Azərbaycan folklorunun ilkin nəşrləri” seriyası HÜMMƏT ƏLİzadə azərbaycan el əDƏBİyyati
Yüklə 1,33 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məhəmməd
- Sənəm xanım
- BEYLİBOZUN NAĞILI Fatma Əli qızı Qazax- 1918
Gülşat: Gejənin yarısında, şirin yuxuda Bu nə idi araya gəldi, bu çağlar Özüm xanamda nurağımda Bağrım başını dəldi bu çağlar.
Bizdərdə qonağa hürmət, izzətdi Bu əciz qul, qul Məhəmməddi Bunu apar, onu gəti bu çağlar. Dərin-dərin dəryalara dalan kim oldu Siyah zülfü, beldən alan kim oldu Gülşat xanım qəmdən az alan kim oldu Deyir ki, Moğum gəlif bu çağlar. Gülşat sözünü tamam eliyəndə qarı onun yanına gəlif afalatı başdan-başa nağıl elədi. Gülşat hər təər olsa gərək bu axşam Moğum şahı buraya gətirəsən, dedi. Çünki onnan baravar bu işə bir tədbir çəkək. Qarı göz üsdə, deyif öyünə gəldi. Gülşatın dediylərini ona söylədi. Moğum şah bir təər Gülşatın yanına aparılmasını qarıya bəyan elədi. Vaysa Moğum şaha qız paltarı geydirif bir gizdin yerdən onu Gülşatın yanına apardı. İki söygülü bir-birinnən görüşdüydən sora qarı, Məhəmməd, Gülşat və Moğum şah bir yerdə bir belə təybir çəkdilər. Vaysa qarı irəli duruf dedi: – Bilin və agah olun, Gülşatın anası yaxınnan ölüf, onun qavrının üstündə gümbəz olduğunnan mən qızımın paltarında Məhəmmədi bu gejə aparıf, haman gümbəzin içinə qoyaram. Savah gəlin atdanıf qavırsannığın qırağınnan Cadı şəhərinə gedən vaxt mən deyərəm: Ay hazarat, bir az əylənin, Gülşatın anası təzə ölüfdü. Odu ki, Gülşat anasını ziyarat eləməy isdəyər. Mən aparram anasının qavrını ziyarat eləsin, genə gətirim. Onda yəqin ki, hamı irazı olajax. Elə ki, mən Gülşatı oraya apardım, munun paltarını Məhəmmədə. Məhəmmədin paltarını da muna geydirrəm. Gülşat gümbəzdə qalar, Məhəmmədi gətirif kəcavədə oturdaram. Olar Cadı şəhərinə gedəllər. Gülşat da təzək yığa-yığa mənim öyümə gələr. Vaysa qarının bu təybirinə hər dördü afərin deyif, irazı oldular. Bu zaman qarı öz təybiri üzərə Məhəmmədi aparıf gümbəzə qoydu. Özü də qayıdıf Gülşatın öyünə gəldi. Moğum şah Gülşatnan halallaşıf Vaysanın öyünə getdi. O tərəfdən savah olan kimi kəcavələr tərtif verif Gülşatı başını kənizdərinnən kəcavədə əyləşdirdilər. Bu zaman Mustafa xan və başının adamları Xamuy xan və Xanbalıx əhli ilə görüşüf Cadı şəhərinə tərəf yola düşdülər. Bular qavırsannığın yanınnan keçəndə Vaysa qarı hilə yolunnan: – Ay camaat, Gülşatın anası təzə öldüyünnən onun qavrını ziyarat eləməy istiyir. Hərgah irazı olsanız mən aparım ziyarət eləsin, genə özümnən baravar gətirim. Mustafa xan can-başnan aparmağa irazı oldu. Bu zaman Vaysa qarı Gülşatnan baravar gümbəzə gəldi, dərhal Gülşatın paltarını Məhəmmədə, Məhəmmədin paltarını da Gülşata geydirif, Gülşatı gümbəzdə qoydu. Məhəmmədin isə başını, gözünü örtüf camahatın içinə aparıf kəcavədə əyləşdirdi. Mustafa xana “Allah gəlinini boya-başa çıxartsın” deyif oları Cadı şəhərinə yola salıf, özü də öyünə gəldi. O yannan Vaysanın qızının paltarında təzək yığa-yığa Vaysanın öyünə gəldi. Bu vaxt Moğum şahnan Gülşat Vaysanın öyündə keyfə-damağa məşğul oldularsa da, əmbə Məhəmmədin intizarını çəkirdilər. O tərəfdən Mustafa xan başının atdılarınnan gejə-gündüzə salıf bir müddətdən sora Cadı şəhərinə yetişdilər. Adətləri üzrə Məhəmmədi toy otağına apardılar və axşam olan kimi Mahmıt xan toy otağına girdi. – Ay nazənin Sənəm, sənin üstündə nə qədər zəhmət, məşəqqət və eşq bəlası çəkmişəm. Gəl bir qol-boyun olax. Məhəmməd bu sözü eşidif üzünü-gözünü bürümüş ağlaya-ağlaya: – Mənim anam təzə ölüf, özüm də yol yorğunuyam. Hələ mana yaxın gəlmək olmaz, yox hərgah yaxın gəlsən o zaman yəqin bil ki, əlimdəki zəhərnən özümü həlak edərəm. Mahmıt xan gərək, sən diləyinə nail olmax üçün mənim də ürəyim şad ola, onu bil ki, iş-işdən keçif, daha mən səninəm, əmbə savır eləməy lazımdı. Nejə ki, atalar deyir: “Savırnan halva pişər ay qora sənnən, bəsdəsən atlas olar tut yarpağınnan”. Sən bir böyük mahalın xanısan, gərək hər qəlbidan xavardar olsan, nədənsə o mərtəvə səndə yoxdu. Bu sahat mən bilmirəm yərdəyəmmi, göydəyəmmi. Bu halda sən “keçi can qayğısında, qəssəf piy axdarar” sayağı məni incidərsən. Mahmıt xan Məhəmməddən bu sözdəri eşidif naəlaj onun dediklərin qavıl elədi. – Mən on günün seyahatına gedərəm. Sən həm anayın yasını tut, həm də yol yorğunnuğunu al, gələndə ray verməlisən – dedi. Məhəmməd söyünüf irazı olmağını ərz elədi. Mahmud xan bajısı Səlminaza Məhəmmədi tapşırıf bir neçə atdıynan on günün seyahatına çıxdı. Səlminaz qardaşının tapşırığına görə hər gejə əmbə onda heç bir qız hərəkəti görmürdü. Gənə həmişəki qaydaynan bir gejə Məhəmmədnən yatanda bu sirri bilmək üçün Məhəmmədi yuxuya verib, onun bütün bədənini yoxluyanda nə gördü, qız nə gəzir. Bir oğlandı ki, görəsən: xəddi xalı bənəfşə kimi, boyu sərv ağacı, yəni on yeddi-on səkkiz yaşına yenijə girif. Səlminaz halı belə görəndə dəli divana bir yannan ağlar, bir yannan gülər, qəlbli bu dillərnən Məhəmmədi yuxudan oyadır: Səlminaz: Xanbalıxda gələn çəpər Dur yatmağın çağı döyül Qardaşım yerini də tapar Dur yatmağın çağı döyül.
Tökülsün çaylara sarı Qardaşımın ərkək yarı Dur yatmağın çağı döyül. Dalınca gəlməz fərman Mən ollam dərdinə dərman Səlminaz da sana qurvan Dur yatmağın çağı döyül. Məhəmməd qəvi oyax, gözü yuxuda olduğunnan Səlminazın bu sözdərini eşidəndən gözünü açıf iş-işdən keçdiyinnən və bir belə qüsursuz gözəl qızın ona bənd olduğunnan bu dillərnən Səlminaza cavaf verər:
Başına döndüyüm cığalı sona Sonanın məkanı güldə olmazmı? Mən bilərəm ürəyindəki mətləvi Ürəydən keçif dildə olmazmı?
Əvvəldən oxudum tahanı dildən Təcnis qafiyəsi sözdə olmazmı? Mən aşığam sənin gül camalına Aşığın söybəti, sazda olmazmı?
