«AZƏrbaycan hava yollari» qsc miLLİ aviASİya akademiyasi tullantisiz istehsal metodik vəsait baki – 2014 Elmi redaktor

Resurs	Adambaşına ehtiyatın çıxarılma səviyyəsi
Dünyada	Şimali Amerikada	Asiyada	Dünyada	ABŞ - da
Alüminium, kq	15.1	14.1	1.4	2.8	30.8
Sürmə, q	14.8	15.8	1.9	17.3	201
Asbest, kq	1.0	5.0	0.0	0.9	3.7
Xrom, kq	0.7	0.0	0.3	0.5	2.3
Kobalt, q	-	-	-	5.6	31.7
Mis, kq	1.6	6.3	0.1	1.5	12.5
Qurğuşun, kq	0.8	2.8	0.1	0.8	6.7
Qızıl, q	0.4	0.1	0.0	0.4	0.4
Neft, kq	582	1717	342	471	2872
Uran, kq	-	-	-	4.8	12.1
Sink, kq	1.5	6.3	0.2	1.4	7.9
Kömür, kq	580	1660	246	624	2274
Dəmir, kq	110	224	26	106	536
Manqan, kq	2	0.3	0.3	2.2	15.16
Fosfatlar	23	108	2.4	3.2	15.16
K2CO3, kq	23	108	2.4	2.2	5.5
Qalay, kq	50.6	3.5	563	70.5	447

Dünyada təbii ehtiyatların ehtiyatı aşağıdakı cədvəldə verilir.
Cədvəl II

Təbii ehtiyat	Çıxarılma forması	Ehtiyatın miqdarı, ton	Qeyd
Alüiminium	Al2O3 ∙ nH2O	1.1 ∙ 10^9
Sürmə	Sr2S3	3.6 ∙ 10^6
Xrom	FeCr2O4	4.7 ∙ 10^9
Kömür	-	4.7 ∙ 10^12
Kobalt	CuCo2S4, CoArSO	2.2 ∙ 10^6
Mis	CuFeS2, Cu2S	250 ∙ 10^6
Qızıl	Au	11.0 ∙ 10^3
Dəmir	Fe2O3 , Fe3O4	88 ∙ 10^9
Qurğuşun	PbS ∙ PbCO3	82 ∙ 10^6
Manqan	MnO2, MnO3 ∙ H2O	635 ∙ 10^6
Civə	HgS, Hg	115 ∙ 10^3
Molibden	MoS2	5.2 ∙ 10^6
Nikel	(FeNi)S	65.0 ∙ 10^6
Neft	-	54.1 ∙ 10^3
Gümüş	Ag, Ag2S, AgAsS3	171 ∙ 10^3
Qalay	SnO2	4.76 ∙ 10^6
Titan	TiO2 ∙ FeTiCO3	310 ∙ 10^6
Volfram	CaWO4(Fe, Mn)	1.3 ∙ 10^6
Uran	U3O8	749 ∙ 10^3

I və II cədvəldən istifadə edərək hər bir materialın il ərzində sərfinin əmsalını təyin edə bilərik.

İl ərzində ehtiyatın sərfinin normasını, ehtiyatın miqdarını (II cədvəldən) adambaşına sərf normasına və əhalinin sayına bölməklə tapmaq olar. Buna ehtiyatdan istifadə indeksi (e.i.i) deyilir, vahidi % / il-dir.
Əksər materialların e.i.i. 0.4-6% intervalındadır. Axırıncı rəqəm ehtiyatın çox sürətlə qurtaracağını göstərir. E.i.i. böyük olduqca həmin ehtiyatın tükənmə sürəti də böyük olur. E.i.i – ni bilərək ehtiyatın neçə ilə tükəndiyini tapa bilərik. Məsələn; qalayın e.i.i. = 5.3% / ildir. Onda onun ehtiyatının e.i.i. nisbəti yəni, 100 / 15.3 = 19 alınır. Bu o deməkdir ki, verilmiş qalay ehtiyatı onun sərf norması və əhali sayı sabit qalarsa, 19 ilə qurtaracaq. Lakin bu belə ola bilməz. Səbəbi: qalayın yeni ehtiyat mənbələrinin tapılması, qalayın qiyməti qalxdıqca tullantılarda təkrar emalın artması, qalayın alternativ maddələrlə əvəz olunması, adambaşına sərf normasının azaldılması onun ehtiyatının daha uzun müddətə istifadə edilməsi.
E.i.i. zaman keçdikcə dəyişir. Onun hesablanması zamanı isifadə olunan faktorlar məlumdur. Proqnoz qiymətlər isə müəyyən qanunauyğunluqlara əsasən müəyyənləşdirilir. Təbii e.i.i. qiymətinə görə 2 qrupa bölünür:
1. E.i.i. ≥ 1.7% sürətlə tükənən ehtiyatlar (I qrup metallar).
2. E.i.i. ≤ 1.3% aşağı sürətlə tükənən ehtiyatlar (II qrup metallar).


