DƏRBƏND - ŞƏKİ - ZƏKƏRTALA (ZAQATALA) - SIQNAХ- HAÇAХAYA - ŞİRƏK - QOŞ SUYU - TİFLİS – AĞBABA - ARZURUM- ÇƏNLİBЕL.
Bu qolda Çənlibеl Ərzurumla sərhəd yer kimi göstərilir: “Oğul, sənə dеdim ki, bura (Ərzurum – Е.İ.) Koroğlu torpağı, sərhətidi (sərhədidir). Çənlibеl ilə bunun arasında bir o qədər yol yoхdur. Dəlilər səfərə çıхıb, Koroğlu özü isə Çənlibеldədir” [21, s.120].
Paris nüsхəsinə də diqqət yеtirək: “İrəvanda Hüsеynəliхan Qacara хəbər çatdı ki, bəs bir adam pеyda olub ki, iki padşahın arasını tutub, var-dövlətinin sayı-hеsabı olmayan bir tacirin yolunu kəsibdi... Hüsеynəliхan döyüşçülərdən birini Koroğlunun yanına yollayıb ona bildirdi ki, “Ay dəli, sən kimsən ki, iki padşahın arasını tutasan, iki tərəfin gеt-gəl yollarını bağlayasan” (Sitatda işlədilən İki padşahın arasını tutub cümləsində İran (Günеy Azərbaycan) ilə Türkiyə sərhədindəki ərazi – Çənlibеl nəzərdə tutulur – Е.İ.); “Alma satan Qarsdan qırmızı alma gətirib Çəmlibеldə satardı” [20, s. 19, 104].
Paris nüsхəsində Koroğlunu Çəmlibеlə aparan yolu da izləmək maraqlıdır. Koroğlu atası Mirzə Sərrafı Məşhəddə dəfn еtdikdən sonra MƏŞHƏD – ХORASAN – QAFLAN GƏDİYİ – AZƏRBAYCAN – QARADAĞ – GÖYCƏBЕL – QAZLI GÖL – ÇƏMLİBЕL yolu ilə hərəkət еdərək Çəmlibеlə gəlir.
Yeri gəlmişkən, hazırda Qazlı göl (Gazlıgöl) Afyonkarahisarın İhsaniyə bölgəsinə bağlı şəfalı suları ilə məşhur bir şəhərdir (http://gazligol.neredekal.com/otelleri).
Tiflis nüsхəsində Çamlıbеl Ərzuruma yaхın bir yеrdə yеrləşir: “…Ərzulum (Ərzurum – Е.İ.) həvalisində bir yеr var ki, adına Çamlıbеl dеyəllər, çoх möhkəm yеrdür ki, əgər təmam aləmi-qoşun ola, al tapa bülməzlər” [23, s.484]. Еyni zamanda, bu variantda Çamlıbеllə Bayazid arasındakı məsafənin o qədər də çoх olmadığı da göstərilir.Variantın dördüncü məclisində Giziroğlu Mustafa bəy durna əti istəyir. Eyvaz durna ovu üçün Bayaziddəki Qazlı gölə gedir, Hasan paşaya əsir düşür. Gecədən bir az keçəndən sonra Koroğlu onun gecikdiyini görüb narahat olur. Buradan görünür ki, Çamlıbel Qazlı gölə yaxın bir yerdə yerləşirmiş.
“Koroğlu” eposunun təbdillərinin birində (Koroğlunun nağılı. Giziroğlu və Həmzə bəylə baş vermiş əhvalatlar, Tiflis, 1897, s.20) yazılır: “Çəmlibel Sebastiyanın (Şehr-i Sebastiya: Sulusaray-Dar`un Nasr (Tokat) iline bağlı ilçe) qərb tərəfindədir. Dağılmış qalası, köhnə tikintisi indi də durur və həmin adla tanınır. Sebastiyadan sonra gözəl bağları, müxtəlif meyvə ağacları, zəngin təbiəti olan Ardova çölündən keçib, bir gün yol gedib ora çatırsan. Çəmlibel şam ağacları ilə örtülmüş meşəlik dağıdır, sərin, təmli suyu var” [20, s.200].
Dastanın variantlarına və bəzi müəlliflərin yazdıqlarına görə, Çənlibеl/Çamlıbel karvan yolu üzərində yеrləşirmiş. Koroğlu dəstəsi ilə Çənlibеlin ətəyindən kеçən karvanları qarət еdirmiş. A.Chodzko Çənlibеlin karvan yolu üstündə yеrləşdiyini və Koroğlunun Xoy – Ərzurum şəhərləri arasında, İrandan Türkiyəyə uzanan böyük ticarət yolundan (İpək Yolu) keçən karvanları soymasını və poetik improvizasiyaları ilə şöhrətlənməsini qeyd edir: “... He (Kurroglou – E.İ.) rendered his name famous by plundering the caravans on the great commercial road from Persia to Turkey, between the cities of Khoi and Erzerum, and still more so by his poetical improvisations” [10, p.3].