Dərin-dərin dəryalara dalıfsan Dərd qəmi şirin cana salıfsan Mən yuxuda afalatı bilifsən Afalatı bilən halda olmazmı?
Cavan eşqin səməndini mən də minif çapbışam Banna oluf sınıx könül yapbışam Arıyıf, axdarıf səni tapbışam Bəs sizdə olan bizdə olmazmı?
Məhəmmədi dəstan edif söylərsən Mujkanınnan bağrım başın tilərsən Söylə görüm bir nə fikir elərsən Yolçu yola düşüf yolda olmazmı?
Yalan gəlməz Səlminazın dilinə Qeyri bülbül qondarmaram gülümə Nə için girifsən zənən donuna Gözəlim kamalı gözdə olmazmı? Məhəmmədnən Səlminaz sözdərini tamam eləyəndə Məhəmməd Səlminazı söydüyünnən o gejə hərəsi bir at minif, Xanbalığa tərəf yola düzəldilər. Bir xeyli getmişdilər ki, Səlminaz birdən-birə fikir eliyif: – Ay dil qafil, sən heç bilmirsən bu neçi karadı. Nə işdən ötrü qız paltarında sənin qardaşına gəlif, bəlkə duşmandı, nejə munun yanına düşüf mahala gedersən. Hərgah səni öldürsə kim biləjək, deyə kefi pozğun, rəngi zəfəran kimi solmuş ağlamağa başladı. Məhəmməd Səlminazı ağlar görəndə bildi ki, qızın qəlvi dolandı. Ona görə bu dillərnən həm qızın ağlamağının səbəbini xavar alır, həm də Səlminazın munun barəsində şübhələndiyini bildiyi üçün özünün əsl nəjavətini ona söylüyür:
Başına döndüyüm, qurvan olduğum Ay ala gözdü Səlminazım, ağlama Alışıf oduna girjan olduğum Ay ala gözdü Səlminazım, ağlama.
Əli əlvaf, dizi gəgah naxışdı Mina boylu, xurmayı saşdı Ay ala gözdü Səlminazım, ağlama. Dərd əlinnən düyünüyəm, dağlıyam Qürbət eldə cavan ömrüm ağlayan Məhəmmədəm Əhməd vəzir oğluyam Ay ala gözdü Səlminazım, ağlama. Məhəmməd sinəyi tarnan dediydən sonra dilinən də afalatı başdan-başa Səlminaza nağıl eylədi. Səlminaz Məhəmmədin əsil nəjavətini və görünməyən bir sirri bildiyi üçün ona olan məhəbbəti daha da artırdı. Hər ikisi şad, xürrəm yola düşdülər. O qədər getdilər ki, laf Xanbalığa yaxınnaşdılar. Bu zaman qəzadan bir tanrı tanımaz, qanmaz bir çovana rast gəldilər ki, bavalı deyənnərin boynyna deyillər, bu çovanın bir çomağı varmış ki, haraya vursaydı il ordan ot bitməzmiş. Və hansı adama vursa yernən yeksan olarmış. O çovan Səlvinazı görəndə ona bənd oldu. Belə ki, çomağı çəkif Səlminazı Məhəmmədin əlinnən almax dərəcəsinə gəldi. Məhəmməd halı belə görəndə ağlı başınnan çıxıf, Səlminazı almasın deyin çovana yalvarer:
Başına döndüyüm ay lələ çovan Çovan, gəl incitmə məni qoy gedim Məskənimdi çölli-biyaban Çovan, gəl incitmə məni qoy gedim.
De görüm hardan gəlersən Sana qurvan olum oğlan Çekifsən kürən çəliyi Vurum atdan salım oğlan.
Şükür gəldik Xanbalığı elinə Çovan əl vurma sonam telinə Mölan eşqinə, Allah yoluna Çovan, incitmə, qoy məni gedim.
Qanıyasın piyalalar dolsun Bir çomax vurram, rəngin solsun Üç ay qız mənim olsun Yaz yola salım oğlan.
Duran dağlar Məhəmmədə daldadı Siryaqublar sağ-soldadı Moğum şahın gözü yoldadır Çovan, gəl incitmə məni qoy gedim.
Mən çovanam içməmişəm Bu yollara düşməmişəm Püxtə döyüləm bişməmişəm Sana qurvan elim oğlan. Məhəmmədnən oğlan sözdərin tamam eyliyənnən sonra çovan Məhəmmədi tanıyıf əl-ayağına döşəndi: – Ay Məhəmməd, səni əvvəl tanımamağımnan ağzıma gələni danışdım. Məni bağışda və bir də onu bil ki, çovanlar belə dəlisoy olur. Özü də hələ Moğum şah Xanbalığdadı, getsəniz çatarsınız. Məhəmməd ordan sağ-salamat yola düşüf gejə yarı Xanbalıxda qarının öyünə yetişdilər. Hər tərəfə baxef bir kəs görmədilər. Məhəmməd belə sandı ki, Moğum şah munun səsini eşider, əmbə özü cavab endirif vermir. Halı belə görən Məhəmməd əmisi oğlunun bietivar olduğunu bu dillərnən söylüyür: Məhəmməd: Bən adamın etivarını görmədim Yar ujunnan atıldım nara mən Deyirdilər: “bir dərədə dərman bulunmaz” Eyləmişəm dərdimə çarə mən.
Dərd, qəmnən yükümü tutmuşam Sayad oluf barəsində yatmışam İlişdirdim xan Səlmini tora mən. Bülbül kimi mənim meylim yaradı Kor taleh məndə nə staradı Deyirdilər Məhəmmədin baxdı qaradır Urcah oldum bir göhərə, qana mən. Məhəmməd belə avaznan deyəndə Moğum şah səsə qapıya çıxanda nə gördü: Məhəmməd bir qız da getirif, gəlif. O Məhəmmədin yüzünnən, gözünnən öpə-öpə şansınnan baravar içəri apardı. Məhəmməd Gülşat və qarıynan görüşənnən sonra afalatı başdan-ayağa olara nağıl elədi. Əvvəllərin Məhəmmədin qocaxlığına afərin deyif, bir neçə gün yol yorunnuğu alannan sora Qəndəhara getməklərini məsləhət gördülər. Məhəmməd bu məsləhətə irazı olmuyuf. – A zalım uşağı mən deyirəm xədiməm, siz deyirsiniz nəçə oğlun var. Mahmıt xan xavardan olan kimi hədsiz, hesavsız qoşunnan gələr. Ona görə gərək indi gedək. Yoxsa hamımız tələf olax. Hamısı Məhəmmədin təyviri üzrə Qəndəhara yola düzəldilər. O tərəfdən Qəndəharda Moğum şahın qohum, əqrabası Moğumnan, Məhəmmədin yolunu gözdüyürdülər. Cılız Sənəm intizardəydi ki, gejə aləm röyada gördü Moğumnan Məhəmməd qəm dəryasının içində üzüllər, heç daddarına çatan yoxdu. Yazıxlar az qalıflar qarq olalar. Sənəm sərsəm yuxudan qalxıf düz Asdan şahın yanına getdi. – Şah taxtın tar mar olsun. Gözümüzün ağı-qarası bir öylədimiz var onu da yaddan çıxardıfsan, Sülemana qalmıyan dünya bizəmi qalajax.
Padşaham nə aşıx olufsan taxdına O cahanın, o cavanın nejə oldu Ağlaram qurumaz didəmin yaşı O cananın, o cavanın nejə oldu.
