-anasının və özünün kef-əhvalını xəbər alıf, eşigə çıx­dı, atın bir qılçasını uduf, içəri girif dedi: – A bajın ölsün, üç qıl­çalı atımı minif gəlifsən?

– Həə, ay bajı, həə.

Gənə eşigə çıxıf atın o biri qılçasını da uduf Şeydamanın ya­nı­na gəldi: – A bajın ölsün, iki qılçalı atı sən minif gəlifsən?

– Həə, a bajı, həə...

Piyalagöz bu minvalnan atı bütün yeyif Şeydamanın yanına gəlif:

– A bajın ölsün, hələ yəhərinimi minif gəlifsən?

– Həə, a bajı, həə...

Piyalagöz atı udduqdan sonra Şeydamanı dəxi udmaq xə­ya­lı­na düşdü. Odur ki, – a qardaş, səni çoxdandı pitdəmirəm. Bir uzan pitdəyim – dedi. Şeydaman işi qanıb dedi: “Ay bajı, çox yax­­şı, sən mənim bu yapıncımın söküyünü tik, mən də damın üs­tə çıxıf baxım görüm atamız gəlirmi?

Piyalagöz razı oldu. Yapıncının söküyünü tikməyə başdadı. Şey­daman eşigə çıxıf çəkmələrini kül ilə dolduruf bajadan as­dığ­­dan sonra tələsik yola düzəldi. O tərəfdən Piyalagöz ya­pın­cı­nı qurtarıf ha gözdədi, Şeydaman gəlmədi. Bajadan Şeydamanın çək­mələri sallandığınnan elə bildi ki, bajadadı. Ona görə “a qar­daş-qardaş” deyə çağırdı. Cavab gəlmədiyinnən ağac­nan çək­mə­lə­ri vurdu ki, qardaşı eşidif içəri gəlsin. Dərhal çək­mələr asıl­dı­ğın­­nan altdan qaldıranda kül onun gözünə töküldü. Bu ha əylif gö­zünün külünü təmizdiyənə qədər Şeydaman şən­niyindən kə­nar­dakı ağacdığa yetişdi. Bu tərəfdən Piyalagöz gözünün külünü tə­mizdiyif Şeydamanın izinən elə ilğadı ki, həman ağacdığdakı qar­daşına yetişdi. Şeydaman halı belə görüf tələsik bir hündür çi­nar ağacına çıxdı. Piyalagöz dişinən ağacı kəsməyə məşğul ikən Şeydaman düdügü ağzına alıf:

Halan hu, Hulan hu

Qanımı satın alan hu

– deyə küçükləri çağıranda atası eşidif o sahat küçükləri zən­cir­dən açdı. Küçüklər ildırım kimi özünü Şeydamana yetirdi. Şey­da­­­man küçükləri qıs vuruf dedi: “A dartan, elə dartarsan ki, bir ti­kə əti yerə düşməz. A yırtan, elə yırtarsan ki, bir damcı qanı ye­rə düşməsin”. Küçüklər Piyalagözü elə dartdılar, elə yırtdılar ki, bircə damcı qanınan başqa bir şeyi yerə düşmədi. Şeydaman halı belə gördüydə şad oluf yerə düşdü. Getmək istədiydə gördü ki, o bir damcı qan dilə gəlif deyir:

– A qardaş, məni də apar, həlvət bir gün sana lazım olaram.

Şeydaman gülüf – a munun özünə lənət, özü mana nə elədi ki, qanı nə eləsin – deyif qanı götürüf civinə qoyuf, küçüklər də ye­dəgində bir az getmiş idi ki, bir qatar yüklü və sarvannı də­və­yə rast gəldi. Sarvan başı Şeydamannan soruşdu:

– Bu yedəgdəkilər nədi və nəyə lazımdı? Şeydaman küçük­lə­rin xasiyyətini sarvan başına söylədiydə sarvan başı dedi:

– İndi ki, belədir. Hərgah mənim bu bir qatar dəvəmin yükü nə olduğunu bildin, yüküynən sana verəjəm. Yox bilmədin, kü­çük­ləri də əlinnən alajam.

