Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan folkloru antologiyasi (Cəbrayıl, Ağdam, Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Ağcabədi və Kəlbəcər rayonlarından toplanmış folklor nümunələri) baki – “Nurlan“ – 2012

28. AZREYİLNƏN YOLDAŞLIQ EDƏN ŞƏXS
I mətn

Bir gün bir kişi dünyasını dəyişirmiş. Oğluna vəsiyət eliyif ki, get, filankəsdə, filankəsdə borcum var, al, filankəsə də borc verə­siyəm, onu ver, qayıt gəl. Mənim uje vaxdım çatıf, mən ge­dəjəm. Bu oğlan getdiyi yerdə görüf yolnan bir atdı gedir. Gəlif buna yanaşır. Deyir ki, hara gedirsən? Deyif belə-belə. Deyif:

– Mən də sənnən gedirəm.

Bular yolda çörəh yiyəsi olullar. Kişi də oğluna tapşırıf ki, yoldaş olduğun adama birinci çörəyini ver, o kəssin. Əgər o kəsif çoxunu özünə götürüf azını saa versə, o adamnan uzaxlaş, onnan yoldaş olma, ehtibar yoxdu ona. Amma azın özünə götürüf çoxun saa qaytarsa, o adamdan saa xeyir gələr, onnan yol yoldaşı ol.

Getdihləri yerdə deyir bir tikə çörəh kəsəh. Oturullar. Oğlan çörəyi çıxardır bu böyründəki yoldaşa uzadanda o alır çörəyi ,yeddi tikə qərəli kəsir, qalanını qaytarır oğlana. Oğlan fikirrəşir: “Hə, atamın vəsiyətidi, demək, bunnan yoldaş olmax olar”.

Bunnan gedillər. Bir az getmiş deyir:

– Sən get, mən bu yola dönüf qayıdıram.

Dönür belə kəndin qırağına. Bir də görür ki, bu getdiyi yerdə bir qiyamət, bir qışqırışma qopdu. Qayıdır gəlir, bunnan gedillər. Bir az getmiş gənə deyir:

– Mən bura dönüf qayıdıram.

Görür orda da qışqırışma düşdü. Uje bu oğlan şübhələnir. Deyir ki, qardaş, nəyə görə sən mənnən aralanıf gedəndə, getdin orda kimisə döydün, söydün, nağardın ki, qiyamət qopdu. Mən isdədim gələm saa kömək eliyəm.

Deyif:

– İndi ki bunu mənnən soruşursan, qardaş, biz çörəh kəsmişih, – gör duz-çörəh nə qədər qiymətdidi, – mən sirrimi saa deməliyəm. Mən Azreyiləm. Həmən yerdəkilərin ajalı çatmışdı, onçün saa de­dim ki, get, gəlirəm. Getdim oların canını aldım. İndi sən gedirsən, birinci borc alacağın adamdan borcunu al, sora düş atdan. Borcunu almamış düşmə.

Bular gedillər. Bu oğlan dirənif ki, yox ey, atamın vəsiyyətidi, gərəh mən birinci borcumu alam, onnan sora düşəm sizə. Bunun borcunu verillər. Verən kimi həmən adam dünyasını dəyişir. Azre­yil deyir ki, görürsən, ona görə saa dedim ki, birinci borcunu al, onnan sora atdan düş. Sən düşəjeydin, bu ölənnən sora bunnan borc ala bilmiyəjeydin.

Deyir:

– Yaxşı, indi ki belədi, biz yoldaşıx. De görüm, buyünnən belə mənim neçə il ömrüm var?

Deyir:

– Buyünnən belə sənin iyirmi il ömrün var. Amma çalış tez evlən, yurdunda bir nişanan qalsın.

Bu yazıx da pis zamana imiş da, kasıfçılıxdı, nədi, bu gün burda, savah orda. Yubanır, yubanır, iyirmi il tamam olan günü toy eliyir özünə. Toy eliyir, gəlini gətirif evə qoyur. Çağırıllar bunu. Çıxıfdı ki, uje Azreyil kəsif qapını.

– Qardaş, bəs nağarmısan?

Deyif:

– Vallah, indicə toy eləmişəm, gəlini gətirif düşürmüşəm evə.

– Bə niyə belə eləmisən?

Deyif:

– Nağarım, imkan olmuyuf.

Anasına deyif:

– Ana, uje mənim vaxdım çatıf, Azreyil canımı almağa gəlif.

Anası qışqırıf:

– Yox, ay bala, mənim canımı alsın.

