Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan folkloru antologiyasi (Cəbrayıl, Ağdam, Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Ağcabədi və Kəlbəcər rayonlarından toplanmış folklor nümunələri) baki – “Nurlan“ – 2012

III mətn

Bayandur kəndi var, o vaxdı azərbaycannılarnan ermənilər or­da qarışıx yaşıyıflar. Muradəli kişi deyirdi ki, müsurmannar ha­mısı çıxdı, bizim aylə qaldı. Tək evli qalmışdıx ermənilərin içində. De­yir, bir səhər tezdən on-on iki dənə erməni gəldi, cavan oğlan­nar. Deyir, bir qızım idi, bir yoldaşım, iki oğlum, bir də mən. Ha­mımı­zın qolların bağladılar apardılar kəndin ortasına. Orda məni dik bağ­ladılar bir ağaca. İki oğlumun başın kəsdilər, yoldaşımnan da qızımı götdülər getdilər. Səhərdən, deyir, günorta saat ikiyə-üçə­cən o iki oğlum gözümün qabağında partdadı. Yayın, deyir, isdi günnə­ri idi. Allahdan oldu məni, deyir, öldürmədilər. Axşam oldu, apar­dılar saldılar bir dənə evə. İki dənə dığa qoydular qapıya əl­lərində beşatılan. Deyir, gejənin yarısı mənim yaxın dosdum bir erməni dığalardan icazə aldı qapını aşdı, gəldi mənim yanıma. Deyir, qollarım da bağlıdı arxadan, ayaxlarım da. Dedi, bilirsən səni səhər nə zulumnan öldürəjəhlər? Mən sənin qollarını açıram, elə belə qoyuram. Tərpədən kimi açılajax. Qapını da bağlamıyajam, açıx qoyajam. Bacarırsansa, çıx qaş burdan. Gejə saat üç olardı deyir, qollarım açıxdı, ayaxlarımı da aşdım. Deyir, gəldim baxdım ki, dığalar hərəsi bir tərəfdə söykənif yatıf. Deyir, birinin beşatı­lanın götürdüm, ikisin də öldürdüm, çəkildim o dağlara.

IV mətn

Qardaşım Nəsib kalxoz sədri idi, onnan əlaqədar bizim evə ermənilər gəlif gedirdi. Ermənilər gələndə atam onnarnan bir süf­rədə oturub çörək yeməzdi. Mütəkgəsini götürüb gedib kənarda dir­səklənib oturardı. Bir dəfə sual verdim ki, dədə, niyə çörək yemir­sən? Dedi, bala, düzdü, Nəsib deyir, ermənilər gəlib gedir, amma Nəsib buların daxilin bilmir. Bular çox məkirri millətdi. Biz buların hər cür üzünü görmüşük.

1918-də ermənilər gəlif o tərəfi zəbt eliyəndə atam deyirdi üç-dörd cavan deyif biz gedif erməninin qabağını kəsəjeyik, qoy­mu­ya­je­yik gəlsin biz tərəfdən keşsin. O vaxdı da ermənilər Molla­buran, Mah­rızdı, Xanlıx kəntlərindən gəlif belə çıxıflar. Bizim kəntdə Ey­vaz oluf, onnan başqa iki-üç oğlan gəliflər Mollaburanın qaba­ğına ki, burada ermənilərin qabağını kəsəjəhlər. Rəhmətdik atamın öz gözüy­nən gördüyü şeydi. Deyir, ermənilər həmin uşaqla­rı tikə-tikə doğra­mış­­dılar, meyitlərini düzəngah yerdə qoyuf get­miş­dilər. Kəntdəri yan­­dırmışdılar, ordan addıyıflar Mahrızdıya, or­dan da gediflər ayana.

O vaxdı ermənilər hücum eliyəndə Eyvazdını, Qədilini birinci yandırıf camahatda qorxu yaratmışdılar. Onda Qədili, Eyvazdı qaçıf gəlmişdi Qubatdıya. Doxsan ikinci ildə də erməni genə Qədi­lini, Eyvazdını işğal elədi, evləri yandırdılar. Həmin kəntdərin əha­lisi köşdü gəldi Qubatdıya. Bir il Qubatdıda qaldılar, doxsan üşdə biznən köşdülər. Eyni variant elə bil genə təkrarlandı.