Şirin canı eşq oduna saldılar Qatırdan üzülüf qürbətdə qaldılar Xazan oldu, o gülşənin nejə oldu. El içində güdəy etmə Sənəmin dilini Hax qavıl eləməz belə zülümü Əydi qamətimi, bükdü belimi Moğum kimi nocavanım nejə oldu. Sənəm xanım yuxusunu şaha söylədi. Şah hölnak yuxunu eşidif, bütün Qəndəhar əhlinə hökm elədi ki, oğlum Moğum və Məhəmməd duşman əlində dəstigirdir. Özünə gümanı çatan atdanıf, oları duşman elinnen xilas eləyək. Camaat xavardar olan kimi şah nəmər verəjək deyə aladaylaxlı, boz qısraxlı, atadan küsən, anadan küsən, canınnan-başınnan keçən, ağıldan az, qoldan quvatdı, bütün dəliqannılar hamısı atdanıf şahın bargahına gəldilər. Şah qardaşı Əhməd vəzir və bütün qohum ağravası qul bəyləri atdanıf Xanbalığa tərəf yola düşdülər. O tərəfdən Mahmıt xan səyahatdan öylərinə gələndə anası afalatı ona bildirəndə Mahmıt xan qoşununnan Xanbalığa gəldilər. Xanbalıxda Mahmıt xan afalatı Xamuy xana nağıl elədi: Xamuy xan and-aman elədi ki, mənim xavarım yoxdu, əmbə belə güman eləyirəm ki, bu hilə qarının hiləsidir. Mahmıt xan Xamuy xannan baravar qarının yanına gəlif hərçi xavar aldılarsa başa gəlmədi. Axırda qarı cana gəlif: – Ay canım, ay gözüm mən dişi verdim, ərkək çıxmasına borşdu döyüləm. Olar laf ajıxlanıf qarıyı o qədər döydülər ki, yernən yeksan oldu. Ona görə can şirin olduğunnan boynuna alıf. – A canım, eşşəyə güjünüz çatmayır, palanı taxdalıyırsınız. Oların dördü də indijə Qəndəhara tərəf yola düşdülər. Xannar qarıdan bu sözü eşidəndə qoşunun içinə gəldilər. Xamuy xan da öz qoşunnu hazır eliyif hər iki xan hədsiz-hesafsız qoşunnan Moğum şahın dalınnan Qəndəhara yola düşdülər. Atdarı qamçılıyıf, təpələrdə yel kimi, dərələrdə sel kimi, badeyi sərsər kimi, quru yerdə tapbur-tupbur, susuz yerdə çapbur-çupbur o qədər yeyin sürdülər ki, yolun yarısında Moğumgilə yetişdilər. Bu zaman hər dördünün qollarını dallarına çatdılar. Mahmıt xan oları öldürtmək istəyəndə Xamuy xan irəli duruf qoymadı. “Bizim buları bu yolun ortasında öldürməmiz yaxşı döyul. Gərək şəhərə aparıf bu gün camahatın gözünün qavağında əməllərini üzdərinə oxuyuf onnan sonra öldürək ki, özgələrinə də ibrət olsun. Bir də heç kes cürət eliyif xannara belə çıxmasınnar”. Xamuy xanın təybirinə hamı irazı oldu. Ona görə Xanbalığa tərəf yola düşdülər. O yannan Asdan şah, Əhməd vəzir dəliqannı qoşunnarınnan bir tərəfdən çıxdılar. Nə gördülər: qoşun Xanbalığa gedər. Asdan şah qoşuna fərman verif, “yeyin sürün qoçaxlarım” bəlkə bu qoşunun Moğum şahdan və Məhəmməddən xavarrarı ola. Qoşun əhli Asdan şahdan cıdır fərmannı eşidif elə at sürdülər ki, az vaxtda xannarın qoşununa yetişdilər. Xanbalıx qoşunu belə calalı və belə dəliqannılarla görüf cannarına titrəmə düşdü. Asdan şah bulardan əhval pursannıx elədiydə xannar qorxularınnan afalatı şaha söylədilər. Asdan şah olara höküm elədi ki, dördünü də mənim hüzuruma getirin. Xannar dərhal oğlannarı və qızdarı şahın hüzuruna getirdilər. Şah guya tanımıyan kimi üzünü bulara tutuf: – Siz kimsiniz və haradan gəlif, haraya gedərsiz? Moğum şah görən kimi bu dillərnən özünü nişan verər:
Başına döndüyüm ədalət şahın Nahaxdan bağlanıf qollarım mənim Bir zaman vardı, bülbül kimi ötürdüm İndi lal olufdu dilim mənim.
İyitdə olmazmı, namıs, qıryat, ar Gözəl şahın qulluğuna ərzim var Oxusam bilərsən hallarım mənim. Dərd əlinnən düyünnüyəm dağlıyam Qürbət eldə cavan ömrüm ağlıyam Moğum şaham, Asdan şahın oğluyam Qəndəhar şəhridi ellərim mənim. Moğum şah sineyi tarnan sözləri deyənnən sora dilnən də afalatı başdan-ayağa kimi şaha, şannara, vəzir, vəkilə, əyan, əşrəfə və bütün qoşun əhlinə nağıl elədi. Asdan şah, Əhməd vəzir oğlannarını tanıyıf, gəlinnərinin və oğlannarının qollarını aşdırdılar. Halı belə görən xannar şahın qəzəvinnən qorxuf onun əl-ayağına düşdülər və yalvara-yalvara and işdilər ki, siz kimi bir calalı şah öləddəri olduxlarını bilməmişik. Bizim günahımızı bağışda. Şah dedi: – Hürmətiniz artıx olsun. Xannar şahın qəzəvinnən qurtadıxlarınnan oğlannarı və qızdarı yaxşı köhlən atdara mindirif şahı qoşunnan baravar Xanbalığa qonax getdilər. Xanbalıxda yeddi gün-yeddi gejə büsatdı toy eliyif Gülşatın kəbinini Moğum şaha, Səlminazın kəbinini də Məhəmmədə kəsdilər. Gəlin atdandı, şax bəzəndi, sağ diş, sol diş, solda xannar başında atdıları bir mənzildən şahı, şahzadəni, gəlinnəri və qoşunu üzaşdırıf qayıtdılar. Asdan şah calal şökətnən şad, xürrəm ölətdəri, gəlinnəri və başındakı dəliqannılarıynan Qəndəhara yola düşdülər, cıdır başdadı. At qoşdurana bax, ox atannara bax, nişana vurana var, gəlinnərin başınnan qızıl, gümüş tökənlərə bax. Bu calalnan gedərkən iki cıdırkı atdarı tərpədif bir az vaxda özdəri qan, tər içində atdarının ağzınnan, sağrısınnan, döşünnən köfüy axa-axa Moğum şahın anası Sənəm xanıma yetişdilər. – A xanım, gözün aydın olsun, oğlun söygülüsunü gətirif gəlir. Muşduluğumuzu ver. Sənəm xanım söyünə-söyünə cıdırçılara istədiyləri qədər muşdulux verdi. Özü də başında qul qaravaş atdanıf pişvaza çıxdı. O qədər at sürdü ki, şəhərdən bir az kənarda yetişdi. Bu zaman oğlunu və gəlinini can kimi bağrına basıf, öpüşüf görüşdüydən sonra Qəndəhara gəldilər. Asdan şah Qəndəhar şəhərini xalı, zililərnən, çiçəynən, nöy-bə-nöy al-şalnan, əlvan-əlvan bəzətdi və bir böyük məclis qurdurdu. O məjlisdə bütün şəhər əhlini qonax çağırdı. Əhli şəhər səgirən-kəbirən şahın toy məjlisinə gəldilər. Zağara, zurnaynan, dəf balabannan bir görünməmiş büsatdı toy elədilər ki, fağır, fuğara, kasıf, kusuf və bütün əhli şəhər yeyif doydular. Bunnan sora Gülşatın əlini Moğum şahın əlinə, Səlminazın əlini də Məhəmmədin əlinə tafşırıf: – Yıldızları barışsın, yeddi oğul ata-anası olsunnar, urzuları başdan yağsın, calalları daha da ujalsın, baxdları yeyin olsun dəyif dağıldılar. Moğum şah söygülüsü Gülşatnan, Məhəmməd də ilk gözünün oyu Səlminaznan var, dölət içində ağ günnən ömür sürməyə başdadılar. Ustatdar oğlannarın və qızdarın bir-birinə olan möhübbətdərini daha da artırıf kef damaxnan ömür sürməkləri üçün sazdarının zilini zil, bəmini bəm, sinə dəm, üsdə kəm eliyif orda bir duax qapba demişdilər.