Azreyil ona yönələndə deyif:

– Yox, başına dönüm, kimə gəlmisənsə ona get.

Sora atasına deyif, atası da deyif: “Gəlsin mənim canımı alsın”. Azreyil buna yönələndə bu da deyif: “Kimə gəlmisən, get onun canını al”. Bu gəlin baxıf ki, Azreyil oğlanın canını alajax. Deyif ki, mənim canımı al. Gəlin də indicə gəlif, heş bu oğlannan salam məlöykü yoxdu. Bu, nə qədər gəlinin üsdünə yönəlifsə, gəlin elə dediyin deyif: “Yox, mənim canımı al, oğlana dəymə”. Demək, Allah-talaya bunun ehtibarı, etiqadı o qədər xoş gedifdi ki, bu günnən belə bu oğlana əlli il ömür verif. Azreyil deyif:

– Allah-taladan səda gəldi, sənin o yoldaşın heylə ehtibarrı olduğuna görə əlli il saa ömür verdi, get yaşa.

II mətn

Bir oğlan çox kasıfçılıx çəkir. Bir gün deyir ki, yox ey, bu nə cür yaşamaxdı. Dururam başımı götürüf çıxıf gedəm. Gedir. Allahın hökmüynən Azreyil bunun qarşısına çıxır. Deyir:

– Qardaş, hara gedirsən?

Deyir:

– Qardaş, başımı götürüf bu dərdin əlinnən çıxıf gedirəm. Gedirəm, Azreyili harda tapsam, deyəjəm al mənim canımı.

Yol yoldaşı oluf gedillər. Bir suyun qırağında oturuf dəstər-xana salıf çörəh yeyəndə deyir:

– Qardaş, de görüm kimsən?

Deyir:

– Mən Azreyiləm.

Bunun az qala qorxudan dili bata. Deyir:

– Nətər Azreyilsən ki, savahdannan mənnən yoldaşdıx edirsən?

Deyif:

– Bəs Azreyili gəzmirdin, “gəl canımı al”. Mən də Azreyiləm, gəlmişəm indi alım canı.

– Yox, qurvan olum, onda maa möhlət ver, gedim əqrabala­rımla halallaşım gəlim, onnan sora canımı alarsan.

Azreyildən möhlət alır, gedir. Məsəlçün, bir il keçir, beş il keçir. Allah-talaya agahdı. – Kimə izn ola bilər? Mən də xəsdəyəm, deyirəm ölüm yaxşıdı, amma Azreyil gəlsə ki, canını alım, deyərəm yox, qurvan, balalarım Rusiyetdədi. Qoy Rusiyetdən gəlsinnər, onnan sora. Birdən heylə deyirəm. Deyirəm Allah sənnən möhlət isdiyi­rəm, balalarım gəlsin, balalarımı yollarda şəhid eləmə. Gəlinnər də gü­lü­şüf deyillər: “Ey, ölümnən qorxursan, balalarına qıymamazdıx elə­mirsən”. – Azreyil bir gün gəlir ki, bu gün vaxt tamamdı, gəl­mi­şəm deyəndə bu qaçır. Bəhməz küpəsi varmış. Qaçır özünü salır bəhməz küpəsinə ki, Azreyil məni tapmasın. Bəhməz küpəsinin için­də yadına düşür ki, birdən Azreyil gələr bəhməz alıf yeyər, mə­ni tapar burdan. Bəhməz küpəsinin içinnən çıxır qaçır. Hara gedim? Gedir özünü salır tüh yasdığının içinə. Bəhməzdi bədən bütöy, yasdığ yapışar buna. Deyir:

– Ə, birdən Azreyil gələr yasdığa söykənər, məni tapar burda.

Yasdığdan da çıxır, qaçır özünü salır buxarıya. Buxarıya salan­da deyir:

– Ay dadi-bidad, Azreyil gəlif ojağı yandıranda mən yanıf ölərəm.

Elə buxarıdan çıxım deyəndə Azreyil qapıdan girir. Azreyil bunu nə vəziyyətdə görürsə başını götürür qaçır. Deyir:

– Ya Allah-tala, ordan elə bir Azreyil çıxdı ki, mən onnan qorxdum.

Allahdan hökm gəlir ki, mən ona ömür verdim, onçün sən onnan qorxdun qaşdın.

İndi Azreyilnən yoldaş olanın belə bir rəvayəti var. Demək, can o qədər şirin şeydi ki, özünü o timsallara saldı, Azreyil onnan qorx­du qaşdı.