Şeydaman naəlac qabul edif nə qədər şey saydısa da qatırın yü­künü tapa bilmədiyinə görə sarvan başı küçükləri aldı. Onlar ge­dərkən Piyalagözün o bir damcı qanı dedi:

– A qardaş, sarvan başına deynən yükün sandaldı.

Şeydaman nagahan dedi: Sarvan başı, olma sənin qatarının yü­kü sandaldı.

Sarvan başı: Oğul tapdın, deyif bir qatar dəvəni yüküynən Şey­damana bağışdadı və küçüklərini də özünə verib getdi. Şey­da­man söyünə-söyünə dəvələri çəkif atasının yanına gəldi və bü­tün əhvalatı ona nağıl elədi.

Atası söyünüf dedi:

– A bala, Piyalagözün o bir damcı qannı görüm.

Şeydaman qanı atasına verən kimi atası küçügə atıf onnan xata gə­ləcəgini söylədi. Munnan sonra Şeydaman ilə atası dəvələri çəkif Uzun­dərə şenniyinə tərəf yola düşdülər. Mənzil edə-edə gəlif Şa­tır­rı­ya yetişdilər. Ev-eşiglərini yerbəyer edif və dəvələri yükü ilə bə­ra­bər satıf özdərinə mal-dölət aldılar. O günnən ata, ana və oğul ağ gün­nər içində ömür keçirməyə başdadılar.

NARDAN XATIN
Xacca İsmayıl qızı

Qazax- 1928
Biri var imiş, biri yoxumuş, Allahın bəndəsi çoxumuş. Bir Ra­sul addı kişiynən, bir Nazdı addı arvat varmış. Bu ər-arvadın dal­vadal yeddi oğlu olmuşdu. Əmbə heç qızı olmamışdı. Oğlan­nar bajıları olmadığınnan çox qəmgin idilər. Bir gün analarına de­dilər:

– Ay ana, bajı çox mehrivan olur. Hayıf ki, bizim bajımız yox­du. İndi biz də bajımız olmadığınnan burdan gedərik. Alaçağ da­ğın başında oyçuluxnan dolanax. O vaxda qadar ki, sənin uşa­ğın olsun. Nazdı, havax oğlun olsa qapımıza yay, ox as, onda biz ge­dək, yox qızın olsa qapıya ələk as, onda gələrik.

Nazdı nə qədər yalvardı, başa gəlmədi. Axırda yeddi qardaş Ala­çağ dağa getdi.

Bu tərəfdən gün keşdi, ay keşdi. Nazdının bir qəşəng, gözəl qı­zı oldu. Bu qızın adını Nardan xatın qoydular. Nazdı qızı ol­du­ğun­nan söyünə-söyünə qapıya ələk asdı. Qapı-qapıya olaşıq tuş­man­­narı Məmişin arvadı Yomsa ələyi götürüf yay-ox asdı ki, Naz­­dının oğlannarı gəlməsin. Yeddi qardaş qapıya baxarkən, qa­pı­da yay-oxu görcək baş götürüf diyar-ba-diyar o qədər getdilər ki, axırda bir çöl biyabanda çox oylu olan bir yerdə yaxşı dəyə qu­ruf gündüzdər oy oyluyurdular. Gejələr dəyələ­rin­də yatırdılar.

Yazıx Nazdı oğlannarının dediyinə görə qapıya ələk asdısa da bir gələn olmadı. Nazdı qızı Nardan xatını söyə-söyə saxla­yır­dı. Nardan xatın böyüyüf on iki yaşına gələndə əlləməyax bir qız olduğunnan meymunnan itin qarımasınnan bir yaxşı balaja tu­la balası tutdu. Munu yanınnan elə örgətdi ki, hər şeyi qanırdı.

Günnərin bir günü Nardan xatın qonşuluqda yun iməjilinə get­mişdi. Orda çoxlu qarı və qız gəlin vardı. Qəzadan oların bi­ri... Buların içinə hay-küy düşdü:

– Görəsən, bu kim ola...

deyə bir-birini qorxuya salmışdılar. Biri anamın o biri qardaşı­mın başı üçün mən döyüləm – deyif arvatdarı inandıranda, Nar­dan xatın da – bu qara bücük tulanın başı üçün mən döyüləm – deyirdi.

Arvatdar hamısı gülüf, a günü qara, yeddi qardaşı olan da tu­la­nın başına and içərmi?