Hal bilən, şirin gülən, dosda mehrivan gözələ Boy uja, bədən nəzik, zülfü xuraman gözələ Dolandı mürğ ruhum, oldu mehman gözələ Xəstəyəm, yalvarıram, həkim loğman gözələ.
Silikinif gərdan çəkər, göllər sonasınnan gözəl Qavliyət, mərfət götürüf ata, anasınnan gözəl Tər andam livası, boyu livasınnan gözəl Gözəlliyi çəm verifdi, xaliqi sübhan gözəl.
Görəni mejnun elər leylisin södası kimi Ala gözdər şöylə çekir göyün şölən yası kimi Qofdası hər rəng çalır, peyğəmbər xırqası kimi Yaranıf behişdən gəlif, gətirif qılman gözələ.
Hərifsən əhli ruhsan, can sana peşkaşdı gözəl Heş yerində ayıf yoxdu, qaşın göyçək qaşdı gözəl Yerdə, göydə misli olmaz, hamısınnan başdı gözəl Gözəllərin cəm cümləsi, olsun da qurban gözələ.
Terlanı sara yazıf, tər qonçanı xarə verif Canımı asmanda qoyuf, cismini qarə verif Ələsgəri mejnun edif, meylini dağlara verif Tərk eliyif ibadəti, bağlayıf dəstan gözələ.
Usuf Gülbaxt böyuyuf ata-anasının dəlaləti ilə molla yanında oxumağa başdadı. Yazıx yenijə yaxşıca oxuyurdu ki, anası Yetər bafat elədi. Usuf Gülbaxt mədrəsədə anasının ölüm xavarını eşidən kimi tez öylərinə gəlif atasınnan baravar ədətdəri üzərə anasını dəfn elədilər. Yosma kişi arvadı Yetərin ölümünnən çox keçməmiş qonşuluxlarınnan Quvuşun qızı Beyşəni aldı. O yannan yətim Usuf Gülbaxt anasının bafatınnan sonra genə də mədrəsəyə davam elədi. Əmbə xeyirdənmi-şərdənmi biçarəni anasının fikrinnən bir yuxusuzdux tapbışdı ki, gejələr heç yata bilmirdi. Ona görə həmişə şəltədə cəsədinə qurd dolmuş adam kimi oyan-buyana çörülürdü, savah ala qarannıx duruf ta mədrəsə vaxtına kimi cür və cür yerrərdə gezif fikrini dağıdırdı və mədrəsə vaxdı bir gün ədəti üzrə dan qarannığı durmuşdu. Mədrəsə vaxdına kimi fikir dağıdan qəribə yer axdarerdi ki, gezsin. Birdən şenniklərinnən bir az aralı uyuşan deryə fikrinə köşdü. Ona görə həmən dəryanın qırağına gəldi. Usuf Gülbaxt dərdin, qəmin dağıtmax üçün dəryənin ətrafında dolandığı zaman bir körpə quluna ras gəldi. O qulunu tutuf öylərinə gətirmək istəyəndə qulun dedi: – Ay cavan, mənim nəçi və nə kara olduğumu bilməmiş haraya aparırsan. Usuf Gülbaxt qulunun insan kimi danışmasına təəccüblənif cavaf verdi ki: – Ay körpə heyvan, mənim meylim sana çox yaman qonuf. Ona görə əslini nəslini xavar almağa sözüm qalmadı. İndi özünnən qoşuduyunə görə de görüm nə üçün bu dəryanın qırağında tək-tənha qalıfsan. Qulun cavaf verdi: – Eşit və inan, mən dərya atdarınnan Qağnı quşun qulunu Beylibozam, anamın sözünnən çıxdığıma görə o məni götürüf bu qurulux dünyəsinə atdı. İndi sənin baxdının oyaqlığı məni sana ras getirdi. Onu yəqin bil ki, doğrudan da sənin baxdın gül dökü gül vurdun. – Gülbaxt, dərya atdarını göydə gezəllər yerdə ələ düşməz. Çünki olar qanatdı quş kimi insanı tez miras mətləvinə yetirər. Sən məni apar böyüyənə kimi saxla, elə ki, böyüyüf miniləsi oldum onda səni çox ölümlü balalardan xilas əlləməynən baravar çox da qalıbiyyətlərə nayil edərəm. Əmbə bu sirri bir sən bil, bir mən, bir də Allah. Usuf Gülbaxt Beylibozun dediklərini can-başınan qavıl elədi. Qulunu yədəhləyə-yədəhləyə öylərinə getirif töyləyə bağladı və analığı, qulunu haradan alıfsan deyə soruşanda cavaf verdi ki, – yoldan tabmışam, özü də bunun anadan yetim olduğu vaxt mənim yetimliyimnən baravardı. Odu ki, bunu mən çox söyməgnən baravar ölənə kimi saxlıyajam. Usuf Gülbaxt Beylibozu getirənnən mədrəsə vaxdı mədrəsəyə gedirdi. Özgə vaxt həmişə Beyliboza qulax asırdı. O Beylibozu o qadar tumarraya-tumarraya saxladı ki, Beyliboz hər yana miniləsi köhlən bir at oldu. Onun boyuna əl çatmırdı, sağrısı qapı kimi, gözdəri alma kimi, yalmannarı qız saçı kimi idi. Usuf Gülbaxt ədəti üzrə Beyliboz alaf yeyənnən sora onun yanına dilxoşdux üçün və dünyədə nə təər ömür sürmək üçün cür və cür söhbətə getdi. Söhbət arasında Beyliboz dedi: – Usuf Gülbaxt işdi “şər deməsən, xeyir gəlməz”. Havax sənnən çölə çıxdıx onda sən mənim belimdə olmuyanda məni burax gedim otdamağa, çünki mana heş bir yırtıcı yaxın düşə bilməz. Havax ki, sana lazım oldum onda mənim tükümnən ötərsən, harada olsan yanında hazıram. Usuf Gülbaxt Beylibozun məsləhətini unutmayacağına and işdi və üzünnən-gözünnən öfdü. Bular söhbət elədiyi vaxt sən deməynən axratına qorxax tula bağlanmış xəlvədən qulax asırmış. O bütün hər ikisinin də sir sözdərini bildiyi üçün “günü-günü olmaz, günüdən olan günü olar” deyif oğlana və onun istəhlisinə ədavət bəsdədi. O Usuf Gülbaxtı pesikdirmək uja mərtəvəyə çıxmağa qoymax fikrinə düşdü. Ona görə Beylibozu qanına yeriklədi. Odu ki, hilə yoluynan özünü naxoşduğa vurdu və quru yuxaları altına döşədi ki, basanda xırt-xırt eləsin. Munnan kişini alladıf Beylibozu öldürsün, guya onun dərisinə girəndə sağalajam. Beyşə təybiri üzərə özünü naxoşduğa vurdu, kişi öyə gələndə, ay arvat, nəyə yatırsan, deyə xavar alanda arvat ərinin cavavına kişi naxoşam, deyif o tərəf bu tərəfə çöyrüldüycə yuxalar səsdənə-səsdənə qırılırdı. Arvat da a kişi səsini eşidirsənmi. Gör qavırğalarım qırıx-qırıx olufdu. Arvat ağız Yosma arvat sən ölənətən öyüm-işim dağılsın. Söylə görüm dərdin nədi və ona dərman nə ola bilər. Beyşə dərmanı beyaxdan tapbışdı. Odu ki, kişiyə bir az qodux nazı eliyə-eliyə: – Mənim dərdim bilinməz və görünməz dərddi, mana əlaj birjə Beylibozun derisidi, isdəyirsən mən ölməyum, Beylibozu öldür, məni onun dərisinə çək. Onda mənim naxoşduğum qurtarıf, qavırğalarım da bitişər. Yosma dedi: – Arvad ağa, mən də deyirəm dərmanın nədi, onnan gələsi nə var, savah Beylibozu öldürrəm, dərsinə də girərsən. Teki sən yaxşı ol. Ər-arvat belə söhbətdə ikən Usuf Gülbaxt mədrəsədən töyləyə Beylibozun yanına gəldi. – Gözüm sənnən ötrü çıxsın, Beyliboz, neyə bikefsən? Beyliboz cavaf verdi