Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan şİfahi xalq əDƏBİyyatina daiR

Su çərşənbəsi

Bəs bu doğruçu çərşənbələr nəyi işarələyir? Çərşənbələrin adlarına fikir verdikdə onların su, od, yel və torpaq olmaqla dörd yaradılış ünsürünü simvolizə etdiyi ilk baxışda özünü göstərir. Yəni bu dörd ünsür həyatın əsasını təşkil edir, yeni həyatı – diriliyi təmsil edir. Qış fəslində ölü sükuta, donub məhv olmuş ətraf aləmə, təbiətə yeni can – nəfəs gəlməsi ilə yeni fəsil – yaz fəsli dünyaya qədəm qoyur; bununla yaz bayramı olan Novruz bayramı bərqərar olur.

M.Təhmasibin də göstərdiyi kimi, ilaxır çərşənbə ritualları “qışın tez çıxması”, yəni sağlıqla, rahatlıqla ötüşüb keçib getməsi naminə keçirilir. Bu ba­xımdan Novruz yaz bayramı olmaqla həm də ilbaşı – yeni mövsüm ilinin baş­lanğıcının mərasimi aktıdır. Bir il isə, məlum olduğu üzrə, dörd fəslin növbəli şəkildə əvəzlənməsi və tsiklik olaraq qapalı dövrə üzrə təkrarlanmasıdır. Bu məntiqdən düşündükdə yazda – Novruzda doğulan təbiət canlı orqanizm kimi inkişaf dövrü keçirib, yayda, payızda bu mərhələləri müxtəlif formada yaşayır və qışda ölür. Necə ki, insan dünyaya gəlir, yeniyetməlik, gənclik, müdriklik, ahıllıq çağlarını yaşayıb sonda bu həyatla vidalaşır, onun yerini övladları, nəvə-nəticələri tutur (əvəz edir), bununla özünün fiziki varislərinin simasında təzədən dirilik tapıb, nəsillərin bir-birlərini əvəzləməsi olaraq yaşayır. Bax beləcə də canlı təbiət bu dörd fəslin içində özünün inkişaf dövrünü keçirir. Bunun inikası kimi xalqımız tapmacavari bir bayatı nümunəsi də qoşub-yaradıb:

Üçü bizə yağıdır,

Üçü cənnət bağıdır,

Üçü yığar gətirər,

Üçü vurar dağıdar.

Hər biri üç aydan ibarət olan ilin fəsillərini xalqımız bu cür qruplaşdırıb. Təbiətdə üç fəsil beləcə təbii proses kimi ard-arda düzülüb dördüncü fəsil olan yaz fəslinə yetişdiyi kimi, bu minvalla bir ilin dörd fəslini tamamladığı kimi ilaxır çərşənbələr də bir-birilərini əvəz etməklə yaz fəsli olan Novruzun gəlişinə zəmin yaradırlar. Bu prinsiplə düşündükdə ilaxır çərşənbələrin (M.Təhmasibin təbirincə desək, üç “doğru üsgü”nün və sonuncu ilaxır çərşənbənin) də hər birinin sadəcə dörd yaradılış ünsürünü (su, od, yel və torpaq) yox, elə həm də hər birinin öz adlarına uyğun şəkildə ilin müəyyən bir fəslini simvolizə etdiyini aydın göstərir. Yəni dörd çərşənbə həmçinin ilin dörd fəslini işarələyir. O ki qaldı ilaxır çər­şən­bələrin sıra ardıcıllığına, hansı düzümdə olmalarına, bu barədə folklorşünaslıqda hələ də vahid fikir yoxdur. Bu da hardasa təbiidir. Folklor İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü Muxtar Kazımoğlunun dəfələrlə qeyd etdiyi kimi, folklor hadisəsinin başlıca qanunauyğunluqlarından biri də onun çoxvariantlılığa malik olmasındadır. Bu cür düşündükdə, ilaxır çərşənbələrin sıra düzümündəki fərqlərin yaranması bir folklor hadisəsi olmaqla təbii qarşılanmalıdır. Amma bu məsələdəki çoxvariantlılığı yaradan səbəbə bir az aydınlıq gətirmək istərdim. İl dörd fəslin qapalı çevrəsindən ibarətdir: yaz →yay→payız→qış. Bu mövsümi ardıcıllıq düzxətli inkişaf dövrü keçirsə də, axırda təzədən qayıdıb təkrarlan­dığından, dövrə şəkilini alır. Bunu sxem halında belə təsvir etmək olar:

Hesab etsək ki, ilin hər fəsli əl-ələ tutub dairəvi, zəncirvarı bir həlqə əmələ gətirirlər, onda yaz yayın əlindən, yay payızın əlindən, payız qışın əlindən tutduqları kimi, bir də təzədən qış da yazın ətəyindən yapışmaqla bu qapalı dövrəni təzədən davam etdirdiyini təsəvvürümüzdə canlandıra bilərik. Belə olan halda bizim hər birimiz, eləcə də tədqiqatçılar özləri bu dördguşəli dairəvi İl halqasına daxil olmaq istərkən, o zaman özümüzdən asılı olmadan kimimiz bu əl-ələ vermiş dörd fəslin arasına yazla yayın, kimimiz yayla payızın, kimimiz payızla qış mövsümünün arasından, kimimiz də qışla yaz fəslinin arasından keçib girə bilərik. Kim hansı aralıqdan bu qapalı dövrəyə keçib daxil olsa, özünü o aradakı fəslin ətrafında görəcək, həmin fəslin aurasını yaşayacaq və həmin adam üçün bu il zəncirinin başlanğıcı da həmin nöqtədən başlanacaqdır. Bu başlanğıc nöqtəsi hər kəsin bu çevrəyə daxil olma intervalına uyğun olacaq. Qışla yazın arasındakı intervaldan bu qapalı həlqəyə daxil olan (mahiyyətcə baxan, görə bilən) tədqiqatçı üçün ilin ilk ilaxır çərşənbəsi də təbii ki, qışın qarını – buzunu əks etdirən (qarın, buzun maye şəkli olan su) su çərşənbəsi kimi onun düşüncəsinə hakim olacaqdır. Yaxud yayla payız fəsli intervalından bu qapalı tsiklə daxil olan üçün ilk çərşənbənin yay fəslinin qızmar çağına uyğun olan od çərşənbəsi olduğunu zənn edəcəkdir və s. Bunu hər kəsin ad günü ilə də müqayisə etmək mümkündür. Kim hansı ayda anadan olubsa, həmin ay hansı fəslə düşürsə, o adamın ad günü də, yəni yaşının il dövriyyəsi üzrə tamamlan­ması anı da həmin fəslə təsadüf edir. Hər kəsin ad günü ondan asılı olmadan ilin hansısa fəslinə düşdüyü kimi, yaşının üstünə doğulduğu ayda (başqa sözlə, fəsildə) yaş gəldiyi kimi, ilbaşı bayramı olan Novruza aid çərşənbələrin də sıra düzümünə münasibət tədqiqatçının bu problemə baxış bucağından asılı olur.

Bax, ictimaiyyət içərisində də, tədqiqatçılar arasında da ilaxır çərşən­bə­lərin sıra ardıcıllığına münasibətdəki fərqliliklərin özəyində il adlı canlı orqa­nizmin fəsillərinin qapalı təkrarlanan birgəliyindən, vəhdətindən irəli gələn amil dayanır. Lakin bu ardıcıllığa münasibətlər müxtəlif olsa da, mahiyyət dəyişməz, sabit qalar: su, od, yel, torpaq ünsürləri heç nə ilə dəyişilib-əvəzlənmirlər. Onla­rın yaradıcılıq stixiyası öz hökmünü icra etməklə təbiətə yaz gəlir, ictimaiyyətə Novruz bayramı qədəm qoyur. Belə olan halda bu ünsürlər öz yaradıcılıq güclərini ayrı-ayrılıqda nümayiş etdirsələr də, bütövlükdə hərəsi birləşib ümumi bir anlayışı – yeni həyat amilini formalaşdırırlar. Vahid bir müstəvidə qərarlaşan bu dörd ünsürün yerdəyişməsi isə ümumilikdə heç nəyə xələllik gətirmir. Buna görə də hələlik ilaxır çərşənbələrin sıra düzümü ilə bağlı öz şəxsi qənaətlərimi başqa bir mövzuya saxlayıb, indiyədək söylənmiş mülahizələrə əsasən ilk çərşənbə hesab edilən Su çərşənbəsi haqda fikir bildirirəm.

“İlaxır çərşənbələrin sıra düzümündə su, od və yel çərşənbələrindən sonra torpaq çərşənbəsi gəlir. Bu sıra düzümü mərasim folkloru sistemində pozulmaz­dır. Torpaq çərşənbəsinin yel çərşənbəsindən qabağa keçirilməsi yanlışdır” iddiası ilə çıxış edən mərhum professor Azad Nəbiyev bu barədə yazır: “Boz ayın dörd müqəddəs çərşənbəsindən birincisi Əzəl çərşənbədir. Bu, xalq içəri­sində çox əzizlənən çərşənbələrdən hesab olunur. Xalq arasında o, “Əvvəl çər­şənbə”, “Gö­zəl çərşənbə”, “Su çərşənbəsi”, “Sular Novruzu”, “Gül çərşənbə” kimi də tanınır.