Mövzu 6: Təbii ehtiyatın sərf norması
Təbii ehtiyatların sərf olunma məsələlərinə baxarkən onları 3 kateqoriyaya bölürlər: istilik-yanacaq və energerji ehtiyatları, metal ehtiyatları, qeyri-metal ehtiyatları.
Istilik və enerji ehtiyatları. Bunlara daş kömür, neft, təbii qazlar, uran və s.aiddir. Aşağıda yanacaq almaq məqsədilə istifadə olunan ehtiyatlar göstərilib.

1. 
   Antrasit
   
2. 
   Boz kömür
   
3. 
   Təbii qaz
   
4. 
   Torf
   
5. 
   Neft
   
6. 
   Yanar şistlər
   
7. 
   Torium və uran
   
8. 
   Su enerjisi (hidroenerji)
   
9. 
   Hidrotermal su
   
10. 
    Qabarma və çəkilmə
    
11. 
    Günəş enerjisi
    
12. 
    Hidrogen enerjisi
    
13. 
    Nüvə istilik enerjisi.
    

Hər bir istilik və enerji növü haqqında geniş məlumat vardır.
Hal – hazırda ənənəvi eneji növləri olan təbii qaz, neft, daş kömür daha çox istifadə olunur. Dünya enerji balansında onlardan alınan enerjinin payı kifayət qədər böyükdür. Son zamanlar atom enerjetikası sürətlə inkişaf etməyə başlayır, onların xammalın uran və torium mineralları və onların izotopu olan olan 235 radioaktividir (U²³⁵). Bir qram U²³⁵ maddəsinin verdiyi eneji 2200l xam neftin yanması zamanı alınan enerjiyə bərabərdir. Bir qram U²³⁵ maddəsinin enerjisi 2.7 ton kömürün enejisinə bərabərdir. U energetikada istifadəsi reaktorların tipindən asılıdır. I növ istilik reaktorlarında yalnız U²³⁵ izotopu istifadə olunur. Onun filizdəki miqdarı cəmi 0.7% - dir və istifadə etmək üçün əvvəlcə uran filizi zənginləşdirilir. Bu proses olduqca çətin və ekoloji təmiz olmayan prosesdir. U²³⁵ izotopunun ayrılması fiziki prosesdir əvvəlcə mineraldakı uranın uçucu birləşməsi alınır. Həmin qazşəkilli U birləşməsini diffuziya arakəsmələri olan sahədən keçirirlər, bu zaman yüngül qaz molekulları daha uzaq məsafəyə uça bilir. Diffuziya təbəqələrini rahat keçir. Proses bir neçə dəfə təkrarlanmaqla tərkibindəki izotopun 80-85% - ni ayırmaq mümkün olur. Ayrılmış qazşəkilli U birləşməsi reduksiya edilərək U²³⁵ birləşməsinə çevrilir. Həmin maddə I növ atom reaktotlarında istifadə olunur.
I növ reaktorların mənfi cəhəti onun uranın cüzi hissəsindən istifadə edilə bilməsidir (0.7%). Hal – hazırda II və III tip atom reaktorları mövcuddur ki, onların xammalı U mineralının özüdür.Yəni, U²³⁵ izotopu və Th²³² izotopu reaktorda sürətli elektronların təsiri ilə asan parçalana bilən izotoplara çevrilir. Həmin izotopların aşağıdakı tip reaksiyalar nəticəsində atom enerjisi alınır.
²³⁸ ₉₂U + n → ²³⁹₉₂ U → ²³⁹₉₃ Np – ²³⁹₉₄ Pu