ki, canım sənnən ötrü çıxsın Usuf Gülbaxt, savahdan indiyə kimi bir kəs məni sulamıyıfdı. Usuf Gülbaxt bu sözü eşidif atasına və analığına ajığı tutmuş, gənə də kirimiş Beylibozu qapıdan çıxardıf suya aparanda öyün qapısınnan keçdiyi vaxt o tez duyucu və iş görücü heyvan öydə buların barasında danışıx eşidif, durdu. Bu zaman Usuf Gülbaxt da qulağını qapıya söyküyüf söhbətə qulax asanda Beylibozun ölüm əhvalatını tamam eşitdi və görməsinlər deyin Beylibozu tez suya apardı. Məsləhət elədi ki, havax Beylibozu öldürmək istəsələr, onda Usuf Gülbaxt onu minif əlli-ayaqlı bu torpaxdan getsin; bu təybir üzərə Usuf Gülbaxt Beylibozu suluyuf getdi, töylaya bağladı. Ordan da öylərinə gəldi. Gördü ki, analığı hıqır- ha-hıqır yatır. Atası da xançal, bıçax itiliyif, Beylibozu öldürməyə hazırlaşırmış. Usuf Gülbaxt arasınnan Beylibozu öldürməsinin səbəbini xavar aldı. Atası afalatı ona söylədi. Usuf Gülbaxt nə qədər yalvardı və minnət elədi ki, ay ata, bu at mənim ən istəhli heyvanımdı. Mən munnan dərdimi, azarımı uyuduram. Gəl öldürmə. Başa gəlmədi. Axırda dedi: – Atacan, indi ki, öldürürsən, öldür, əmbə mən onu qoltuxdan belə köhlən at olana kimi bir yaxşı minif sürməmişəm. Lamahala qoy bircə dəfə minim ürəgnən sürüm, sora öldür. Usuf Gülbaxt atası irazı olduğunnan Beylibozu zeyə-düzən yəhərriyif belinə qalxdı və elə tərpəndi ki, qanatdı quş kimi bir az vaxda gözdən itdi. Yosma və arvadı bildi ki, bular birbaş getdilər. Ona görə də Beyşə çıxdaşını çıxdığı üçün bir neçə günnən sonra sağ şəltədən duruf ərinnən kefə damağa başladı. O yannan Usuf Gülbaxt o günü axşama kimi sürdü. Axşam Beyliboz dedi: – Usuf Gülbaxt, sən heydin içində yat, bən də burax otduyum. Usuf Gülbaxt Beylibozun sözünə irazı oluf heyiddə taqlı, qajının birin yerində yatdı. Yorunuğ olduğunnan kəl keşdə qalxana kimi orada durmadı. Bir də qajın yeyəsi taxılına su bağlamax istədiyinnən qazı işdəyə-işdəyə Usuf Gülbaxta yetişdi. O yeni yetmiş bir cavanı qajın içində yatmış görüf yuxudan oyatdı və neçi nə karə olduğunu xavar aldı. Usuf Gülbaxt cavaf verdi ki: – Mən el və el düşüf nökərçilikdən ötrü gəzirəm. Suçu bu sözü eşidif ay bala, çox yaxşı, mən səni nökər tutaram, dedi. Usuf Gülbaxt irazı olduğunnan suçuynan baravar Xaqanıquş şəərinə gəldi. Suçu onun öyünə getdi. Usuf o gün və o gejə öyündə yol yorğunnuğunu aldı. Duruf çörək yeyif öydə otururdu ki, birdən şəərə hay-küy düşdü: – “Ay hazarat, Bayqanıquş paççahın qızı Cangüzar xanımın əmisi oğluna toyu olduğu vaxt döy əmisi oğlunu öldürüf özünü də apardı. Cangüzarın döy aparmasını eşidən camahat uşaxdan böyüyə kimi döyün dalına düşdülər. Usuf Gülbaxt da paççahın yanında hörməti olmax üçün döyün dalınan getmək fikrinə düşdü. O bir tərəfdə Beylibozun tükünü tutdu. Beyliboz ildırım kimi oğlanın yanına gəldi. Bu zaman Usuf Gülbaxt onu minif döyün dalınca düşdü. O tərəfdən camahat döyün dalınca bir müddət gedif bir şey tapa bilmədikləri üçün öylərinə qayıtdılar. Əmbə Usuf Gülbaxt üş gün üş gejə dalvadal Beylibozu sürüf yol getdi. Axırda doqquz bürşdü bir qalaya yetişdi. Və bir tərəfdən özünü qalaya vuruf, bir-bir qapıları aşdı və içəri girdiydə qılış-qalxan, gurz, nizə və başqa hesafsız dava yarağı gördü. Bu otağlardan keçif axırda bir qızılnan suvanmış otağa daxil olanda nə gördü, qızıldan qəfəsənin içinə bir qənirsiz gözəl qız qoyulufdu ki, xudavəndi aləmin kərəmi cuşa gəlif gözəllik paylayanda ilk qələmini muna çalmış, on dört gejəlik ay kimi bədirrənir. Qaşdar qara, yanaxlar alma kimi, gözdər qızıl quş gözü kimi bərqlənir, on dört hörük saçı gürzə kimi kürəyinin arasınnan bir, boyu sərv ağacı kimi, məmələr turunc kimi yənijə baş vermiş, az qalır kətan köynəyi dəlif eşiyə çıxsın. Usuf Gülbaxt bunun belə tərifə gəlməz gözəlliyinə vurulu davax mal kimi ağzının suyu davannı isdadıf, az qaldı ki, ağlı başınnan çıxsın. Gənə bir təhər özünü saxlıyıf, onun yanına getdi və onnan bu biyavandakı qalada təkcə qəfəs içində qalmasının səbəbini soruşdu. Cangüzar bir tərlan misilli cavanı görüf cavaf verdi ki, “canım neylərsən, xavar alıf mənim dərdimi artırırsan. Sən ki dərman eləyə bilməzsən. Burdan get, hayıfsan, məni bu hala salan səni görsə turaş kimi kavaf çəkər. Usuf Gülbaxt qahqahnan gülüf dedi: – Sən məni bu sirrdən agah elə, görərsən analar nejə oğlanlar doğuf. Cangüzar daha diqqətnən baxanda qəddi qaməti minarə kimi, qollar çinar şaxası, xətti xali bənöşə kimi bir cavan yeniyetməni görüf, dil əldən verdi və ona bir könüldən min könülə vuruldu. Ona görə sinəsi dəmirçi kürəsi kimi alışmış sözə başdadı: – Oğlan, mən bilmirəm, sən hansı bağın gülü və hansı bağçanın bülbülüsən, əmbə xoş sifət olduğunnan afalatı açajam: “Mən Xaqanquş şəhərinin paççahı Bayqanıquşun qızı Cangüzaram. Heç söymədiyim bədxuy əmim oğluna vermək üçün toya başdadılar, şirin toy vurulduğu vaxt məni bu qızıl qəfəsə salan döy böyürdən çıxıf əmim oğlunu öldürdü və məni qarabaxt o neyvətdin əlinnən xilas oldumsa da bu ifritin əlinə düşdüm. Yanı həmən məni toydan götürüf buraya gətirdi. Nə qədər yalvardısa da mən ona rəy vermədim. O bədrəng qəzəflənif mana dedi: – Onu bil necə ki, rəy vermiyifsən, canın bu qəfəsdə çıxacax. Mən qəfəsdə zindan əzavini yaxşı bilirəm. Döy həmişə səfərə gedəndə məni bu qəfəsə salar, gələndə qəfəsdən azad elərsə də, o qədər döyüf, söyər ki, zindan zəhmətinnən daha da artıx olar. Mən belə zəhmətdərə dözə bilmədiyimnən ona dedim: – Sən mana həyan olmax üçün bir cift tutuquşu al, mən həmi sana isınışım, həmi də boş vaxtlarda tutular mana həyan olsun, sonradan sana rəy verərəm. Döy mənim bu sözümə can-dilnən irazı oldu. İndi “Can-can mahalınnan mana tutuquşu getirməyə gedif. O gedəndə dedi ki, üş günə gələrəm, indi gəlmək vaxdı