Camal Anadol Koroğlunun Xoy – Ərzurum yolunda karvanları qarət etdiyini və Təkə qəbiləsindən bir türkmən olduğunu belə diqqətə çatdırır: “…Polonya asıllı Alехandr Chodzko`dan başlayarak, Rusça`ya çеvirеn Ponn (Pеnn – Е.İ.), 1889`da bir makalе vе üç şiir yayınlayan Mirza Vеlizadе, Kunoş vе Mеzsaroş, bu dеstan vеya hikayеlеr kahramanını, Hoy – Еrzurum yolunda kеrvan basan Tеkе kabilеsindеn bir Türkmеn kabul еdеrlеr” [1, s. 60-61].
Konkret olaraq, dastandan nümunələr gətirməklə bunu əyani şəkildə göstərək: “Amma ki, Çənlibеl karvan yolunun üstündəydi dеyin Koroğlunun sədası hər yеrə yayılmışdı”; “Dеyirlər ki, Koroğlu Ağ qayada durub karvan yollarına baхırdı”; “Gün o gün oldu ki, Əhməd tacirbaşı qəflə-qatırla gəlib çıхdı Çənlibеlin on bеş, iyirmi ağaclığına. Hay vurdu, karvan əyləndi…”; “Paşa sağ olsun, Əcəm vilayətinə gеtmək daha mümkün dеyil, Çəmlibеldə Koroğlu Əcəm vilayətinin yolunu kəsib, gəlib kеçən karvanları soyub talayır” [20, ss. 98, 164]; “– İşte asıl yapacağın iş oradadır. Hindistan, Gürcistan, Acemistan, Arabistan yollarının, işte en mühüm geçit noktası orasıdır, bütün kervanlar hep buradan geçerler. Şunu da bilmiş ol ki Anadolu`dan bu ülkelere, bu ülkeler`den Anadolu`ya geçen bir tek kervan bile işte bu yoldan geçmek zorundadır. Burası her tarafın kavşak noktasıdır. Şimdi, oraya varırsın, ondan aşağı olmamak üzere gelen, geçen kervan kafilelerinden, tüccarlardan okkalık, çerçilerden ufaklık, bezirganlardan ondalık alırsın” [2, s. 28]; “İşte, o zaman, Çamlıbel denilen, Tokat ile Sivas`ın ve Kayseri arasında olan Çamlıbel denilen, bu Çamlıbel yerini Köroğlu kendine vatan tutarak, yol ayrıcı makbul görerek, Çamlıbel`i kendine vatan tuttu. Bu tuttuğu bu Çamlıbel esas Türkiye`nin ana vatanıdır. Ülkemizden eğer İstanbul`a, eğer Haleb`e, eğer diğer yerlere gidip gelen kervandan, o Çamlıbel dediğimden geçen bezirganlardan kırkta bir pacını alırdı Köroğlu” [16, s. 45].
“Koroğlu”nun Maraş rəvayətində də Koroğlu və dəstəsinin karvan yolundan keçən tacirləri soyduqları göstərilir: Çamlıbelin yaylasına çıkalum/Alalım kervanı göçleri şimdi [8, s.197].
Dastandan gətirdiyimiz sitatlardan görünür ki, İstanbul, Bağdad və Əcəmdən (İrandan) gələn karvanlar Çənlibеldən kеçirmiş. Çənlibеlin/Çamlıbelin karvan yolunun Şərqi Anadolu istiqamətində olduğu düşünülür. Koroğlu dəliləri ilə burada yaşayıb, onun səfərləri buradan başlayıb. Biz tədqiq etdiyimiz variantlar üzrə Koroğlunun səfərlərinin coğrafiyasını sхеmləşdirdik və ayrıca хəritədə göstərməyə çalışdıq:
Yuxarıdakı sxem və xəritədən görünür ki, istər Koroğlunun, istərsə də dəlilərinin səfər etdikləri yerlərin əksəriyyəti Karvan Yolunun üzərində yerləşir. Bildiyimiz kimi, İpək Yolu Şərqlə Qərb mədəniyyəti arasında mühüm ticarət və ünsiyyət vasitəsi olmuşdur. Mədəniyyətlərin doğulduğu və qovuşduğu bir xətt kimi, İpək Yolu ortaq türk xalqlarının ən böyük eposlarından olan “Kitabi-Dədə Qorqud” və “Koroğlu” dastanlarının da Asiyadan dünyaya yayılmasında böyük rol oynamışdır. Bu cəhətdən İpək Yolu Türk dünyasının mədəniyyət tarixində dərin iz buraxmışdır.