Əski inanclara görə, Əzəl çərşənbədə təzə ilin gəlməsi münasibətilə ən əvvəl su təzələnir, elə buna görə də bu çərşənbə su, suyun təzələnməsi ilə əla­qələndirilir. Türk xalqlarının mifoloji təsəvvürlərində ən qədim kultlar içəri­sində su kultu mühüm yer tutur. Su ilə bağlı yayılmış tapınmalar içərisində su tanrısı Abanın və Nahidin adı ilə əski süjet və nəğmələr geniş yayılmışdır. Hə­min görüş və etiqadlarla bağlı təsəvvürlərin bir çoxu Əzəl çərşənbənin – Su çər­şənbəsinin ayin-etiqadları ilə çarpazlaşmış, bu çərşənbənin adı ilə bağlı silsilə inanc, etiqad, ənənə, mərasim və s. yaratmışdır”.

Gənc tədqiqatçı Məleykə Məmmədova isə yazır: “İlaxır çərşənbələri içərisində birinci gələn su çərşənbəsini xalqımız müxtəlif mərasim və oyunlarla qeyd edir. Çərşənbənin adı ilə adlandırılan və oyun elementləri ilə zəngin olan “Su çərşənbəsi mərasimi” ayin və ritual xarakterli oyun şəklində icra olunur. Belə ki, su çərşənbəsi mərasimində sübh tezdən bulaq başına gedərək “Ağır­lı­ğım-uğurluğum, azarım-bezarım suya” deyib su üstündən atlanması, əl-üz yu­yub, bir-birlərinin üstünə su atıb, sifətlərinə su çilənməsi, xəstələri su üstündən hoppandırıb, sonra günah işləməyəcəklərinə, yaxşılıq edəcəklərinə and içdikdən sonra əl-ələ tutub suyun ətrafında su ilə bağlı nəğmələr oxunması və s. bütün bunların hamısı ümumilikdə oyun formasında həyata keçirilir”.

Hər iki müəllif su çərşənbəsini əzəl çərşənbə hesab edir, eyni zamanda su çərşənbəsi ilə əlaqəli keçirilən ayin və mərasimlərə diqqəti çəkir. Yuxarıda da qeyd etdiyim kimi, çərşənbələrin sıra düzümü haqda mübahisə açmadan (çünki sıra əvəzlənməsi dörd yaradılış ünsürünün vəhdətinə xələllik gətirmir), bəzi əla­vələr etmək istərdim. Xalq düşüncəsindəki inam belədir ki, hər çərşənbəni müəy­­yən bir ünsürlə əlaqələndirib, misal üçün, “çərşənbə bu dəfə suya düşdü”, yaxud “çərşənbə bu dəfə yerə (torpağa) düşdü” və s. tipli sabit deyimlərlə fikir yü­rü­dülür. Bu fikir nəyi işarələyir? Bu fikir onu bildirir ki, yəni əgər su çər­şən­bəsidirsə, çərşənbə suya düşür deyiləndə suyun canına istilik düşür, su qızmağa, donu-şaxtası açılmağa (kristal buz və ya qar dənəcikləri formasından yumşaq ma­ye şəklinə keçir) başlayır ki, bununla da soyuqdan donmuş, ölmüş su qız­maqla suya can gəlir, başqa sözlə, “ölmüş su” yenidən dirilik tapıb dirilir, yeni həyat qazanır. “Qurani-Kərim”də buyurulan “hər bir canlını sudan yaratdıq” kə­lamı da suyun yaradılışın əsasını təşkil etdiyini göstərir və bu məntiqdən dü­şündükdə su çərşənbəsinin təbiətdə hansı mühüm funksiyaya malik olduğu da aydın görünür. Habelə kainatdakı yaradılmışın üçdə iki hissəsinin su, üçdə bir hissəsinin quru olduğunu da nəzərə aldıqda, yenə də suyun dünyada hansı böyük miqdarda olmasını və yaradılış üçün mühüm baza təşkil etdiyini təsəvvü­rü­müzdə aydınlaşdırarıq.

Professor Fərahim Sadıqov “Masallı folkloru” kitabında Masallıda möv­cud ənənə ilə keçirilən Novruz və ilaxır çərşənbələrdən danışarkən, o da eynilə ilkin olaraq Su çərşənbəsinin keçirilməsini qeyd etsə də, regionda ənənəvilik qazanmış fərqli xarakterik halı da göstərir: “Su çərşənbəsinə bir neçə gün qalmış Masallı bazarında çərşənbənin atributları satılmağa başlayır. 1950-60-cı illərdə Ərkivanlı dulusçuların, xarratların, əttarların, təkəlduzların, rəssamların və digər sənətkarların hazırladıqları rəngli bardaqlar, küpə səhənglər, nehrələr, sərniclər, gövdüşlər (gavdiş, gödiş də deyilir), kuzələr, lüleyinlər, müxtəlif qablarda becər­dilmiş səmənilər, rəngli yumurtalar, cürbəcür ədviyyatlar Masallı bazarında öz yerlərini tutardı”.