Mənim qardaşım nə gəzir. Onu bil ki, sənin yeddi qardaşın var. Hər biri bir mahalın cavabını verər.

Nardan xatın sərsəm dinməz-söyləməz anasının yanına gəlif əh­­val pursannıq eyləyəndə anası ağlaya-ağlaya afalatı qızı Nar­dan xatına söylədi. Nardan xatın gözünün yaşını bahar bulu­dun­dan yağış tökülən kimi töküf dedi:

– Ay ana, mən gərək qardaşlarımı harda olur-olsun tapam. Olar­sız mən nəyə lazımam. Nejə ki, olar bajı-bajı deyə-deyə çöl bi­yavana düşüflər. Anası nə qədər öyüt, nəsihət verdisə də bax­mı­yıf qaraja büjük də yanında yola düşdü. Gejə-gündüz surxa­la­şa qədər getdi ki, axırda həmən qardaşdarı olan məkana yetişdi. Nə gördü bir çadır var. Bu çadırın içində çiy ət, çörək və sairə var­dı.

Ancax bir ins-cins yoxdu. Nardan xatın öz-özünə dedi:

– Həlvət buranın bir yeyəsi var. Axşam gələr. Bu ətdən xö­rək pişirmək lazımdur. Nardan xatın yaxşı xörək, çörək hazırradı. Və özü də bir xəlvət yerdə gizdəndi. O tərəfdən axşam yeddi qar­daşı öyə gələndə xörək, çörəgi hazır, öyü-eşiyi dəzil-dozən gö­rüf mat-məhəttəl qaldılar. Bular yeyif içif yatdılar, savah olan­da biri bu sirri bilmək üçün öydə pusquda qaldı. Qalannarı oya get­dilər. Pusquda qalan nə gördü, bir yandan alaja bücük öyə gəl­­di. Munnan bir az sora qız gəldi.

Bu zaman oğlan qızın yanına gəlif hardan gəlif, haraya get­mə­­sini xavar aldı. Nardan xatın afalatı başdan-başa ona söylədi. Oğ­lan Nardan xatın bajısı olduğunu bilif bir-birini qucaxlayıf öpüş­dülər. Bu günnən həməşə yeddi qardaş oy oyluyuf gətirirdi. Nar­dan xatın da pişirirdi. Yeyif dolanırdılar. O tərəfdən Nardan xa­tınnan balaja bücük bir belə əhdnama bağlamışdı. Biri-biriy­nən ayrı heş bir şey yeməsinnər. Bir gün Nardan xatın yadınnan çı­xıf ayrı xorək yeyəndə balaja bücük gördü ki, o and işdi ki, da­ha mən burada qalmıyajam. Tula acığa düşüf bir gün Nardan xa­tın öydə olmuyan zaman siyif odu keçirdi və özü də baş götürüf get­di. Qız öyə gələndə gördü, od keçif bildi ki, balaja bücüyün işi­di. Xörək hazır olmadığınnan qapıya çıxıf oddan ötrü hər yana ba­xırdı. Bir də gördü ki, uzaxda bir tüsdü görünür. Nardan xatın ba­lağını belinə sancıf həmən tüsdü gələn tərəfə ilğadı. O tüsdü gə­lənə yetişəndə gördü ki, bir qızı saçınnan asıflar. Nardan xatın nə üçün asıldığının səbəbini soruşanda o qız belə cavaf verdi – Mən Xəyriab şahının qızıyam. Həmən mə­ni saçımnan asan İn­qi­raz döy mənə aşıq olduğunnan Xəyriabdan bu məkana gətirdi. Mən ona rəy vermədiyimnən belə saçımnan asılmağıma səbəb ol­­muşam. İndi sən yazıxsan, hər nə lazımsa götü buradan get – Nar­dan xatın qorxa-qorxa ordan bir az götürüf tələsik qaçarkan ci­binnən yumax kələfi düşüf çözdənə-çözdənə gəlif öyünə çıxdı. O yannan İnqıraz döy öyünə gəlif.

Adam-adam iyisi gəlir

Yağlı badam iyisi gəlir

Qatır gəlsə dırnax salar

Quş gəlsə qanat salar. –

deyə-deyə qızının yanına gəlif – buraya kim gəlmişdi – deyə xa­var aldı.