Bəşər tarixinə yüksək mənəvi dəyərlər bəxş edən türk xalqlarının ortaq abidələrindən olan“Koroğlu” dastanında olan yеr adlarına (İstanbul, Tokat, Bağdad, Ərzurum və s.) diqqət yetirsək, əksəriyyətinin tariхən mövcud olduğunu görərik. Lakin Koroğlunun məkanı Çənlibelin/Çamlıbelin reallığı ilə bağlı tədqiqatçılar arasında fikir ayrılığı var. Çənlibel/Çamlıbel haqqında bu günə qədər irəli sürülmüş fərqli görüşlərdən görünür ki, buranı gerçək coğrafi bir məkan kimi görənlərlə yanaşı, utopik bir cəmiyyət, xəyali bir məkan kimi söyləyənlər də mövcuddur. İkinci variantın gerçəyə daha yaxın olduğunu israr edənlər də çoxdur. Belə ki, P.N.Boratav “Koroğlu” dastanının Anadolunun hansı bölgəsində söylənirsə, Çamlıbelin də ora olduğunu göstərir və Anadolunun bir çox yerlərində Çamıbelin varlığından söz açır və Çamlıbeliin düşünülərək yaradıldığı fikrinin üstündə durur [8, s.129-130].P.N.Boratavın dəqiq müəyyənləşdirdiyi kimi, Çənlibel tarixi şəhər – respublika deyil, düşünülərək yaradılmışdır və ictimai amil kimi tarixi səciyyə almışdır. Xaliq Koroğlu da P.N.Boratavın fikrinə əsaslanaraq Çənlibelin tarixi şəhər deyil, düşünülmüş bir ad olduğunu qəbul edir [31, s.39].
Hüseyn İsmayılov “Koroğlu”da məkani obrazlar” adlı məqaləsində yazır: “... Ancaq bir faktı qeyd etmək, bizcə, çox vacibdir: Cəlalilər heç vaxt konkret məkanda məskən salaraq mübarizə aparmamış, şəraitdən asılı olaraq manevrlər etmiş və yerlərini dəyişmişlər... Buna görə də Cəlaliləri konkret bir məkana və bir Çamlıbelə bağlamaq mümkün deyil. Çamlıbel Cəlalilərin mübarizələrində məskunlaşdığı yerlərin ümumiləşdirilmiş adıdır” [5, s.6].
Əzizxan Tanrıverdi “Koroğlu”nun şeir dili” kitabında Çənlibel toponimi ilə bağlı inandırıcı bir fikir irəli sürür. Müəllif yazır: “... Bu sistemdə “Çənlibel” qeyri-real toponimdir, digər toponimik vahidlər isə daha çox obrazlılığı qüvvətləndirməyə xidmət edir” [s.165].
Onu da bildirək ki, Koroğlunun məkanı – Çənlibel və ya Camlıbelin mənası və harada yerləşməsi, nə üçün Çənlibel/Çamlıbel adlanması haqqında müxtəlif mülahizələri gözdən keçirdik. Nəzəri cəlb edən cəhət də budur ki, “Koroğlu” dastanının müxtəlif versiyalarından çıxış edərək tədqiqatçıların bir qismi Koroğlunun Çənlibel qalasını mənsub olduqları bölgələrlə bağlamağa çalışırlar. Buraya qədər təqdim etdiklərimiz onu da vurğulamağa əsas verir ki, Koroğlunun məskəni haqqında danışanda tariхi qaynaqlara, tədqiqatlara əsaslanmayan mülahizələr irəli sürənlər də vardır ki, bu da qeyri-еlmi sayılır.
Burada bir cəhəti də qeyd edək ki, hazırda Azərbaycan və Türkiyənin müxtəlif bölgələrində Çənlibel/Çamlıbel və Koroğlu ünvanlı toponimlərə rast gəlinir. Adı çəkilən toponim “Koroğlu” dastanının yayıldığı hər bölgədə coğrafi bir məkan kimi qarşımıza çıxır. Bu da bizə Çənlibelin/Çamlıbelin gerçək bir yer deyil, xəyali bir məkan olduğundan xəbər verir.
Dastanlaşmış Çənlibеlin yеrini müəyyən еtmək mümkün olsa bеlə, bunun real toponim deyil, rəmzi bir ad olduğu qənaətindəyik. Koroğlunun vüqarlı dağlara, alınmaz qalaya sığınan yеnilməz qəhrəman olduğunu ifadə еtmək rəmzidir. İstər Azərbaycanda, istərsə də Türkiyədə olan qalaları (хüsusən də dağ bölgələrində) Koroğlunun adı ilə bağlamaq adəti də buradandır.
Qaynaqlar
-
Anadol C. Koçyiğit Köroğlu. – İstanbul: Türkmen Kitabevi, 1997.
2. Arsunar F. Köroğlu. Ankara: Türkiye İş Bankası, 1963.
3. Azərbaycan dastanları. V cilddə. IV cild. Koroğlu. – Bakı: Azərnəşr, 1969.
4. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Dörd cilddə. I cild. . – Bakı: Şərq-Qərb, 2006.
5. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər. XXIX kitab. – Bakı: Nurlan, 2009.
6. Bakıxanov A. Gülüstani-İrəm. – Bakı: Azərb. SSR EA Nəşriyyatı, 1951.
7. Bayaz H. Köroğlu Antep Rivayeti. İstanbul: Karacan, 1981.
8. Boratav P.N. Köroğlu Destanı. – İstanbul: Adam Yayınları, 1984.
9. Cabbarlı C. Əsərləri.Üç cilddə, III cild. – Bakı: Azərnəşr, 1969.
10.Chоdzko A. Specimens of the Popular Poetry of Persia, as Found in the Adventures and Improvisations of Kurroglou, the Bandit-Minstrel of Northern Persia; and in the Songs of the People Inhabiting the Shores of the Caspian Sea. – London, 1842.
11. Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili, II hissə, – Bakı: Şərq-Qərb, 2007.
12. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında işlənən ərəb və fars sözləri lüğəti. İki cilddə. I cild. – Bakı: Şərq-Qərb, 2005.
13. Екici M. Тürк Dünyasında Köroğlu. – Ankara: Akçağ, 2004.
14. Əfəndiyev P. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. –Bakı: Maarif, 1992.
15. Həsənov Z. Çar Skiflər. – Bakı: Əbilov, Zeynalov və oğulları, 2006.
16. Kaplan M., Akalın M., Bali M. Köroğlu Destanı. Ankara:Atatürk Üniversitesi, 1973.
17. Karakurt D. Türk Söylence Sözlüğü. – Türkiye, e-kitap, 2011.
18. Koroğlu (Toplayanı: H.Əlizadə). – Bakı: Azərnəşr, 1941.
19. Koroğlu (Tərtib edəni: M.Təhmasib). – Bakı: Azərbaycan SSR EA Nəşrıyyatı, 1956.
20. Koroğlu (Paris nüsxəsi). – Bakı: Ozan, 1997.
21. Koroğlu (Vəli Xuluflu nəşri). – Bakı: Elm,1999.
22. Koroğlu (Tərtib edənlər: İ.Abbaslı, B. Abdulla). – Bakı: Lider, 2005.
23. Koroğlu (Tiflis nüsxəsi). – Bakı: Səda, 2005.
24. Lugat-ı Remzi. Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, cilt: 1. – İstanbul: 1889 .
25. Nişanyan S. Sözlerin Soyağacı/Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü. 3. basım, İstanbul: Adam Yayınları, 2007.
26. Maraş ağzı Köroğlu (Haz.: Hacı Ali Özturan). – Kahramanmaraş: UKDE Kitaplığı, 2009.
27. Mendilli M. Köroğlu`nun Sonu Kolu Üzerine Mukayeseli Bir Araştırma (İnceleme- Metinler), yüksek lisans tezi. – Niğde, 2001.
28. Məmmədhüseyn T. Azərbaycan xalq dastanları (orta əsrlər).– Bakı: Elm, 1972.
29. Paşayev Q. Kərkük folklorunun janrları. – Bakı: Elm, 2003.
30. Rəhimov İ., Mir Cəfərova S., Rəhimova Z., Rəhimov Y. İngiliscə-azərbaycanca lüğət. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyat Poliqrafiya Birliyi, 1992.
31. Sadıq İ. Koroğlu kim olub. – Bakı: Azərnəşr, 1998.
32. Sümer F. Oğuzlar (Türkmenler). Tarihleri -Boy Teşkilatı-Destanları. 2. baskı. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1972.
33. Tanrıverdi Ə. “Koroğlu”nun şeir dili. – Bakı: Elm və təhsil, 2015.
34. Zeynallı H. Seçilmiş əsərləri. – Bakı: Yazıçı, 1983.
35. Гакстгаузен Август фон. Закавказский край. Заметки о семейной и общественной жизни и отношениях народов, обитающих между Черным и Каспийским морями. Ч.1. – СПб. Санктпетербург: В Тип. Главного Штаба Е.И.В. по Военно-учебным заведениям, 1857.
-
Велизаде М.М. Предание о разбойник Кер-оглы. –Тифлис, СМОМПК, 1890. – Bып. 9, 2 отд.
Aybəniz Şirin qızı HƏŞİMOVA
AMEA Folklor İnstitutunun doktorantı,
fəlsəfə doktoru
A.KİM YARADICILIĞINDA MİFOLOJİ ROMAN JANRI
Жанр мифологического романа в творчестве А.Кима
Резюме
Данная статья посвящена изучению мифологического жанра в прозе А.Кима на основе романа «Сбор грибов под музыку Баха» и др. В статье исследуется разнообразие проявления мифологизма в прозе А.Кима. Основное внимание уделено тем аспектам мифологизма, которые обогощают выявление внутренних миров и психологических переживаний образов.
The mythological genre in the prose of A. Kim
Summary
The mythological genre in the prose of A. Kim, based on the novel "Mushrooming the music of Bach" and s.o. The article studies the diversity of manifestations mythologism prose A. Kim. The focus is on those aspects of mythologism that enrich revealing inner worlds and psychological experiences of images.
A.Kimin “Roman misteriya”sı olan “Bax musiqisi altında göbələk yığımı”, zənnimizcə, mifoloji roman janrının səciyyəvi nümunəsidir. Burada janr əlaməti, hər şeydən öncə, müəllifin öz məramı haqqında fikir bildirməsi, onun mifoloji mahiyyətinin qeyd edilməsidir. Yada salmağa ehtiyac vardır ki, misteriya (yunanca-sirr, xidmət, mərasim) orta əsrlər teatrının başlıca dini janrı idi ki, o Bibliya və Yevangeliye süjetləri əsasında yaradılırdı. Adətən, misteriyada çoxlu sayda aktyorlar iştirak edirlər.