Bu informasiyada Su çərşənbəsinin keçirilməsi ilə bağlı çox mühüm və zəngin məlumat bazası var. Əhalinin Su çərşənbəsinə çox böyük önəm verməsi aydın görünür. Su həyat mənbəyidir. Su dirilikdir. Dilimizdəki sabitləşmiş olan “abi-həyat” – “Dirilik suyu” tipli el ifadəsi də xalq təfəkküründə suyun məhz həyatla, yaşayışla sıx bağlı olmasını əks etdirir. Bu, istər mifoloji, istər dini, is­tərsə də müasir gerçəklik baxımından tam reallığa söykənən həqiqətin ifadə­sidir. Mifdə, mərasimdə və məişətdə suyun əvəzsiz rolu, müstəsna əhəmiyyəti vardır. Ulu Öndərin “İqtisadiyyatı güclü olan dövlət hər şeyə qadirdir” kəlamını da bu anda yada salaq. Masallıda camaatın Su çərşənbəsini qarşılamaq ərəfəsində ba­zar iqtisadiyyatında Su çərşənbəsi atributlarına xüsusi önəm verilməsi mərasim mədəniyyəti ilə məişət mədəniyyətinin qovuşub vəhdət təşkil etməsi deməkdir. Mənəvi güclə iqtisadi gücün birliyinin rəmzi deməkdir. Mifologiyada, dində və məişət həyatımızda dirilik mənbəyi hesab olunan su ilə bağlı çərşənbədə iqtisadi gücün ifadəçisi kimi bazara həyat, yaşayış üçün vacib olan məişət avadanlıq­larının (su ilə bağlı əmək alətlərinin) ayaq açması artıq Su çərşənbəsinin məra­sim hadisəsi olmaqla, həm də məişət həyatına nüfuz etməsinin real göstəri­cisi­dir. Bu, xalqın Su çərşənbəsinə olan böyük inamını praktik baxımdan həyata ke­çirə bilmək hünəridir. Ayrı-ayrı peşə sahibləri olan sənətkarların – dulusçunun, xarratın, rəssamın və başqa sənət sahiblərinin hamısının bir məqsədə yönəlmək­lə – Su çərşənbəsinə hazırlaşmaqları: rəngli bardaq, küp səhəng, nehrə, sərnic və s. su qablarını düzəldib istehsal etmələri və bazara çıxarmaqları müxtəlif təbə­qə­dən olan adamların mərasim ənənəsində və məişət həyatında bir ortaq məxrəcə gəlib birlik nümayiş etdirməkləri deməkdir. İnsanların birliyi də güc, həyatse­vərlik anlamına gəlir. Deməli, Su çərşənbəsinin atributu olan su özü həyati gücü ifadə edir, su ilə bağlı atributlar bazara çıxarılır, bazar özü də iqtisadi gücü göstərir, bu sırada insanların birlik, həmrəylik münasibətində olmaları da ictimai həyatdakı gücü bildirir. Bu nöqteyi-nəzərdən ümumiləşdirmə aparanda Su çər­şən­bəsi özlüyündə mənəvi, iqtisadi və sosial sahədə vahid bir məcraya yönəlib sığışan güc birliklərini vahid bir nöqtədə birləşdirir. “Birlik harda, dirlik orda” məsəlimizdə də vurğulandığı kimi, bu birlik isə diriliyə – yeni həyatın canlan­masına təminat yaradan əsas amildir ki, Novruzun da, ilaxır çərşənbələrin də missiyası bu qayəyə xidmət edir.

F.Sadıqov Su çərşənbəsinin elliklə, böyüklü-kiçikli hamı tərəfindən icra edilməsindən də bəhs açır:

“Masallıda Su çərşənbəsi günü səhər sübhdən Viləşin sahilində bayram qi­ya­fəli qızlar su daşıyırdılar. Rastlaşanlar bir-birlərini “çərşənbə bayramın mü­barək”, “sucan ömrün olsun”, “su qədər ömrün olsun”, “sudan yarıyasan” sözləri ilə təbrik edərdilər.

Maraqlıdır ki, Viləşin ətrafında olan Dadva, Müsaküçə, Gəyəçöl, Xıl, Si­rəbil, Ərkivan, Yiyənkənd, İskəndərli kəndləri ilə yanaşı ətraf kəndlərdən, rayon mərkəzindən çoxlu qızlar, gəlinlər, yaşlı qadınlar əllərində rəngli bardaq, sə­həng, kuzə, kiçik al-əlvan rəngli vedrələr, küpələr Viləşə su götürməyə gedir­dilər. Xüsusilə onlar özləri ilə məktəbəqədər yaşlı uşaqların, kiçik məktəbyaşlı uşaqların əllərindən tutub çaya su gətirməyə yollanardılar”.