Qız cavaf verdi:

– Ay canım, buraya heç kim gəlmiyif. O adam iyisi mənim iyim­­di. Döy duymuş kimi inanmıyıf oyan-buyanı dolanarkan Nar­­dan xatının saf kələfi gözünə sataşdı. İnqıraz bildi ki, buraya adam gəlifmiş ki, kələfi də açılıf qalıfdı. Ona görə kələfi dəs­də­lə­yə-dəsdələyə düz Nardan xatıngilə gəldi. Bilmiş adam kimi döy deyir.

– A Nardan xatın! A Nardan xatın, anan sana üzük yolluyuf. Aş qapıyı, onu sana verim və ya barmağını çıxart üzüyü bar­ma­ğı­na taxıf gedirəm.

Nardan xatın anasının adını eşidif inandı. Ona görə də bar­ma­­ğını eşigə çıxartdı. Bu zaman döy Nardan xatının barmağını di­şinin arasına qoyuf o qədər sordu ki, Nardan xatın laf bihuş ol­du. Döy qızı ölmüş bilif öyünə getdi. Axşam olanda yeddi qar­daş­dar öyə gəldilər və qapını bağlı görüf təəccübə düşdülər.

Ona görə bir təərnən qapıyı açıf içəri girəndə bajılarını bihuş gör­dülər. Olar bir təərnən bajılarını huşa gətirdilər. Və onnan bü­­tün afalatı bilənnən sonra İnqıraz döyun öyünə getdilər. İn­qı­raz döyü tutuf onun tusdağında olan qızı da Azad şah qızını da azad eyləyənnən sonra İnqırazı da gətirif öylərinə gəldilər. Öy­lə­rin­də İnqıraz döyu öldürüf öylərinin sol tərəfinə basırdılar. Ay keş­di, il gəldi. İnqıraz döyün qavrının üsdünnən yeddi gül bitdi. Nar­dan xatının qardaşı yeddi olduğunnan bu gülün də yeddi ol­du­­ğuna görə onun xoşuna gəlif gülləri dərif sandığına qoydu ki, ha­vax gönlü istiyəndə çıxardıf baxsın. Bir gün çıxardıf baxanda gör­dü ki, bu yeddi gül yeddi qənirsiz gözəl qız oluflar.

Nardan xatın bu afalatı qardaşdarına söylədi və o qızdarın hə­­rəsini birinə aldı. Qardaşdarı bajıları Nardan xatını çox istə­dik­­­lərinnən həmən İnqıraz döyün nəsilləri olan qızlar Nardan xa­tı­nı öydən rədd eyləmək üçün ona suyunan, xörəknən, çörək­nən xəl­vət ilan, çayan verdilər. Az vaxda Nardan xatının qarnı şişib bur­nuna dəydi. Bu zaman yeddi qardaşdar arvatdarınnan xavar al­dılar ki׃ – Nardan xatının qarnı yellənməsinə səbəb nədi?

Döy qızdarı cavaf verdilər:

– Biz nə bilək, hası lotu-butdan tutuf, yaqın ki bajınızın oy­na­­şı var. O dəngəsərlər döy qızdarının sözdərinə inanıf bajılarını öy­lərinnən qoyladılar.

Nardan xatın ağlaya-ağlaya az gedif-çox gedif axırda bir da­ğın başında bir sürüyə yətişdi. Sürünün iki çovanı Nardan xa­tı­nın yanına gəlif, biri dedi: bu qız mənimdi, o biri dedi mənimdi, mən aparajam. Çovannarın sözdəri çəfləşif qoyun sahavı Əhməd Ço­van çomağı və xançalı çekif dedi:

– Mən bu qızdan tən yarı kəsif öz payımı aparajam.

Çovan Əhməd xançalı endirif, qaldırıf vurmax istiyəndə Nar­dan xatın qorxuf qarnındakı bütün ilan və çayan qusdu. Özü də axırda dedi:

– A canım nəyə mənnən ötrü biri- birinizi qırırsınız, bir qız bir oğlanındur. Odu ki, mən çovan Əhmədə getmək istərəm. Ço­van Əhməd Nardan xatınnan öyünə gəlif onun kəvinni özünə kəs­dirdi.