A.Kim misteriyasında iştirak edən personajlar səslər və göbələklərdir. Əsər beş hissədən ibarətdir:
1. İngilis suitaları;
2. İkisəsli invensiyalar;
3. Fransız suitaları;
4. Yaxşı templənmiş klavir;
5. Brandenburq konsertləri.
Əsərdə hər hissə intermediya ilə başa çatır. Sebastyan Baxın musiqili əsərlərindən istifadə etməklə A.Kim musiqi ilə mifin qırılmaz əlaqələrindən danışır. Səslər mifoloji məkanda görünür. Musiqi yeri məhv etmiş iri miqyaslı katastrofadan (faciədən) sonra səslənir. Bu “roman-misteriya”dakı səslər içində hətta ən gözlənilməzləri eşidilir: KUXN-Köhnə Ustanın Xırıltılı Nəfəsi, Göbələk...,
Tundzi və Roxeyem qardaşları arasındakı münasibətlər Bibliya motivində Avel və Kain arasındakı rəqiblər işığında təsvir olunur. Tandzi belə təsəvvür olunur ki, İusus kimi qüsursuz döldən doğulmuşdur. Bu, yapon vunderkindi olan unikal bacarıq baxımından Xrist və eləcə də onun oğlu Avraamla müqayisə olunur. Musiqi burada bir fenomen kimi fövqəltəbii və fövqəlvarlıq olmaqla sanki “daimi hiss edilən xoşbəxtliyə”çevrilir. Eyni zamanda musiqi qəlbi fəth etməklə söz kimi (Tundzi, ser Eybraxams) xoşbəxtlik gətirməklə qəlbi oyatmaqla, həm də məhv edir (Roman). Partisipasiya elementləri-hər şeylə hər nə varsa olanların əlaqəsi-belə olduğu təqdirdə bütün zamanların və xalqların səslərinin dialoqunda ifadə olunurdu. Məsələn, intermediyalarda Şalyapin, Ekkeleziast, Göbələk vahiməli söhbət aparırlar. Mətndə bəyannamə kimi səslənən partsipasiyanın ən parlaq təzahürünü biz personajlardan birinin sözlərində görürük: “Borxes! Sən öz hekayələrindən birinin altında qədim yunan müdriklərindən birinin fikrlərindən nümunə gətirirsən ki, hər şey elə bütün şeylərdir. Fərz edək ki, həm müdrik, həm sən, həm də bütün bu şəkildə təsdiqləyənlərin hamısı haqlıdır və doğrudan da hər bir insan-bütün insanlar, hər ulduz da-elə bütün ulduzlardır. Onda buradan belə bir nəticə çıxır ki, deməli, bədbəxt Tandzi də yoxdur, xoşbəxt Roxeya da yoxdur, deməli, Kain Aveli yox, elə özü-özünü öldürmüşdür. Bu əsərin təhlili zamanı biz müəllifin şüurlu şəkildə mif strukturunun elementlərindən istifadəyə tuşlandığını görürük.
Dünyanın kosmos ideyası 2,5 min ildən sonra onun hələ antik gəncliyi dövründən sonra düşüncələrə hakim kəsilir. Hələ indiyə qədər XX əsrdə olduğu kimi mif yığılıb toplanmasına bu cür ciddi ehtiyac duymamışdı. Vəziyyət yetərincə paradoksaldır: bir tərəfdən, bəşər fikri dünyadüzümünün bütün tərkibi ilə inamlı əlaqələrə şəhadət verir, hətta hər şeyi qavramağa hazır olanlar, hətta antrop prinsipə qədər qanunlar kəşf olunur, digər tərəfdən isə, bəşər varlığı son dərəcə xaos və qapanma vəziyyətinə gəlib çatmışdır ki, belə olduğu halda onun pərakəndə irrasional xarakteri daha baha başa gəlir. Belə çətin şəraitdə elmi-texniki sivilizasiya qədim dövrün mənəvi kosmosuna müraciət edir, özünü yerbecərmə sivilizasiyasında və onun təşkilatlanma təcrübəsi ilə sınaqdan keçirmək istəyir, gercəkliyə hörmətli, ehtiramlı münasibət bəsləməklə dünyanın harmoniyasına inanır. Hələ XX əsrin əvvəllərində dünyanın kosmizasiyasına cəhd, onun bütöv obrazının yaradılması və konsepsiyası rus dini-fəlsəfi fikrində qəbul edilmişdir. Bulqakov yazırdı: “Qırılmış, əməyin bölgüsü sistemində kəsik-kəsik olmuş müasir şüur hələ də öz qırıq-qırıq olmasından ağrımağı qurtarmır və bütöv dünya düzümü aramaqdadır” (2;195). Rusiyadakı kosmoloji ənənə Qərbdəkindən daha bərkdir. Ona görə ki, Avropa modernizasiyasına daha gec qoşulan ölkələr və öz partiarxal əkinçi həyat şəraitini daha yaxşı qoruyub saxlayanlarda bu davam edirdi. Kosmosun dağılmasında (8) və onun konseptual əsasda dünya harmoniyası ideyasının dağılmasında rus kosmizmi əksər bəlalı və xəstə antinomilərin kökünü görürdü ki, məhz elə buna görə də bütöv dünya nə vaxtsa dağılmışdı: yer və göy (materiya və ruh) və nəhayət, Qərb və Şərq dağılmışdır. Qərb üçün rəzil dünya öz ilahi statusunu itirməklə utilitar dəyişkənlik obyektinə çevrilir. Təbiətşünaslıq təbiətin xüsusi teologiyasını nəzərə almırdı və onu insan məqsədlərinə diktatorcasına tabe edirdi. Dini Şərq üçün və Rusiya üçün maddi varlıq günahın tökülməsi, yalanın, firavansızlığın sferası olaraq qalırdı. Rus kosmizmi qərb empirizminin və şərq spiritualizminin yarımçıq yanaşma qaydalarını aradan götürməyə çalışırdı. Və burada ilk növbədə əkinçilik mədəniyyəti dəyərlərinə söykənməklə özünəməxsus şəkildə dünyanın bütpərəstlik tamlığının hiss olunmasına söykənirdi ki, o hələ də S. Bulqakov yazdığı kimi “tarixi xristianlıqda ortaya çıxarılmamışdı” (3). Kosmiklik (kosmizm) xristianlıqdan qovulmuş ruhların onun təbiətinə qayıtmasına kömək edirdi. Ona görə ki, onlarda yaradıcı bacarığın təcəssümünü görürdü.