Göründüyü kimi, müəllif mövzuya uyğun olaraq burada Masallı bölgəsin­dən söhbət açır. Su çərşənbəsini bayram etmək üçün sübh çağı bayram libası geyi­nib qız-gəlinlərin, arvad-uşaqların Viləş çayı sahilinə enib oradan su gətirmələ­rindən danışır və bu zaman onların bir-birilərinin su ilə bağlı inanclara söykənərək “su qədər ömrün olsun”, “sudan yarıyasan” və s. tipli alqışlarla su çərşənbələrini təbrik etmələrini göstərir. Əslində bu cür bayram əhval-ruhiyyəsi respublikamızın hər bir bölgəsində bu sayaq yaşanır. Masallı ərazisindəki Viləş çaya müvafiq olaraq digər yerlərdə də bu cür axar su üstünə, ya bulaq başına seyrə çıxırlar və oradan səhənglərini (su qablarını) su ilə doldurub xoş ovqatla bayramlaşırlar. Burada bir məqamı da nəzərdən qaçırmayaq ki, rəngli bardaqla al-əlvan rəngli vedrələrlə su daşınması faktı da təsadüfi deyil. Su çərşənbəsinin şərəfinə su qablarının da bəzək-düzəkli, naxışlı olması təbiidir; çünki mifik düşüncəyə görə hər bir şeyin əyəsi, sahibi, hamisi olduğu kimi suyun da yiyəsi, hami ruhu var və Su çərşənbəsi bayramında su əyəsini razı salmaq, su hamisinə xoş gəlmək üçün suyu gözəgəlimli, təzə naxışlı, bəzəkli qablarda daşıyırlar. Axı həm də “Su gö­zəl­lər yüküdü” deyiblər. Gözəllər yükü olan, gözəl qız-gəlinlər daşıyan suların qab­ları da gözəllərimizin gözəlliklərinə uyğun tərzdə gözəl naxışlı bəzədilmiş qablar olmalıdır. Üstəlik də Su çərşənbəsi günündə təzə bayram paltarlarını əyinlərinə geyinmiş qız-gəlinlərin çiyinlərinə aldıqları su qabları da cazibədar görünüşdə, bər-bəzəkli formada olmalı və bayram əhval-ruhiyyəsini tamamlamalıdır. Axı Su çərşənbəsinin təzə suyu da təzə, təravətli, əlvan naxışlı qablarda daşınmalıdır.

Bəli, su çərşənbəsinin təbiət hadisəsi olaraq hansı təbii stixiyanı yerinə yetirməsi bu prizmadan düşündükdə hamımıza bəlli olur. O ki qaldı Novruz bay­ramı hadisəsi olaraq su çərşənbəsinin cəmiyyətdə – insan dünyasında inika­sına, bu məsələlər də su çərşənbəsi mərasimi adı ilə keçirilən ayin və mərasimi aktlarda gerçəkləşir. Yəni insan özünü təbiətin ayrılmaz parçası hesab etməklə su ilə ilgili əfsun, sehr, oyun, icra ayinləri, mərasimi hərəkətlər və s. yerinə yetirir – su üstündən adlamaqla, evinə zəmzəm suyu gətirməklə və s. şəklində su çərşənbəsini bayram edir. Beləliklə, təbiətdə suyun canına istilik düşməklə su çərşənbəsində dirilik tapan suya müvafiq olaraq icra edilən ayinlər bunun icti­maiyyətdə də rəsmiləşdiyini təsdiqləmiş olur: İnsan təbiətlə harmonik tənzim­lənmə situasiyasına düşür...

Od çərşənbəsi

Novruz bayramı və onun tərkib hissəsi olan ilaxır çərşənbələrin bir əsra­rəngizliyi də ondadır ki, bu zaman insan özünü profilaktika edir; özünü təbiətlə bir sırada qoyur, özünü təbiətin bir parçası kimi görür və özünü təbiətlə eyni­ləşdirir. Elə ilaxır çərşənbələrin adlandırıldığı təbiət ünsürlərinin də hərəsində insan özünü bir cürə görür, bu ünsürlərə tapınmaqla təbiətlə canlı təmasa daxil olur. Od çərşənbəsində də insan həm oda müqəddəs baxışlarını ortaya qoymuş, həm də odun özü ilə təmasda olmaqla ondan faydanlanmış, həm də ki, lazım gəldikdə odun özünü də himayə etmişdir, müqəddəs bildiyi odu qoruyub sax­lamağı özünə borc hesab etmişdir.

“Azərbaycan xalq ədəbiyyatı” dərsliyində A.M.Nəbiyev yazırdı: “İlaxır çər­şənbələrin ikincisi od çərşənbəsidir. Buna xalq arasında “Üskü çərşənbə”, “Üskü gecəsi”, “İkinci çərşənbə”, yaxud da əzizləmə məqsədilə “Addı çərşənbə” də deyilir.

Od çərşənbəsi Günəşə, oda, odu qoruyub saxlamaq inamına tapınma ilə əlaqədar yaranmışdır. Zərdüşt görüşlərindən hələ çox-çox əvvəl insanlar təbiəti canlandıran, torpağı isidən günəşi, onu yerdəki rəmzi olan odu təsəvvürlərində rəmzləşdirmişlər. Belə bir etiqad yaranmışdı ki, insanlar günəşi və odu nə qədər əzizləsələr, oxşasalar, təbiət o qədər tez isinər, adamlara xoşbəxtlik gətirər”.