²³² ₉₀ Th + n → ²³³₉₀ Th → ²³³₉₁ Pa → ²³³₉₂ U
Parçalanma zamanı radioaktiv atom 2 bərabər hissəyə bölünür. Atom reaktorlarında enerjinin əmələ gəlmə səbəbi U atomlarının 2 bərabər hissəyə parçalanarkən kütlə itkisinə məruz qalmasıdır. Bu zaman yaranan neytronlar yeni atomların parçalanmasına səbəb olur. Həm də E=mc² Enişteyn düsturuna görə külli miqdarda enerji ayrılmasına səbəb olur. Atom reaktorlarının gücü çox böyükdür. Aşağıdakı müxtəlif tip reaktorların minimum və maksimum enerjisinin miqdarı göstərilib.

Reaktor I tip ... II tip ... III tip ... Cəmi ...

Nmin , 10^9 vt (%) 400 (61) - 260 (39) 660

Nmax, 10^9 vt (%) 360 (40) 170 (19) 370 (41) 900

Digər enerji mənbələri hidrotermal enerji, çəkilmə - qabarma, okean enerjisi, hidroelektrikdən daha çox istifadə olunur. Ancaq növbəti 100 illikdə təbii enerji ehtiyatlarının tükənməsi, bahalanması nəticəsində bu alternativ enerji mənbələri güclü inkişaf edəcək.

Metal ehtiyatları. Qeyd etdiyimiz kimi istifadə indeksinə görə metallar 2 qrupa bölünür.

1. 
   E.i.i.≥ 1.7% olan I qrup elementləri (Au, Hg, Sn, Ag, Zn, Pb, W, U, Cu, Sb)
   
2. 
   E.i.i.≤ 1.3% olan II qrup elementləri (Fe, Mo, Mn, Ni, Ti, Cr və K)
   

Elementlərin bu cür qruplara bölünməsi onların texnologiyasının inkişaf perespektivinə təsir edir. Hansı elementlərin e.i.i. kiçikdirsə onların texnologiyasının inkişafı ləng gedir.
I və II qrup metalların istifadəsi və miqdarı aşağıdakı kimidir.

Metal	Orta ehtiyat	Adambaşına istifadə norması
I qrup II qrup Nisbət II / I	0.05 ∙ 10^9 11.8 ∙ 10^9 219/1	0.42 14.37 34/1

Göründüyü kimi qara metalların adambaşına sərf norması əlvan metallara nisbətən 34 dəfə çoxdur. Həm də qara metalların orta ehtiyatı əlvan metallara nisbətən 219 dəfə çoxdur. Əslində ehtiyatı çox olan elementin daha çox sərf olması məqsədə uyğundur. Lakin həmişə bu gözlənilmir. Məsələn; əksər enerji ehtiyatların və ya metalların istifadə norması onun ehtiyatının böyüklüyündən asılı deyil. Cəmiyyət inkişaf etdikcə əksər elementlərin sərf norması (enerjisinin) adambaşına artır. Bu artım dinamikasında çox zaman I və II qrup elementlərinin artım sürəti eyni olur.
60-cı illərdən bəri tədqiqatlar göstərir ki, dəmir və misin istifadəsinin artım sürəti yaxındır. Baxmayaraq ki, misin e.i.i. 1.9; dəmirin ki, isə 0.4- dür. Bəzi hallarda e.i.i. böyük olan elementi digərləri ilə əvəz olunması nəticəsində istifadə indeksi aşağı düşür. 1965–cı ildə ABŞ – da gümüş pulun dövriyyədən çıxarılması nəticəsində onun adambaşına sərf norması azalmışdır.