Bu vaxtdan gün, ay keçif Nardan xatının bir oğlu oldu. Nar­dan xatının bu oğlu yekələnif hər buyruğa gedəsi oldu. Bu za­man Nardan xatın həmən qardaşdarı at sulayan yerə oğlunu qa­mış ata mindirif dedi:

– Suyun qırağına gedəndə “A atım, su iç, a atım su iç... de.

Oğlan anasının təybiri üzrə qarğı atı minif həmən dayıları at su­ladığı yerə gəldi.

O qədər gözdədi ki, dayıları at sulamağa gəldilər. Bu zaman Nar­­dan xatının oğlu qarğı atı minif oların at suladğı yerə gəldi. Və atım su iç, a atım su iç... dedi”. Yeddi qardaşdar gülə-gülə:

– A .... oğlu, qarğı at da su içərmi....dedilər.

Uşağ cavaf verdi:

– Bə yeddi qardaş da bir bajıdan keçərmi – deyif, qarğı atı sü­rüf körpünün üstündə oturdu və onnan sonra civinnan aşığı çı­xar­dıf:

A aşığım şek dur,

Nardan xatın oğluyam.

A aşığım şek dur,

Yeddi qardaşdar yeyəniyəm.

Bu sözdəri deyə-deyə aşığ atırdı. Yeddi qardaşdar bu uşağ­dan Nardan xatın adını eşidif onun yanına gəldilər və afalatı on­nan xavar aldılar. Uşax Nardan xatının afalatını başdan-başa da­yı­larına nağıl elədi. Dayıları uşağı da qucağına alıf bajıları Nar­dan xatının yanına gəldilər və onnan da gənə bütün afalatı ög­rən­dilər. Nardan xatın qardaşlarının alnınnan, ayağınnan öpüf, ay gözümün nuru və dizimin taqəti qardaşdar, sizi sirdaşlarınız yol­dan çıxartdı. Odu ki, siz də məni qovaladınız. Əmbə mən və siz də mənnən əl çekmiyək. Çünki “Ər eldən gəli, uşax beldən gə­li, vay qardaş dərdi”. Bəlli uyurdan gələn yeddi qardaşdar ba­jı­larını belə namusdı görüf tutduxlarınnan peşman oldular, Nar­dan xatının nişannısı Əhməd çovan öyə gələndə onu, bajılarını və bajı oğlularını özdərinnən baravar alçax dağda öylərinə gə­tir­dilər. Bu zaman haman arvatdarı döy qızdarı öldürüf Xeyriab ca­ma­lınnan hərəsi bir qənirsiz gözəl və ağıllı qız aldılar və ata-ana­la­rını da öylərinə getirif qulaqları dinc, oyçuluxnan ağ günnər için­də ömür keçirməyə başdadılar.

PARACANIN NAĞILI

Xacca İsmayıl qızı

Qazax- 1928
Biri varmış, biri yoxmuş Allahın bəndəsi çoxmuş. Dağətəyi ma­halında bir Paraca varmış. Günnərin bir günündə Paraca ana­sı­na yol azğı qayıtdırıf oduna getməli oldu. Bu zaman qonşu ar­vat­darı Paracanın başına yığışıf:

– A Paraca, bizim qızdarı da özünnən oduna apar.

Paraca dedi:

– Daha yaxşı, həyandılar, gəlsinnər gedək. Arvatdar Para­ca­ya alınmış eliyif kimisi hədik, kimisi qourğa, kimisi cöyüz, ki­mi­­­si iydə verif qızdarını Paracaya tafşırdılar. Paraca başında yed­­di qız meşəyə tərəf ilğandı. Bular az gedif, çox gedif axırda me­­şəyə yetişdilər. Paraca baş aşağı özünün odun şələsini ha­zır­ra­­yıf qızdarın yanına gələndə nə gördü:

Qızdar çatılarnan yellənçək asıf yellənirlər. Paraca buların üs­də çığırıf a baxtı qaralar, gün axşamdı, nəyə odun şələnizi ha­zır­lamıyıfsınız.

Qızdarın biri dedi:

– A qardaş, anam qourğa verif, sana tapşırıf.

O biri dedi:

– Hədik verif, sana tafşırıf, ona görə gərək hamımızın şələ­si­ni sən eləyəsən.

