Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi

Əliabbas Məmmədhənifə oğlu Rzayevin

xatirələri
Təxminən 1906-1907-ci illərdə mən “Dəbistan” uşaq jurnalının (1) redaksiyasında işləyirdim. Bir gün redak­siyanın eyvanında oturarkən (redaksiya Tağıyev passajında – indiki Bakı univermağında yerləşirdi) mənə molla qiya­fəsində bir nəfər yaxınlaşdı. Sonradan məlum oldu ki, bu, Bakıya – müsəlman müəllimlərinin qurultayına gələn və qurultayın ünvanını öyrənmək istəyən Lənkəran məktəbinin şəriət müəllimi Molla Əli Məhəmməddir. Söhbət elədiyimiz anda Hacı Zeynalabdin Tağıyev passajın pilləkənləri ilə rəh­bərlik etdiyi “Kaspi” sığorta cəmiyyətinə qalxırdı (cəmiy­yətin kontoru redaksiyanın yaxınlığındakı otaqda yerlə­şirdi). Bizə yaxınlaşan Hacı soruşdu: “Bura nə kontordur?” Mən deyəndə ki, bura “Dəbistan”ın redaksiyasıdır, Hacı içəri daxil oldu və təklif etdiyim stulda əyləşdi. Hacı jur­nalın vəziyyəti haqqında soruşdu. Mən ona danışdım ki, abunəçilər çox azdır, redaksiya ziyanla işləyir və buna görə naşirlər Əlisgəndər Cəfərov və Məmməd Həsən Əfəndiyev (2) jurnalın nəşrini dayandırmaq istəyirlər. Mən də xərcləri azaltmaq üçün dərsdən kənar vaxtımda (o zaman Bakı şəhər 6 sinifli Alekseyev məktəbində oxuyurdum) könüllü olaraq və pulsuz redaksiyada kontor müdiri, qarovulçu və şəhər abunəçilərinə jurnal paylayan işləməyi üzərimə götürdüm. Bununla da jurnal üçün 3 vəzifənin əməkhaqqına qənaət etdim. Naşirlər “Dəbistan” jurnalının nəşrini mü­vəq­qəti olaraq davam etdirməyə razılaşdılar.

Hacı mənim xeyirxah əməlimi çox təriflədi və dövri mətbuatın, xüsusilə də uşaqlarımız üçün jurnalın xeyri barədə xeyli xoş sözlər deyərək, dərhal mənə abunə qəbz­lərini doldurmağı tapşırdı. Mən Hacıdan onun Alek­san­drin­ski qız məktəbi üçün 12, şəhər rus-Azərbaycan məktəb­ləri üçün isə 5, 6, 7 nüsxəyə abunəni aldım. Ümumiyyətlə, o, jurnalın 50 nüsxəsinə abunə yazıldı və naşir-redaktor Cəfə­rova bunları çatdırmağı tapşırdı: qoy Cəfərov qız mək­təbinin qəbzlərini ödəniş üçün Hacının kontoruna, digər məktəblərin qəbzlərini isə şəhər başçısına təqdim etsin. İkinci qəbzlərin ödənişindən imtina olunduğu təqdirdə on­ları da Tağıyevin kontoruna təqdim etsin.

Bundan başqa Hacı mənə naşir-redaktorlara ruhdan düşməməyi, xeyirxah işlərini davam etdirməyi və çətin mə­qamda onlara öz köməyini əsirgəməyəcəyini çatdırmağı tap­şırdı. Bu xəbərləri eşidən naşir-redaktorların şadyana­lı­ğını görmək lazım idi!

Sonra Hacı məndən soruşdu ki, bu molla kimdir və onun redaksiyada nə işi var? Mən onu Hacıya təqdim et­dim. Hacı Lənkəranda, o cümlədən, müsəlman uşaqları ara­sında maarifin vəziyyəti haqqında maraqlandı.

Molla Əli Məhəmmədin kasıb şagirdlərin acınacaqlı vəziyyəti haqqında söhbətindən sonra Hacı ona Lənkəran məktəblərində oxuyan 50 ən kasıb uşağın siyahısını tərtib etməyi, hər şagirdin soyadı qarşısında onun geyiminin, ayaq­qabısının dəqiq ölçülərini yazmağı və kontora gön­dərməyi tapşırdı. O, həmin uşaqlar üçün Bakıda şagird for­masını hazırlatdıracağını və Lənkərana göndərəcəyini söz verdi (sonra Molla Əli Məhəmmədlə yazışmadan bildim ki, Hacı bunları Lənkərana göndərdi). Molla Əli Mə­həm­məd bunu eşidəndə sevindiyindən uşaq kimi ağladı və Hacıya necə minnətdarlıq edəcəyini bilmədi.
14 mart 1956-cı il.

MATM NF, №21011, 21019

Qeyd və şərhlər:

1. “Dəbistan” – 1906-1908-ci illərdə Bakıda nəşr olunan ilk pedaqoji jurnal. Qarşısına "türk milləti-nəcibəmizin balalarına bir xidmət göstərmək", onların "əql, zehin, əxlaqi-həsənə və hissiyyatlarını oyandırıb" inkişaf et­dir­məklə "zəhmətkeş, xadimi-din, millətpərəst və vətən­pərəst cavanlar" yetirmək vəzifəsi qoyan jurnalın redaktoru Ə.Cəfərov görkəmli yazıçıları ətrafına toplayaraq, jurnalda mükəmməl proqram əsasında zəngin bədii və elmi-kütləvi ədəbiyyat nümunələri dərc etmişdir.

2. Məmməd Həsən Əfəndiyev (1867-1918) – etnoqraf, pedaqoq, tərcüməçi. Azərbaycan xalqının adət-ənənələri, etiqadları və s. haqqında zəngin material toplamışdır. Həmin materialları Qafqazda çıxan qəzet və jurnallarda çap etdirmişdir.