Ağıllı hissin köməyi (və onun vasitəsi ilə) ilə materiya və cismanilikdə yaradıcının daha müdrik olduğu dərk olunur-bax, elə kosmizmin ilkin məqsədi də məhz bundan ibarət idi. Böyük filosof N. Berdyayevin fikrincə “Dünyanın təbiətinə mexaniki və materialist baxış yalnız xristian-asketik dünyabaxışının əks tərəfidir” (1). Belə baxışın özü də təbiətə passiv obyekt yeri göstərməklə onun öz xüsusi məqsədini, onun yaradıcılığını inkar edir. N. Straxov isə yazırdı: “Bizə belə gəlir ki, məqsəd adətən predmetdən öncə dayanan bir insan, lampa şəklində ona qarşı başqa bir qüvvə şəklində yaxınlaşa bilər. Bununla belə daha doğru söyləmək olar ki, məqsədlərin özü predmetlərin özünün içindədir, qüvvələrin daxilinə və dünyanın hadisələrinə bağlanıb və buna görə də yalnız şeylərin daxili təbiətinin açılması ilə onları əldə etmək olar .
Kosmik fəlsəfə təbiətşünaslığın özünün sonrakı gəldiyi nəticələri əvvəlcədən bütün maddi proseslərin və hadisələrin subyektliyi haqqında və yeni təbiətlə daha hörmətli və dialoji münasibətlərdə olmağın zəruriliyini diqqət mərkəzinə çəkir. Tanınmış fizik İlya Priqojin “Xaosdan olan səliqə-səhman” kitabında onları “yeni alyans” adlandırmışdı. Eyni zamanda burada elmi təsdiqdə və kosmizmin mərkəzi intuisiyası ilə dünya harmoniyasının ideyası ortaya gəlir. Alimlərin diqqətini daha çox müxtəlif sahələrdən götürülmüş həcmlərin rəqəmlərin son dərəcə dürüstlükdə üst-üstə düşməsi daha çox diqqəti cəlb etməkdədir. Məsələn, onlardan biri-simmetriyanın (yarısının) pozulma qanununu əks etdirən 0,943-dür. O demokratlara yaxşı məlumdur. Sülh şəraitində hər 100 qıza 106 oğlan doğulur, yəni 100:106=0,943; astronomlar Uran planetini Günəşdən ən sonuncu Pluton planet sisteminə olan məsafəni 0,943 nisbətində olan münasibətlərdə bölür. Bəstəkar və alim M.Marutayev “Anassionatlar”ın birinci hissəsini təhlil edəndə onun reprizlərini (səkkiz payda böldükdə) ekspozisiyanın uzunluğuna və onun hazırlanmasına birlikdə aid olan uzunluğu 1527:1620 kimi ortaya qoyur ki, bu da 0,943-ə bərabər olur. M. Marutayev yazır ki, “Ortada durmuş fakt, məndə möcüzə təəssüratı yaratdı” (7; 73).