yaxınnaşıf. Usuf Gülbaxt Cangüzarın sözünə görə əvvəl ona dildarrıx verməhnən barabar onu qızıl qəfəsdən çıxartdı. Sonra müşkül işdərini həll edən Beylibozun tükünü ötdü. Beyliboz o saat hazır oldu. Usuf Gülbaxt Cangüzarnan baravar Beylibozun yanına gəlif afalatı axıra kimi ona nağıl elədi. Döyün tələf olmasına da bir çarə eləməsini söylədi. Beyliboz cavaf verdi ki: – Bir döyü öldürməkdən hasand nə ola bilər. Savahdan qarannıxkən sən qaladan uzax bir xəlvətdə gizdənərsən. Mən də qalanın dört tərəfində otdayaram. Elə ki döy öyə gəldi, yəqin məni görəjək. Və Cangüzardan bu nə atdı deyif xavar alajax. Onda cavaf versin ki, bu at bir xoşxəsiyyət atdı. Sən gedənnən çıxıf gejə-gündüz qalanın dört tərəfində otduyur. Döylər həmişə uzax səfərlərə gedərlər. Bu da qalada ya az və ya da çox qalıf səfərə gedəsidi. Elə ki, o səfərə getmək istədi, Cangüzar deyər: – O atı görursənmi, çox mənzil qəşəngdi. Tez qayıtmaq üçün onu minif get. Yəqin ki, Cangüzarın sözünü eşidif o məni minif səfərə gedəjək, onda mən onu həmən saat dərya kənarına qarq elərəm. Onnan sonra Cangüzarın canı döylərin cəngindən qutarar. Hər iki istəhli Beylibozun təybirinə afərin dedilər. Onun təybiri üzərə Usuf Gülbaxt Cangüzarı qızıl qəfəsəyə saldı. Özü də qaladan uzax bir yerdə gizdəndi. O yannan döy tutuquşdarın getirif qızın yanına gəldi. Yalvara-yalvara tutuquşdarın getirif ona verdi. Qız döyə yorulmayasan, həmişə səfərin belə yaxın olsun deyif, tutuları qızıl qəfəsəyə qoydu. Cangüzar hilə yolu ilə döynən şirin eləyə-eləyə qalanın qapısına çıxdı. Eşikdə döy Beylibozu görüf Cangüzardan bu nə atdı deyin xavar aldı. Qız cavaf verdi ki, bu bir yaxşı xoş xasiyyət atdı. Sən gedənnən gejə və gündüz qalanın dört tərəfində otduyur. Döy dedi: Canımın başımın yeyəsi, mu nə yaxşı iş oldu. Mən bir belə köhlən atı göydə gəzərdim, yerdə əlimə düşdü. Çünki, bir uzax yerə səfərim var. Elə munu minif gedərəm. İndi sən de görüm, bu tutular sana yaxşı həyan olarmı və özün də istişənnən sora mana rəy verəjəksənmi? Cangüzar xoş dilnən mən nejə əvvəldən söz vermişəm, o sözümün üstündə dururam. Xavardan-xavarı olmayan döy o saat Cangüzarı tutulara tafşırıf və halallaşıf Beylibozun yanına gəldi. Onu minif səfərə tərəf surdu. Bu yannan Usuf Gülbaxt söyünmuş qızın yanına gəldi. Tutular çığırıf Cangüzardan xavar aldılar ki, “bu bəni adam burda nə gəzir”. Cangüzar “o mənim qardaşımdı, döy özü onun buraya gəlməsinə irazıdı” deyə cavaf verdi. Tutular onun sözünə inanıf səsdərini kəsdilər. Usuf Gülbaxt on dört gejəlik ay kimi şafaxlanan Cangüzarnan şirin söhbət eliyirdisə də Beylibozdan çox nigaran idi. Beyliboz belində döy dəryadən ötəri hər yana boylana-boylana qanatdı quş kimi az qalırdı ki, uşsun. Birdən yolları dəryanın qırağınnan düşdü. Beyliboz su atı olduğunnan ildırım kimi döy də üstündə üzünü dəryaya vurdu və suda çırpınıf o iqrini qarq elədi. Onu qarq olmaxnan yorasmıyıf dişinən parça-parça elədi. Beyliboz sudan çıxıf ildırım kimi az zamanda qalaya yetişdi və afalatı Usuf Gülbaxta nağıl elədi. O miraz üstündə olannar Beylibozun başını, gözünü yalam-yalam yaladılar. Olar gətməyi yüngül, qıymatdan ağır şeylərdən götürdülər və Beyliboz ətərkləşif Xaqanıquş şəərinə tərəf yola düşdülər. Az vaxda Xaqanıquş şəərinin bir ağaşdığına yetişdilər. Orada Beylibozdan düşüf onu çölə buraxdılar, özdəri də şəərə tərəf yola düzəldilər. Şirin söhbət eyləyə-eyləyə Cangüzarın ağası Bayqanuş paççahın sarayına gəldilər. Paççah qızının döy əlinnən xilas oluf gəlməsinə çox şad oldu. O əvvəl qızının nə tor xilas olmasını xavar aldı, Cangüzar onu döy aparannan indiyə kimi başına gələn qəzavi qədəri atasına nağıl elədi. Paççah Usuf Gülbaxt kimi baz yurutdan düz bir cavan onun qızını döyün əlinnən qurtarmasına çox söyündü və onun əsl zatını, nəçi və nə kara olmasına bələd olmax istədiyi üçün oğlum, söylə görək, sən hansı bağın gülü, hansı bağçanın bülbülüsən, dedi. Usuf Gülbaxt ta uşaxlığınnan indiyə kimi başına gələn qəzavi qədəri paççaha nağıl elədi. Paççah Usuf Gülbaxt paççah öladı olmadığına görə həmi qəmnak və həmi də qəzəbnak oldu. Çünki o qızını Usuf Gülbaxta vermək fikrində idi. Əmbə ədətləri üzərə gərək şah qızı şah oğluna gedeydi. Oların fikrinə görə var-dölət, cah-calal vurmax-tutmax, qoçulux-igitdik, taxt-taxt ağ günnərnən kef damax çekmək ancaq paççahzadalara maxsus idi. Paççah oğlana qızını vermək istəmədiyi üçün ona buyurdu: – Sən mənim qızımı döy əlinnən qurtardığın vaxt çox zəhmət, əziyyət çəkifsən. İndi de görüm, mənnən nə xələt isdəyirsən? Usuf Gülbaxt cavab verdi ki: – Paççah sağ olsun, mənim xələtimi Cangüzar isdəyəjək. Paççah qızına buyurdu: – Daha yaxşı, sən de. Cangüzar utanmağı bir yana qoyuf ərz eylədi: – Atayi mehriban, Usuf Gülbaxta xələt məni döy cənginnən xilas etməyə çox cafa çekdiyinnən havax versən, özüm allam. Paççah dedi: – Qızım, paççah öladı paççahzadaya gedər, nə inki gedəzadaya... Mənnən olsa səni itə atmağa daşı olmuyan adama vermərəm. Özün gedərsənsə get axırda daşıyan olarsan. Cangüzar oğlanı söydüyü üçün atasınnan izinsiz ona getməyi qavıl eylədi. Usuf Gülbaxt üzünü paççaha tutuf ərz elədi ki, hər yerdə camahat əvvəl Allaha, sonra paççaha və axırda böyügünə sadıq olar. Ona görə də gərək paççah ağıllı, kamallı, adil və camahat qaydına qalan olsun. Bir-birini söyənnər mala-dölətə, camala, kamala, iyitdiyə, paççahlığa baxmaz. El arasında manşır məsəldi “gözəl gözəl olmaz, gönül söyən gözəl olar”. Bəlkə biz ürəydən bir-birimizi söymüşük. İki söygüyü bir-birinnən ayırmaq paççahın şanına layıx döy. Paççah cılız Usuf Gülbaxtın bu sözünə ajıxlanıf buyurdu: – Hər ikiniz az vaxda burdan getməsəniz qəzəvimə gələrsiniz. Cangüzarın anası Zayxa xanım paççaha nə qədər minnət elədisə