Paraca hərçi bulara bağırdı, çığırdı, öyüt-nəsiyət verdi. Odun ey­ləmiyif o qədər oynaşdılar ki, bir də baxdılar axşam düşüf.

Yazıx Paraca halı belə görüf qarğıya-qarğıya qızdarnan ge­jə­nin qaranlığında yola düşdülər. Bir az getmişdilər ki, yolu itir­di­lər. Biçaralar hər tərəfə baxırdılar, yernən, göydən savayı bir şey görmürdülər. Allah, biz bu gejənin gej vaxtı haraya ge­dək. Bu halda Paracagöz gözdirif dedi: A qızdar, görürsünüzmü. O ....uzaxda bir tərəfdə tüstü gələr, bir tərəfdə işıx, yəqin ki, on­nar avadannıxdı. İndi deyin görək bir buların hasına gedək?

Qızdar dedilər:

– A qardaş, tüstü gələn çovan çulux olar. İt-qurd bizi yeyər. Gə­nə işıx gələnə getmək yaxşıdı. Paraca da buların təybirini xoş­du­yuf o işıx gələnin yolunu tutuf getməyə başdadılar. Az gedif, dərə-tə­pə düz gedif axırda işıx gələnə çatdılar. Hər tərəfə baxıf çöl bi­ya­van­da yaf-yalqız bir böyuk öy damı gördülər. Bu damın üstə çıxıf ba­jasınnan baxanda gördülər ki, ojağın qıra­ğında bir döy qarısı ötu­ruf alt dodağı yel süpürür, üst dodağı göy süpürür.

Bunu görən Paraca bajadan torpax tökdü. Qarı elə bildi ki, tor­pax tökən siçandı. Ona görə dedi:

– A sıçan, ey neyə torpax tökürsən, durram ətini aşıxcan ey­lə­rəm günüvü qaşıxcan.

Paraca bu sözü eşidif:

– Ay nənə, siçan döyü bizik, dedi.

Döy qarısı bajada qızdarnan Paracayı görüf dedi:

– Nənəniz qadanızı alsın, içəri gəlin.

Paraca başında yeddi qız içəri girdi.

Döy qarısının çoxdan dişinə bəni adam əti deymədiyinnən bur­nunun uju göynüyürdü. Ona görə bulara azdan, çoxdan ye­dirif, a ba­la­larım, yornuxsunuz, köhnədən, tazadan başınıza çekif yatın dedi.

O belə fikir eylədi ki, buları yuxuya verəm, şirin yuxuda ol­dux­ları zaman ujdan bir-bir yeyərəm.

Paraca döy qarısının qılımını bilif qızdarnan köhnədən, tə­zə­dən bürünüf söykəndisə də adı gözünü yummadı.

O yannan döy qarısı görüm yatıflarmı deyə dedi: Kim yatıf, kim oyax.

Bu annan Paraca hiylə yolunnan dedi:

– Paraca oyax.

Qarı dedi:

– Neyə oyax...

Paracanın həmişə bu vədə anası hədik pişirərdi. Döy qarısı elə bildi ki, doğrudan da belədi. Ona görə hədik pişirif Paracaya verdi. Bir az keçənnən sonra gənə “kim yatıf, kim oyax”.

Yenə də Paraca dedi: – Paraca oyax.

– Neyə oyax.

– Həmişə bu vədə anası xəlvirnən arxdan su getirərdi.

Döy qarısı laf cana gəlif xəlviri götürüf arxa getdi. Xəlviri nə qədər suya basdı, götürəndə süzülüf töküldü. Qarı arxdan su gə­tirməyə çalışmaxda ikən bu tərəfdən Paraca tez qızdarı oyadıf afa­latı onnara söyləməgnən baravar dedi:

– A qızdar, sizi bu ölemnən qutarsan hər nə töfə istəsəm ve­rər­sizmi?

Hamısı dedi:

– Cannan, başnan verərik. Paraca çox sağ olun. İndi durmax vax­dı döyül. Tez olun ki, döy qarısı gələr. Qızdar tələsik barbar­xa­nalarını götürüf Paracaynan yola düşdülər. O yannan döy qa­rı­sı çox çalışıf axırda öyə gəldiydə nə gördü: heş kes yoxdu. Döy qa­rısı fikrə gedif, ax yeddi qızın qannısı Paraca, məni nə yaman al­latdın.