Görkəmli folklorşünasın göstərdiyi kimi, Od çərşənbəsi adından da görün­düyü kimi, odla, istiliklə bağlı olub, insanların oda inamlarını ifadə etmişdir. Odun, işığın, enerjinin kainatdakı ən böyük və tükənməz mənbəyi isə Günəşdir. Günəş isə göyü də, yeri də (hələ desən, yerin altını da) isindirib, qızdırıb həyat enerjisi ilə külli-kainata dirilik bəxş edir.

Təbiətə və təbiətin ayrılmaz parçası olan insanlara həyat enerjisi – dirilik verən odun real həyatdakı funksiyası qədim mifik görüşlərdə də öz inikasını tapmışdır. Mirçe Eliadenin aşağıdakı fikirləri də odun müqəddəs həyatvericilik missiyasını göstərir: “Od hansı təbiətə malik olmasından asılı olmayaraq, insanı “ruha” çevirir: məhz buna görə də şamanlar “odun sahibi” hesab olunur və kö­zər­miş kömür onları yandırmır” (Şamanizm. Arxaiçeskiye texniki ekstaza. Ki­yev. “Sofiya”, 2000. səh.197).

Odun yandırıb məhv etmək təbiəti olsa da, közərmiş kömür belə şamanları yandırmadığından, odun sahibi sayılırlar; çünki müqəddəs od insanı ekstaz halına salır, başqa sözlə, insanı ruha çevirir. Odun insanı ruha çevirməsi isə həm də insa­na mənəvi güc – enerji verməsi deməkdir. Bu mənada odun enerji – həyat mənbəyi olması özünü bu tərəfdən də nümayiş etdirir. Onu da qeyd edim ki, çərşənbə oca­ğı­nın (eləcə də Novruz tonqalının) odu mifik şüurda müqəddəsliyi təmsil etdiyindən heç vaxt dağıdıcı fəsadlar (yanğın fəlakəti və s.) törətmir, həmçinin də ki, bu od heç vaxt od olub insanları yandırmır, əksinə, insanları mənən yüngülləşdirir. Belə ki, uşaq vaxtlarımda kənddə-kəsəkdə gur çərşənbə tonqalları çatılanda, düzü-dünyanı, yəni bütün kəndi çərşənbə yalavları (alovları) bürüyəndə, adama elə gələrdi ki, bu saat hər yan od tutub yanacaq, külə dönəcək. Amma nəticədə heç nəyə və heç kəsə heç zad olmurdu, heç bir ev, heç bir insan bu tonqallardan ziyan çəkmirdi. Yaxud da dağlarda, yalda-yamacda lopa yandırıb, fırladıb göyə atardılar. Həmin lopalar da göydə hərlənib, fırlanıb sonda yerə – hara düşməyindən asılı olmayaraq heç haranı yandırmırdı, heç bir yanğın fəsadı törətmirdi və heç kəs də bundan ziyan çəkmirdi. Çünki bu tonqallar, bu məşəllər müqəddəs sayılırdı.

Yadımdadır, uşaq idim. Kənddə qonum-qonşu yığışıb bayram tonqalı yandırmışdılar. Böyüklər də bu iri tonqalların üstündən: “ağrım-uğrum odlara” deyib tullanırdılar. Mən də cəhd eləyib tullanmaq istədim, ancaq tonqalın böyük olduğunu və alov dilimlərinin göyə bülənd olduğunu görüb dayandım. Bunu görən qonşular tez mənə ürək-dirək verib: – Qorxma, bu çərşənbə tonqalıdır, hoppan, adamı yandırmaz, çərşənbə tonqalının üstündən tullanarlar. Oda düşsən də yanmazsan, – dedilər.

Bu sözlərdən sonra özümü oda toxudum, demək olar ki, odun içindən atla­nıb keçdim. Doğrudan da, mənə heç bir şey olmadı və bundan sonra daha da cəsarətlə odun üstündən o tərəf-bu tərəfə sıçrayıb keçdim.

Bu fakt həm də onu göstərirdi ki, yuxarıda misal gətirdiyim M.Eliadenin fikirlərindəki şamanları közərmiş kömürün yandırmaması ilə müqəddəs çərşən­bə odunun bayram keçirənləri yandırmaması inamı üst-üstə düşür. Üstəlik, həmin məqamda bayram iştirakçıları “Odun sahibi” olan şamanlarsayağı şaman­lıq aktına girmiş olurlar. Bir də bunlarla yanaşı, bu zaman od çərşənbəsi (ümu­miyyətlə, çərşənbə odu) öz odu ilə insanları “ruha” çevirir, yəni ruha çevrilmə de­dikdə insan ruhən təmizlənir, mənəvi gücə yiyələnir, mənən-ruhən güc top­la­yır, daxilən arınıb-durularaq yeni mənəvi ab-havaya köklənir, sağlam ruha yüklənir.