də başa gəlmədi. Axırda Usuf Gülbaxt Cangüzarnan baravar şəərin şenniyinin az olan tərəfində bir qazma dam tutuf orda kasıf karrıxnan dolanmağa başdadılar. Bu afalatdan ay keçdi, il keçdi, bir gün paççah ölümcül naxoşladı. Muna həkim getirdilər. Həkim paççahın naxoşduğuna ancaq yeddi illik ceyran buğasının baş ayağı olmasını söylədi. – Paççahım, havaxt ceyran baş-ayağını pişitdirif yesən, ona əlvə saat qutarajaxsan. Yoxsa bu dərdinə özgə heş bir çarə olmaz. Axır ejleyif səni öldürər. Paççah dərdinin dərmanı ceyran baş-ayağı olduğu üçün bütün Xaqanıquş mahalına car çekdirdi ki, hər kim Bayqanıquşu paççahın ölməməsini isdərsə onun paççahlığının yarısına sahif oluf dərdinə dərman olan yeddi illik ceyran buğasının baş-ayağını ona getirsin. Paççahlıq tamahına çoxları dağlara, daşdara və qalın meşəliklərə düşdülərsə də heş bir şey tapa bilmədilər. O yannan paççah urvat eyləməyən və nəzərinnən salan biçərə Usuf Gülbaxt və Cangüzar bu işdən xavardar oldular. Bu vaxt Usuf Gülbaxt paççaha və paççahlıx fikrinə düşənnərə munun qoçaxlığı təcif gəlsin və utansınnar, qızarsınnar deyin Cangüzarı atası öyünə götürdü ki, get atan qapısındakı axsax qatırını geti. Mən də ceyran oyuna gedim. Bəlkə onun dərdinə dərman olan ceyranı oyluyam. Cangüzar getməgə ürəyi yox idisə də söygülüsünün sözünü yerə salmıyıf xəlvətcə atasının yanına getdi. Onnan əri minif ceyran ovuna getmək üçün axsax qatırı isdədi, anası: – Ay baxdı qara, köhlən atdarnan gedənnər nə getdi ki, o axsax qatırnan gedə nə getirə. Bilirəm boş işdi, əmbə gəlifsən, apar get və Cangüzar dinməz-söyləməz axsax qatırı yedəhləyə-yedəhləyə qapılarına getdi. Axsax qatır hazır olduğunnan Usuf Gülbaxt söygülüsünən öpüşüf halallaşıf, qatıra minif beləni o yana aşdı. Qatırı dərədə qoyuf Beylibozun tükünü tutdu. O saat Beyliboz hazır oldu. Usuf Gülbaxt onun üzünnən-gözünnən öpüf afalatı başa-başı söylədi. Beyliboz nə qədər ceyran lazımdısa tutmağı boynuna çekdi. Usuf Gülbaxt tərlan kimi Beylibozun belinə qalxdı. Beyliboz az vaxda özünü dağlara və meşələrin bol ceyran olan yerlərinə yetirdi. Bu zaman Gülbaxt harda ceyran tapdısa da Beylibozu onun dalınca səyirtdi. O heyvan qızıl quş kimi onun dalınca düşürdü. Onu o qadar qovurdu ki, axırda yoruf dururdu, Gülbaxt gənə bu qılıx Beylibozu ceyran dalınca salırdı və yoruf tuturdu. Bu təər yer toxlulux ceyran tutdu, hamısını yoğaz çatdı. Sonra Beylibozdan xavar aldı ki, gözüm sənnən çıxsın, bir bax görək buların hansı Bayqanıquş paççahının dərdinə dərməndi. Beyliboz ceyranların yaşın buynuzdarınnan tanıdığı üçün onların hamısına baxdı və içində birjə yeddi illik ceyran buğası tafdı. Usuf Gülbaxt ceyran buğası tapılmasına çox şad oldu və Beylibozun yelinə qanıhıf çataxlanmış ceyrannarı onun döşünə qatdı. Bir müddətdən sora Xaqanıquş şəərinin ağaş yarımlığında bir lalazarrıx və muguzarrıx dağa yetişdi. O həmən dağda bir yaxşı çadır quruf ceyrannarı otarmaxnan baravar şəərə gedən adamlara tafşırardı ki, şəhərə çatanda camahata xavar verin ağaş yarımlıxdakı dağda bir səyyad çadır quruf, ceyran sürüsü otarır. O ceyrannarın hamısı satdıxdı. Hər kim isdəsə ala bilər. Şəərə gedən adamlar göz üsdə deyif Usuf Gülbaxtın tafşırığını hamıya xavar verərdilər. Bu xavar birinci dəfə vəzirə çatdı. Vəzir atını minif həmən dağda Usuf Gülbaxtın yanına gəldi. – Ay sayad qardaş, ceyrannardan birini neçəyə satırsan? Gülbaxt cavaf verdi ki, hər birini bir qıza satıram. Əmbə gərək qız ceyranı alan adamın öz qızı ola, həm də ceyranı alan adamın yumuşax yerinə damğa basam. Vəzir əvvəl irazı olmadısa da, bir müddət fikrə gedif, paççahın təxt, tacının yarısına sahaf olmax tamahı onu axırda irazı olmağa vadar elədi. Ona görə qızını getirmək üçün öyünə getdi. Usuf Gülbaxt ceyran buğası tapılmasına çox şad oldu. Və Beylibozu saxladı. O yannan vəzir öyə yetişən kimi qızını götürüf Usuf Gülbaxta yetirdi. Gülbaxt vəzirin qızını alıf özünü də damğalayannan sora vəzirə izin verdi ki, bir sürü ceyranın hasını aparırsan, apar. Vəzirin gözü taxt taşın havasınnan muroj pişiyinin gözü kimi yalaf-yalaf yönərdi. Ona görə də yeddi illik ceyran yırğası gözmiyif ceyranın birini yedəyinə aldı. Atı sürüf düz paççahın yanına gəldi. Xavardan xavarı olmuyan vəkil şeyxin oğlu Vası və özgə paççahlıx fikrinə düşənnərdən igirmi biri bir-birinnən xavarsız olduxları üçün Usuf Gülbaxtdan hərəsi bir ceyran alıf əvəzində vəzir kimi həm qızdarını verdilər və həm də damğalandılar. Olar ceyrannarı paççaha gətirməyə yola düşdülər. Bütün igirmi dört ceyranı alan adamlar bir-birinin dalınca paççahın sarayına gəldilər. Paççah və əyan, əşraf yolların hamısına atmış eylədi. Hər kim ceyranı gətirmiş isə onun ceyrannı qabaxca öldürdülər. Paççah baş-ayağınnan yedi isə də heş dərdinə əlac eləmədi. Bəlkə paççahlıx bu adama qismət döyül, onnan soraki ceyranını öldürdülər. Bu təərnən bütün ceyrannarı qırdılar. Əmbə paççahın dərdinə dərman olmadı. Axırda hamısı kor -pəşiman oluf ərz elədilər: – Paççah sağ olsun, biz sənin xətrinə qızdarımızdan keşdik. Gənə özgə əlaş varsa yaşımızdan da keçəsiyik. Əmbə biz bu sirdən baş aça bilmirik. Əgər həkim sənin dərdinə ceyran baş-ayağı buyurufsa bir getdi. Bə niyə yaxşı olmadın? Paççah oların cavabında mən də bu sirrə məhəttəl qalmışam, dedi. Yəqin burda ya həkim və ya da ceyran satan günahkardı. Oların hansı günahkar olsa and olsun atamın qəvrinə onu elə əzafnan öldürtdürəjəm ki, ta inqıraz aləmə kimi söylənsin. Paççah xoca göndərif həkimi çağırtdırdı. Həkim paççahın yanına gəlif xidmət məqamında durdu. Bu zaman paççah afalatı başdan-ayağa ona söylədi. Həkim paççahın cavabında ərz elədi: – Paççahım, mən həkim olannan indiyə kini sənin şəərində həkimlik eləmişəm. Hələ heç bir yalanım