V mətn

Əsrin əvvəlində Qubadlının digər kəndləri kimi Əliquluuşağı kəndi də ermənilər tərəfindən dağıdılıb, talan edilib, neçə-neçə öv­ladları şəhid olub. Azərbaycan gənclərini o zaman Nikolay dövləti əsgərliyə aparmırdı və əvəzinə hər aylədən 3 manat qızıl pul alırdı. Belə bir vəziyyətdə azərbaycanlıların əksəriyyəti silahdan istifadə etməyi bacarmırdı. 1919-cu ildə Andranik qoşunları ilə Azərbayca­na hücum etdi. Əvvəl Şuşaya yürüş etmək istədi. Onun bu niyyəti baş tutmadı, laçınlılar tərəfindən əzilib geri qaytarıldı.

Laçında güclü təzyiqə rast gələn Andranik erməniləri bir yerə top­layıb Əliquluuşağı, Davudlu, Eyvazlı və Novlu kəndləri istiqa­mə­tindən hücuma başladı. Bu kəndlərin içində ən çox Əliqulu­uşa­ğın­da yaşayan insanlar əziyyət çəkdi. Əliquluuşağı əhalisi üç gün kəndi tərk etməyib vuruşdular. Ancaq qüvvələr qeyri-bərabər idi, qalib gəlməyin mümkün olmadığını görüb əhali kəntdən çıxmaq qərarına gəldi.

Əvvəlcə ermənilərin digər kəndlərə girib-girmədiyini yoxla­maq məqsədi ilə Əmrah və Balaca bəy Göy qalaya gedirlər. Göy qaladan bizə yaxın olan kəndlərin əksəriyyəti görünür. Əmrah və Ba­laca bəy Göy qalaya çıxanda görürlər ki, ətraf kəndlərin heç bi­rin­də bir adam belə görünmür. Davudlu, Eyvazlı kəndlərində er­mənilər var. Davudlu kəndində olan ermənilər Əmrahgili görürlər və nişan alıb Əmrahı çiynindən vururlar. Əmrah yaralandığını gö­rüb Balaca bəyə deyir:

– Balaca, sən qaç, kəndə xəbər ver. Ətraf kəndlərin heç bi­rində adam yoxdu, kəndlər sahibsizdi, birdən Yazı aşağı ermə­nilər gəlib qız-gəlinləri, arvad-uşaqları girov götürərlər.

Balaca bəy Əmraha deyir:

– Mən səni tək qoyub gedə bilmərəm.

Beləliklə, Əmrahı ata mindirib kəndə gəlirlər, görülər kəndin adamları hələ də müqavimət göstərib kəndi tərk etmək istəmirlər. Balaca bəy üzünü camahata tutub deyir:

– Bütün ətraf kəndlərin əhalisi öz kəndlərini tərk ediblər. Biz vuruşmanı davam etdirməli və arvad-uşaq kənddən çıxıb aralanana kimi ermənilərin hücumlarının qarşısını almalıyıq.

Belə də etdilər. Arvad-uşaq kənddən çıxıb təhlükəsiz yerə çatana kimi atışmanı davam etdirdilər. Əlaçsız qalan kəndin kişiləri atışa-atışa kəndi, olan-qalanlarını qoyub çıxdılar. Kəndin adamları Qubadlıdan çıxana kimi kəndlərdə bir adam belə görmədilər. Kənd­dən çox gec çıxdıqları üçün qaranlıq düşənə kimi ancaq boş qalmış Xıdırlı kəndinə gəlib çatırlar, həmin gecə boş qalmış evlərdə gecə­lə­dilər və səhər açılan kimi yola düşüb bir neçə günə Cəbra­yılnan Qubatdının sərhədinə çatdılar. Cəbrayıl rayonunun adamları Əliqu­lu­uşağının camahatına öz həyətlərində yer verdilər. Bu ürək ağrıdan hadisə 1919-cu ilin soyuq qış günündə, yanvar ayının sonlarında olmuşdu. Əliquluuşağı kəndinin adamları kəndə bir də tut sovrul­hasovrulda qayıtmışdılar.

Əmrah aldığı yaradan Hovarlı kəndində dünyasını dəyişdi. Ondan başqa həmin münaqişə dövründə Əliquluuşağı kəndindən İbrahim və anası, zabuxludan Səlim, qarabaşlı tayfasında İsmayıl, Alıbəy tayfasından Alı və çobanlılar tayfasından Behbud şəhid olmuş­lar. Ermənilər kəndin bütün mal-dövlətini qarət edib apardıq­dan sonra bütün evləri yandırmışlar.