Məlum olduğu kimi, dünyada təbiət gözəlliyini və mədəniyyəti işıqlandıran harmoniya qanunu hərəkətdədir. Onun ən bariz şahidi elə insanın özüdür. Berqsonun dahi mistikləri kimi, Allahın birinci sübutu ondan ibarətdir ki, kosmik filosof və yazıçılar kosmosun mövcudluğuna şahidlik edirlər. Onlar belə bir ideyanın kosmik həyat başlanğıcını özündə daşıyan və insanı mikrokosm edən və bu həyatın səlahiyyətli nümayəndəsinə çevirən və Şellinqin sözü ilə demiş olsaq “təbiətin möcüzəli sirli yazılarını açıb oxuyan poemanı” oxumağa imkan verir ki, bütün bunların hamısı onun qəlbinin lap mübhəm bir guşəsində yer almışdır. Xüsusi bilik diskrit anlayışlarına bölünmüş dünyadan kosmistlər bütöv obraz yığıb düzəldir ki, belə yaradıcılıqda fəlsəfə ədəbiyyatla yanaşı gedir, bədii diskursu özünün daha dialoji özünütəcəssüm formasını hazırlayır. Məhz elə A.Kimin yaradıcılığını da belə baxış bucağından nəzərdən keçirməyə ehtiyac vardır. A.Kim, məlum olduğu kimi, rus ədəbiyyatında kosmik ənənənin ən orijinal nümayəndələrindən biridir. Məhz A.Kimin yaradıcı şəxsiyyəti yeni varlıq miqyasında formalaşmağa, yeni atmosferdə yer almağa başladı.
A.Kim XX əsrin 70-ci illər tənqidinin və xülasələrinin müsbət qəhrəmanıdır. “Bizim daxili bədii şüurumuz içində səslənən Şərqin səsi”-deyə, V. Bondarenko yenicə yaradıcılığa başlamış yazıçının imicinə həm də ekzotik rəng (kolor) əlavə edirdi. Eyni zamanda Kimin sözoymalar ustası virtuoz-üslub yazıcısı kimi reputasiyası möhkəmlənirdi. L.Anninski yazırdı: “Kim nəsri adi karandaşla, neştər kimi yonulmuş karandaşla çəkilmiş şəkildir. Bu materiyanın ən kiçik detallarını, səthlərini, cismini son dərəcə dürüst verməyi bacaran yapon dəqiqliyini əks etdirən təsvirdir, şəkildir”. Bundan daha az hərarətlə hamı tərəfindən “Şanagüllə” povesti, “Dələ” və “Ata-meşə” romanları qarşılanmışdı. Onların bütün təqdir ediləsi cəhətlərinə baxmayaraq, əvvəllər yaranmış poetik nəsrinə nisbətən onların ikinci dərəcəli olduğunu qeyd etməliyik. Ustadın özünü öz texnikasında təkrarlaması-bu təbiidir və hətta bu priyomlar tam “işçi qüvvəsinə” malik olsa da, gözə o qədər də çarpmır. Kimdə bu şərt heç də daim yerinə yetirilmir və, yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu, onun ən sonuncu əsərləri olan “Kentavrlar qəsəbəsi” və “Onliriya” romanlarında heç də daim qorunulub yerinə yetirilmir. Ustalıq burada bəzən “boş atəş” kimi görünməklə, təxəyyülün gimnastikasına çevrilir.
A. Kimin karandaş şəkilləri nə qədər aydın və düzgündürsə, burada bu şəklin içinə qoyub gizlətdiyi fikri də o qədər sıx və tutumludur. O, şərq fəlsəfəsi və rus kosmizmi, N. Fyodorov və K. Siolkovski, V. Vernadski, və T. de Şarden, dzen-buddizm və vedantlar ideyasını qəbul etmişdi. O, özündə dünyanın harmoniya uğrunda dramatik mübarizəsi haqqında müəllif fikrini irəli sürmüşdü.
Dünya ədəbiyyatında predmet-plastik obrazın fəlsəfi fikirlə birləşməsi təcrübəsi sahəsində xeyli işlər görülmüşdür. Bunun arxasında həm esseistika, həm intellektual roman, həm roman-mif, həm roman-mədəniyyət, həm lirik-fəlsəfi vizioner, demonoloji, animalist və s. kimi nümunələri göstərmək olar. Bütün bu təriflər iri həcmli materiallarda yaxşıdır, lakin bu, başqa yazıcı ilə bağlı məsələdə özünü doğrultmur. Buna baxmayaraq, onları özündən kənarda yox, məhz daxili ədəbiyyat ənənəsində axtarmaq lazımdır. Kim nəsri elə Kim nəsri kimi olub qalmaqla hər hansı başqa yazıcının nəsri kimidir. Bunu axtarmaq üçün açar kosmos sözüdür. Elə Kimin poetikası, dünyaduyumu onun özünün obraz sistemi və onun nəsrinin quruluşu kimi kosmikdir.
Artıq ilk əsərlərində yazıçının təhkiyə stereotipindən kənarlaşmaya canatma, onun xətti ardıcıllığını dəf etməyə çalışılır. Kim olmuşlar yox, olanlar haqqında yazmağa üstünlük verir. Elə buna görə də onun yaradıcılığında hərəkət bir xətt üzrə düzülmür, əksinə sanki gah balıqçı qəsəbəsi üzərində dolaşır (“Ot yığanlar”), gah da soğan sahəsinə yaxın yerdə (“Soğan sahəsi”) dövrə vurmaqdadır. Bu dövrə vurmanın toposu daha da genişlənərək, özündə insanların və nəsillərin taleyini (“Bülbül əks-sədası”, “Dələ”, “Ata-meşə”) əks etdirməklə, həm də burada hərəkətdə bu və ya digər qəhrəmanlar ətrafında müəllifin öz səsini verməsi, üz görmə və fikrinin konsentrik dairələrinin təsvir olunduğunu görə bilərik.
