Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi

NAĞI BƏY ŞEYXZAMANLI

“MİLLƏT ATASI” HAQQINDA

XX əsr milli istiqlal hərəkatının fəal iştirak­çıla­rından biri Nağı bəy Salеh bəy oğlu Şeyxzamanlı (Keykurun) 1883-cü ildə Gəncədə anadan olmuşdur. Gənc yaşlarından Azərbaycanda baş verən siyasi proseslərə qoşulan N.Şeyx­za­manlı ilk milli siyasi təşkilatlar olan “Difai” və “Müs­avat”ın fəal üzvlərindən biri idi. 1919-cu ilin av­qus­tundan 1920-ci ilin martınadək Azərbaycan Xalq Cüm­huriyyəti Əks-İnqilabla Mübarizə Təşkilatının rəisi olmuş, ölkənin təhlükəsizliyinin təmin olunmasında, sərhədlərin qorun­ma­sında mühüm xidmətlər göstərmişdir. 1920-ci il Aprel işğa­lından sonra Azərbaycanı tərk etməyə məcbur olan Nağı bəy əvvəlcə Gürcüstana, daha sonra isə Türki­yə­yə getmiş, İstan­bulda məskunlaşmış və ömrünün sonunadək (1967) bura­da yaşamışdır.

Türkiyədə jurnalistlika ilə məşğul olan N.Şeyxzamanlı İstanbulda çıxan qəzet və jurnallarda “Keykurun” təxəllüsü ilə Azərbaycan tarixinə dair bir neçə məqalə dərc etdir­mişdir. Bu məqalələr arasında 1957-ci ildə çap olunan “Böyük xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağızadə (xatirə dəf­tərindən bir yarpaq)” yazısı xüsusi maraq doğurur. Nağı bəy Şeyxzamanlının hekayəti 1918-ci ilin əvvəlinə - onun İstanbulda vacib missiyanı yerinə yetirdiyi bir vaxta aiddir. Rusiyadakı 1917-ci il Fevral və Oktyabr çevrilişləri nəti­cəsində Cənubi Qafqazın faktiki olaraq imperiyadan ayrıl­ması üç millət - azərbaycanlılar, gürcülər və ermənilər ara­sında mövcud ziddiyyətlərin kəskinləşməsinə gətirib çıxardı. Olduqca əlverişsiz şəraitlə üzləşmiş, bolşeviklərin ələ keçir­diyi Bakı üzərində nəzarəti itirmiş Azərbaycan milli-demok­ratik qüvvələrinin rəhbərliyi qonşu Osmanlı dövlətinin hərbi yardımını təmin etmək üçün 1918-ci ilin fevralında N.Şeyx­zamanlını xüsusi göstərişlə İstanbula göndərmişdir. Missi­yanı yerinə yetirərkən Nağı bəy Osmanlı parlamentinin səd­ri Hacı Adil bəylə də görüşmüş və bu görüş zamanı onların Hacı Zeynalabdin Tağıyev haqqında söhbətləri N.Şeyx­za­man­lının xatirələrinin əsasını təşkil etmişdir.

Xatirələrdə diqqəti çəkən məqamlardan biri budur ki, H.Z.Tağıyev haqqında ətraflı məlumat öyrənmək istəyən Hacı Adil bəy onun adını ilk dəfə eşitmədiyini, əksinə, xey­riyyəçinin hələ 1912-1913-cü illər Bolqarıstan-Türkiyə mü­ha­ribəsi zamanı Osmanlı türklərinə maddi yardım gös­tər­di­yini özü Nağı bəyə bildirir. Fikrimcə, əlavə mənbələrin təd­qi­qata cəlb olunması H.Z.Tağıyevin tərcümeyi-halında öz əksi­ni tapmayan bu faktın təsdiqinə kömək edə bilər.

N.Şeyxzamanlı H.Z.Tağıyev haqqında xatirələrində məlum olan və artıq dillər əzbəri olmuş hadisələrdən bəhs et­məklə yanaşı bəzi məqamlara ilk dəfə toxunmuşdur. Bu sözləri, xüsusilə, 1918-1920-ci illərdə - milli hökumət döv­rün­də H.Z.Tağıyevin fəaliyyətinə həsr edilən fəsillər haq­qın­da demək olar. Böyük xeyriyyəçinin İstiqlalın birinci ildö­nümü tədbirində, Novruz bayramı şənliyində, Bakı Uni­versitetinin açılışında iştirakı və çıxışları haqqında ilk dəfə məhz Nağı bəy Şeyxzamanlının xatirələrində bəhs olunur.

Bununla yanaşı, N.Şeyxzamanlının “Böyük xeyriy­yəçi Hacı Zeynalabdin Tağızadə (xatirə dəftərindən bir yar­paq)” yazısında rast gəlinən bəzi faktlar tənqidi yanaşma tələb edir. Vətənindən uzaq düşməyə məcbur olan və müha­cir həyatı yaşayan 74 yaşlı istiqlal mücahidinin ideoloji baxış­ları, öm­rünün sonunadək sovet kommunizminə qarşı barışmaz möv­qeyi onun xatirələrinə də təsir göstərmişdir. H.Z.Tağı­yevin guya Nəriman Nərimanov tərəfindən həbs olunması, onlar arasında dialoq, fəhlələrin H.Z.Tağıyevin azadlığa buraxılması tələbi ilə tətil etmələri - bütün bunlar həmin təsirin nəticələridir (ətraflı şərhlərdə).

Nağı bəy Şeyxzamanlının “Böyük xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağızadə (xatirə dəftərindən bir yarpaq)” əsəri ilk dəfə İstanbulda “Azerbaycan” aylıq mədəniyyət jurnalında türk dilində dərc olunmuş, 2007-ci ildə isə Bakıda Azərbaycan dilinə çevrilərək, müəllifin xatirələr külliyyatında yenidən çap edilmişdir.¹ Tərcümə zamanı bəzi nöqsanlara yol verildiyindən aşağıdakı mətn əsasən orijinal mətnə istinadən hazırlanmışdır.