çıxmıyıf. İndi bu qoja vaxdımda sana yalan danışarammı? Bəlkə ceyrannar yeddi illik yırğa döyüllər? Oların buynuzdarını buraya getirin, mən yaşdarını təyin elərəm. Xojalar ceyrannarın buynuzdarını hazır elədilər. Həkim buynuzdara baxıf heş birinin yeddi illik olmadığını söylədi. Paççah həkimi azad eləyənnən sora üzünü ceyran getirənnərə tutuf: – Ay hazarat! İndi sayadın günahkar olması aşkar oldu. Gərək hesafsız qoşun götürüf onun davasına gedəsiniz. Az vaxtda üzük qaşı kimi araya alıf, mənim yanıma gətirəsiniz. Gərək mən onu elə bir dərdnən öldürəm ki, özgələrinə ivrət ola. Bir də paççaha xəyanət eləməyə. Həzərat bir yannan paççahın əmri, o biri yannan özdərinin taxt tajdan damax olmaları oları vadar elədi ki, Usuf Gülbaxtın davasına getsinnər. Ona görə o qədər qoşun topladılar ki, dəryalar mürəkkəb oluf, meşələr qələm olsa hesabına yetmək olmazdı. Sərkərləri həmən igirmi dört adam toplanmış qoşunu götürüf Usuf Gülbaxtın davasına getdilər. Usuf Gülbaxt afalatı çoxdan eşitmişdi. O davaya hazır idi. Qoşun yaxınnaşanda Beylibozu minif əlində siyirmə qılış özünü olara vurdu. Bir yannan özü, bir yannan yeddi manşır pəhlivana baravar Beyliboz o məşq və dava görməmiş qoyun sürüsü kimi qoşunu qıra-qıra, qoğlaya-qoğlaya düz şəərə doldurdular. Qoşun əhli şəhərə dolannan sonra Gülbaxt Beylibozun ciloyunu döndərif çadırına gəldi. O tərəfdən qoşun əhli paççahın yanına gedif basılmaxlarının səbəbini ona söylədilər. Paççah olara ürək sonğannığı verif buyurdu: – Qəm çekməyin, savah mən də naxoş-naxoş qoşunun içinnən gedəjəm. Onda qoşun mənim səbəbimə şücaətdi dava elər. O sayadın özünü, atını öldürrük. Qoşun əhli gejəni paççahın vədəsinnən yatıf, savah olanda paççah da Usuf Gülbaxtın davasına getdilər. Usuf Gülbaxt dünənki kimi Beylibozun belinə qalxıf özünü qoşuna vurdu. Hər ikisi qoşunu qıra-qıra şəərə tökdülər. Paççah və qoşun əhli atda, oğlanda bu şücaəti görüf qannarı qutardı. Paççah atın və oğlanın məğlub olmasının mümkün olmuyacağını bildisə də gənə qoşunu toyluyuf savah oların davasına göndərdi. Olar qoşun əhlinə bir elə divan elədilər ki, Əli divanınnan bətər oldu. Qoşun Usuf Gülbaxtın və Beylibozun qorxusunnan elə qaşdılar ki, qaçaraxları övlərində əyləşdi. Yanı, paççahın qoşunu dağılıf, hər kəs öz öyünə getdi. Usuf Gülbaxt isə meydanı boş gördüyünnən paççaha belə bir nama yazdı: – Ey Xaqanıquş paççahı, bil və inan, əgər əlində olan mahalların bütün yaranmışdarı qoşun ola və hamısı yaraxlanıf mənim davama gələ, gənə hamısını həlak eləyərəm. İsdərsən həm dərdinə dərman ola və həm də irəyətin, cah-calalın əlində qala onda mənnən başarmiyacağını boynuna alıf təslim ol. Usuf Gülbaxt namanı şəərə gedənnərin birinən paççaha göndərdi. Paççah namanın məzmununnan halı oluf, namadakı dərdinə dərman olar sözünə görə onun dediklərinə irazı oldu. Paççah, vəzir, vəkil, əyan və əşrafnan Usuf Gülbaxtı dəm-dəsgahınnan baravar şəərə gətirdilər. Usuf Gülbaxt paççahın bargahına yetişəndə car çəkdirif bütün Xaqanıquş əhlini uşaqdan böyüyə kimi oraya cəm elətdirdi. Bu zaman üzünü camahata tutuf özünün və Beylibozun başına gələn qəza və qədəri əvvəldən axıra kimi olara nağıl elədi. Axırda üzünü paççaha tutuf: – Ey Xaqanıquş əhlinin paççahı, sən deyirdin, kasıf öladınnan heş bir şey olmaz, mən gərək qızımı özüm paççah olduğumnan paççahlara verəm. İndi kasıf ölədini nejə görürsən, sənin vəzir, vəkil, xanzada, bəgzada, özgə vuruf-tutan qoçu-quldur quyruğların hərəsinin biri olmax üzərə igirmi dört qızını almışam və özdəri də dansalar manşır olmax üçün damğalamışam. İnanmasan baxa bilərsən. İndi sən anla ki, mən paççah qızı döyül, ancaq ilk öy və könül söyən axdarırdım. Usuf Gülbaxt bu sözdən sonra Beylibozun belinə qalxıf qapılarına getdi. Cangüzar onu görən kimi yanına gəldi. Hər iki söygülü çoxdan ayrı olduxlarınnan öpüşüf, görüşdulər. Gülbaxt afalatı şannısına söylədi və axırda onu da götürüf bargaha gəldi. Orda igirmi dört qız yeyələrinə və paççaha dedi: – “Mən sizdər kimi taxt-tajdan, qızdan və başqa şeydən ötrü namusımnan, qiryatımnan əl çəkmərəm. Mən sizin qızdarı bajım kimi saxlamışam. İndi hər kəs öz qızına sahav ola bilər”. Camahat Usuf Gülbaxtın bir kasıf və fağır kəndçi öladı olduğu halda belə şücaət və belə namusdulux görsətməsinə mərhəva dedilər. Olar paççahın öz canını əziz tutuf bu qədər camahatı insan döyül, bir qoyun sürüsünə oxşadıf davalarda qırdırmağına görə onu taxdan saldılar. Yerinə Usuf Gülbaxtı paççah tikdilər və Xaqanıquş şəərini cürbəcür çiçəklərnən, lalələrnən, güllərnən və zili xalıllarnan bəzədilər. Böyük büsatdı məjlis düzəldif Usuf Gülbaxtın başına taj qoydular. Əyninə padşahyana livas geydirif taxda çıxartdılar. Usuf Gülbaxt paççah bir yaxşı toy məjlisi düzəldif yeddi gün-yeddi gejə toy vurdu. Xaqanıquş camahatı Gülbaxt paççahın toyunda yeyib-içənnən sonra Cangüzarın əlini onun əlinə verif – yıldızınız barışsın, uruzunuz göydən yaxsın, yerdən bitsin, başınız dölətdi, ayağınız sayalı olsun, yeddi oğul ata-anası olsun, şan-şökətiniz, cah-calalınız daha da ucalsın – deyif öylərinə dağıldılar. Usuf Gülbaxt paççah camahatnan milayimana, adilana rəfdar eyliyif oların boynunnan hər il verdikləri bac xaracı götürdü, fağır, füqarasına, kasıf-kusuvuna, şikasdına yaxşı qulax asıf, kömək elədiyinnən baravar, munu yüz min qadadan, baladan qurtarıf axır belə mərtəvəyə çatdıran özü at, əmbə ağılda, fəhimdə, fərasətdə, bilməydə tədbir tökməyə insafnan daha artıx Beyliboza qulax asıf, yaman günnən ötəri saxlayırdı. O munnan belə də könlünün söygüsü, gözünün ilk oyu Cangüzarnan mal-dölət və cah-calal içində ağ günnərnən ömür sürüf qırmızı günnər keçirməyə başladı. Yüklə 1,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|