Günəşi, odu həyat, dirilik mənbəyi hesab edən ulularımızın mifik dünya­gö­­rüşündən də bu, təsirsiz ötüşməmişdir. Azərbaycan mifoloji mətnlərindən bi­rin­­də deyilir: “Cinnər, əjdahalar Günün düşmənidirlər. Ona hücum edib boğma­ğa çalı­şırdılar. O zaman Günəşlə cinlər, əjdahalar arasında bərk dava düşür. Am­ma Gü­nəş tək, cinnər, əjdahalar çox. Günəşin gücü bu davada tükənməyə baş­la­yır. Onun qüvvəsi qurtardıqca cinnər, əjdahalar Günəşi daha da boğmağa çalışırlar.

Günəşin tək olduğunu, boğulduğunu görən adamlar ona kömək etməyə başlayırlar. Adamların yerdəki hücumunu görən cinnər, əjdahalar qorxub tez Günəşi buraxırlar. O saat da qaçıb dağılışırlar.

Davada Günəş çox boğulduğundan rənginə qızıl qan gəlir. Ona görə də Günəş tutulandan sonra rəngi qıpqırmızı olur”.

Günəşlə bağlı animistik təsəvvürlər aydın görünür. Cinlər, əjdahalar qara qüvvələrin təmsilçisidirlər və işığın, nurun, odun daşıyıcısı olan Günəşə qarşı vuruşurlar. Bu zaman adamlar Günəşin tərəfinə keçməklə onu məğlubiyyətdən xi­las edirlər. Mifoloji mətn Azərbaycan xalqının mifik təsəvvürünü əks etdirdi­yindən, mətndəki adamlar da xalqımızı ifadə edir. Demək, xalqımız Günəşə, oda tapınmaqla onu dirilik mənbəyi hesab etməklə yanaşı, eyni zamanda Günəşin müdafiəçisi kimi çıxış edib, öz növbəsində Günəşi canlı simada təsəvvür etmiş və onu yad qüvvələrdən qorumağa da cihada qalxmışdır. Beləliklə etiqad etdiyi Günəşin yolunda cihad aparmışdır. Bu mənada ilaxır çərşənbələrdən birinin Gü­nəşə, Günəşin bəlgəsi sayılan oda bağlanması da xalqımızın bu kimi müqəddəs mifik baxışlarını ortaya qoyur.

Qeyd edim ki, nəinki mifologiyada, bədii ədəbiyyatımızda da odla, işıqla bağlı kifayət qədər ədəbi nümunələrimiz yaranmışdır. Şair Hafiz Əlinin “İşıq” adlı yığcam şeirində də odun, nurun, işığın gücünə olan sonsuz inam hissi bu kimi əski dünyagörüşlərdən təsirlənmələrin nəticəsidir:

Hardasa nur, işıq ol,

Dünyaya yaraşıq ol,

O işığın gücünə

Murada, kama yetim.

Ucundan tuta-tuta,

Mənzilə kəsə gedim.

İşıq şəridim, ya qurşağım olsa,

Keçilməz sədləri aşıb gedərəm.

İynə ucu boyda işığım olsa,

Mən onu dünyamız boyda edərəm.

Bu misralarda şair xalqımızın işığın, odun gücü ilə murada, arzuya yet­mək, mənzil başına yetişmək, “keçilməz sədləri” – bütün müşkülləri açmağın mümkün olduğu inamını ifadə etmişdir. “İynə ucu boyda işığı” “dünya boyda” gör­mək isə odun, ocağın mayasının dünyanı işıqlandıran ulu Günəşdən tutul­duğu anlamına gəlir. Məhz buna görədir ki, şair başlanğıc misralarda nur, işıq kəlmələrini dünyaya yaraşıq kimi səciyyələndirməklə Günəşin nurunun, işığının, odunun həyatvericilik gücünə olan inamı açıb göstərmişdir.

Tədqiqatçı Kəmalə Osmanova “Xalq mərasimləri və nəğmələri” kitabında professor Azad Nəbiyevə istinad etməklə yazır: “Od çərşənbəsi əski görüşlərlə bağlıdır... Odlu çərşənbədə adamlar sübh tezdən hündür bir təpənin üstündə ton­qal qalayardılar. Həmin tonqalın dövrəsinə toplaşıb Günəşin doğmasını gözlə­yərdilər. Elə ki, Günəş doğdu, hamı onu salamlayan “Qodu Xan” nəğməsi­ni oxu­yar, tonqalın başında dövrə vurar, sonra da hərə tonqaldan öz məşəlini yan­dırıb ocaqlarını alışdırmaq üçün evə tələsərdilər... Adamlar tonqalın döv­rəsində dolandıqca, eləcə də gəlib öz ocaqlarını yandırdıqca oxuyardılar:

Qodu Xan, Qodu Xan,

Söndürmə odu Xan.

At üstə od gətir,

Ulusa od gətir.