Paracaynan qızdar az getmişdilər, çox getmişdilər. Bir də Pa­racaya nədənsə pıçax tiyəsi lazım oldu. Cibinə baxıf gördü ki, ti­yə yoxdu. Ona görə:

– A qızdar, mənim tiyəm döy qarısının öyündə qalıf, gərək ge­dəm gətirəm. Qızdar nə qədər yalvardılar ki, getmə döy qarı səni ye­yər, həmi də biz çöldə qallıx. Başa gəlmədi. Paraca getməli oldu.

Qızdara dedi:

– Siz mənnən qorxmuyun. Burda durun, indijə gəlirəm. Ya­zıx­lar naəlaş razı oldular.

Paraca yola düzəlif bir az vaxda özünü qarının öyünə yetirdi. Gə­nə əvvəlki damın bajasına çıxıf torpax tökdü.

Qarı:

– A siçan, əy ətini aşıxcan eylərəm, gönünü qaşıxcan, – de­yən­də Paraca:

–Ay nənə, mənəm, dedi.

– Nənəm qadanı alsın. A Paraca gəl. Paraca içəri girən kimi döy qarısı əlini, ayağını bağlıyıf torvaya saldı və yuxarıdan as­dıq­­dan sonra dişini itiləməyə getdi ki, gələndə Paracanı yesin. Pa­raca qarı getdiyini görüf tələsik dişi ilə əl-ayağının kəndirini kesib torvadan yerə düşdü. Və damları axdarıf tiyəsini tapanda döy qarı­sının varı yoxu olan dir xalçası gözünə sataşdı. O həmən xalçanı torva­ya salıf yuxarıdan asdı. Və dərhal yola düzəlif bir az keçmə­miş özünü qızdara yetirdi. Ordan qızdarnan baravar şad şennik­lərinə gəldilər.

O tərəfdən Paracanın və qızdarın qohum-ağrabası gəzif, bu­lar­dan bir əsər tapbadıxlarınnan məlul, məhzun gözdəri yolda ikən qızdarnan Paraca gəldi. Hamısı söyünüf və şaddanıb buları ba­ğırrarına basdılar. Və başlarına gələn qəza və qədəri xavar al­dı­lar. Bu zaman qızdar Paracaya macal verməyif, afalatı baş­dan-aya­ğa kimi olara nağıl eylədilər, Paracada bu qoçaxlığı görən şen­nik əhli ona sağ ol-sağ olun üsdünnən yağdırdılar və dedilər:

– A Paraca, indi bizdən muşdulux nə istiyirsən, istə can-baş­nan verməyə hazırıx.

Şennik əhlinin bu sözünə görə qızdar: Vallah bir döy qa­rı­sı­nı əlində ölüm halında olarkən Paraca belə bir söz dedi: A qızdar in­di mən sizi bu ölümnən qutarsam hər nə töfə istəsəm ve­rər­siz­mi, biz də can-başnan bəli dedik.

İndi Paraca o istədyi töfəni desin, sizdi, bizdi düzəldək. Pa­ra­­ca hər iki tərəfdən düzəldək sözünü eşidif qolduğu qarpız­dan­mış dedi:

– Ay, Dağətəy əhli, bilin və agah olun, mən həmən biznən ba­ravar ölümnən qutaran Güllücəni söymüşəm. Əgər o da məni söysə töfə Güllücəni istiyirəm.

Şennik əhli Güllücənin Paracayı söymək rəyini bildiydən son­ra bir gözəl görkəmli toynan Güllücənin kəvinini Paracaya ke­sif əl-ələ verdilər. Və yallı gedə-gedə qızı Paracanın öyünə kö­çürdülər.

Bu zaman Paracagildə də yağlıdan, yavannan azdan-çoxdan ye­yif yıldızdarınız barışsın, yığvalınız yeyən olsun, muradınız mət­ləvinizə çatın, yeddi uşax atası, anası olun, başınız dölətdi, əya­ğınız sayalı olsun deyif, hər kəs öz öyünə dağıldı.

Paraca isə kasıf karıxnən Güllucə ilə ömür keçirməyə başdadı.