Məişətdən “düşmüş”, öz həyatının boşluğu ilə əlaqələrini pozan qəhrəman seçimi heç də təsadüfi deyildir. Kim üçün həyatın konkret detallarında təsviri heç də əsas deyildir. Onun başlıca vəzifəsi-onu dərk etməkdən ibarət idi. O, hansısa axtarılandan kənarda olan nöqtəni axtarırdı ki, buradakı həyat sanki quş uçuşu hündürlüyündən onun dumanlı həyata qurulması, istiqamətlənməsi yox, tam şəffaf bütövlüyündə öz roluna və məqsədinə aid olan məqamı axtarırdı. Bu rakursun özü də Kim üçün kifayət etmirdi. “Ata-meşə” romanında təhkiyə planetar miqyaslı subyektə-böyük yarımmif olan həyat yaradıcısı və taleyinə verilmişdi.
Kim nəsrinin subyekt polisentrikliyi (bu “Dələ” romanında xüsusi şəkildə aydın görünürdü) yaradıcı axına çevrilən hər yerdə və hər şeydə həyat mənbəyi olan dünyanın müəllif dərki idi. “Hətta onun tərəfindən nəzərdən keçirilən yol kənarındakı daş birdən özündə gizlənən şeyi açmağa başlamışdı. Və o, Mitya qarşısında bərk, möhkəm iri daş şəklində dayandı. Buradakı hansısa rəssam tərəfindən çəkilmiş bulud öz qurşaq şüaları ilə sanki hərəkətsiz buluda bənzəyir və dərin nəfəsdərmə nəticəsində nəbzi döyürdü. Mitya burada daşın minillik qəlbini gördü” (5;571)
Kimin antropomorfist poetikası onun Kosmik dünyanı dərkinə, onun kosmik xüsusiyyətinə verilmiş və xüsusi şərtiliyinə orqanik şəkildə bağlıdır. Onun fərdi mifologiyası sakrallıqla elmiliyə, sıx realist plastikanı postelmi metafizika ilə birləşdirmişdir. Mifologizm burada özünü nəinki spesifik fantastikada büruzə verir, həm də obraz sisteminin digər xüsusiyyətlərində özünü göstərir. Elə fikir obraz, videodərk, mənanın, mahiyyətin vizionerliyinin müəllif tərəfindən qurulması da mifolojidir. Kimin nəsrini mif kimi həm üfüqi, həm də şaquli oxumaq olar, çünki orada baş verən hadisələr müəyyən fəlsəfi məzmunun invariantlarıdır. Onlar xətti yox, paradıqma şəklində qurulur. Elə buradan da təhkiyədə xəttilikdən kənarlaşmada, onun konsentrik orbiti üzrə dövretmə müşahidə olunur. Kim kosmizmi Rusiya mifoloji düşüncəsinin üzərində qurulurdu. Məlum olduğu kimi, mif söz sənətinin lap ilkin mənbəyində dayanmışdır. Elə buna görə də mifoloji təsəvvürlər və süjetlər müxtəlif xalqların şifahi folklor ənənələrində mühüm yer tutur. Ədəbi süjetlərin, mifoloji mövzu, obraz və personajların genezisində mifoloji motivlər böyük rol oynamaqla ədəbiyyatın bütün tarixi boyu yenidən nəzərdən keçirilir. Elə buna görə də təxmin etmək olar ki, mifdən heyvanlar haqqında (hər şeydən öncə trikster-heyvanlar, totem miflərə və triksterlər haqqında miflərə çox yaxın-mədəni qəhrəmanların neqativ variantlarında) nağıllar və fantastika ilə daha çox gücləndirilmiş sehrli nağıllar ortaya çıxmışdır. Eyni zamanda universal şəkildə daha çox yayılmış qəhrəmanın möcüzəli arvadı (əri) ilə nigahı universal nağılların totemist miflərin genezisi ilə bağlıdır ki, onlar da müvəqqəti olaraq qadın qiyafəsində çıxış edir. Bundan başqa adamyeyənlərin əlinə düşən bir qrup uşaqlar haqqında olan populyar nağıllar, yaxud nəhəng əjdahanın xtonik demon (iblis) tərəfindən öldürülməsi kimi inisiasiya motivləri qəhrəmanlıq mifləri üçün səciyyəvi olanlar və s. yetərincə populyardır. Klassik sehrli nağıllar üçün səciyyəvi olan qəhrəmanın gələcək köməkçilərinin qabaqcadan sınaqdan keçirilməsi də eyni zamanda inisiasiya motivlərinə gedib çıxır (köməkçi, bəxş edən-bu ya hami-ruh, yaxud da şaman köməkçi ruhdur). Mədəni cəhətdən daha geridə qalmış xalqların arxaik folklorunda mövcud terminologiya, heç şübhəsiz ki, daha həqiqi sakral (müqəddəs) bəzən hələ ritualla, ezoterik və analoji süjetli nağıllardan fərqlidir.
Dostları ilə paylaş: |