Sözü bal Qodu Xan,

Özü al Qodu Xan.
Qodu Xan daldadır,

Al atı yaldadır.

Don tikək Qoduya,

Arx çəkək Qoduya.

Sözü bal Qodu Xan,

Özü al Qodu Xan.

“Qodu” əksliklərlə, istiliklə əlaqədar olduğundan, o güləndə gün çıxır, ağlayanda yağış yağır, soyuq olur. Burdan apaydın görünür ki, Qodu iki əksliyin başlanğıcıdır”.

Qodu nəğməsinin məzmunundan bir daha anlaşılır ki, Qodu öz mahiy­yə­tində odu və odu söndürə biləcək yağışı (suyu) əks etdirməklə əksliyin vəhdətini işarələyir. Bu da yenə birbaşa xaos-kosmos dünyalarının qarşı-qarşıya dayanma­sını simvollaşdırır. Su ünsürü qışı, od ünsürü baharı (Novruzu) təmsil edir. Qışdan yaza keçid nöqtələrindən biri olan od çərşənbəsində Qoduya müraciətlə “Sön­dür­mə odu, Xan” söylənməsi də insanların yaz günəşinin bəlgəsi olan odun sönmə­məsi arzusunun inikasıdır. Amma eyni zamanda düşünəndə ki, bu zaman aralığı yeni həyatın gəlişi ərəfəsidir, bu ərəfədə odla su bu mübarizə zəminində həm də birləşib birlik yaradır; yeni həyatın ilkin rüşeymlərini təşkil edib, odla su başlan­ğıcları olmaqla diriliyi – yeni canın, yeni həyatın nüvəsini yaradırlar.

Yuxarıda oxuduğumuz od çərşənbəsi ritualının keçirilməsindən bir daha aydın olur ki, od çərşənbəsində məqsəd insanların od əldə etməsi, odu qoruyub saxlaması və od-ocaqlarını yandırmaqla öz diriliklərini təmin etməkdir. Yuxarıda şair Hafiz Əlinin dediyi kimi, “iynə ucu boyda işığım, odum olsa”, onu “Dün­ya­mız boyda edərik” düşüncəsi özünü od çərşənbəsinin mahiyyətində göstərir. İb­tidai dövr insanı ilk dəfə od əldə etdikdən sonra onun necə keşiyini çəkib, qoruyub saxladısa, onu həyat, işıq, enerji mənbəyi kimi əziz tutdusa, eləcə də çərşənbə tonqalının odunu, alovunu beləcə əziz və müqəddəs tutmaqla sanki tarixin ilkin çağlarının təkrarını öz həyat praktikamızda yaşatmış oluruq. İlkinliyə qayıdış, əski çağ düşüncəsinə dönüş etməklə sanki insan öz ibtidasını, mədəni keçmişini tə­zədən yaşatmış olur. Bununla bu günündən keçmişinə, keçmişindən isə indisinə dönüb baxmaq və özünü tarixin bütün çarxları üzrə bütöv epoxalar boyunca görüb tanımaq imkanı qazanmış olur. Kimdir, hardan gəlib hara gedir sualını bu baxışlarında özünə aydınlaşdırır. Beləliklə, özünə yenidən baxışın işı­ğında özünü yenidən qurur, yenidən yaradır, yenidən təşkil edir. Bu təşkiletmənin əsasında isə – bu yenidən yaradılmanın mayasında isə dörd yaradılış ünsürünün də dayandığı həqiqətini aydınlığı ilə dərk edib anlayır. Bu dörd ünsürün birinin isə məhz od çərşənbəsi mərasimindəki odla bağlı olduğunun da bu zaman fərqinə varır. Yeni həyat elementlərindən birinin də od olduğunu təsdiqləyir.
* * *

İlaxır çərşənbələrdən ikincisi sayılan Od çərşənbəsinin Zərdüştilikdən çox – çox əvvəllər xalqımızın mifik təfəkküründə Günəşə, oda tapınma inamından qaynaqlandığından bəhs açan professor Azad Nəbiyev Zərdüştilikdə bu müqəd­dəsliyin davam etdirildiyinə işarə ilə yazır:

“Ulu Zərdüşt Odun və Günəşin bu müqəddəsliyini saxlamış, oda sitayiş anlamı və etiqadını yaratmış, onu etiqad düşüncəsinə çevirmiş, zərdüştilər Gü­nəş-Od-Atəş istisinin beş növü ilə əlaqədar şənliklər keçirmişlər. Həmin şən­liklər də təxminən Od çərşənbəsi günlərində başlamış və yaddaşlarda Azər şən­likləri kimi yaşamışdır.

Zərdüştiliyə görə, Günəş-Od-Atəş tapınmasının ilk nümunəsi – mənbəyi Ağacın gövdəsindəki istiliklə bağlı idi. Əski etiqadlarda insanın qızındığı istili­yin mənbəyi də Ağac kultu hesab olunurdu. Atəşpərəst etiqadlarına görə, “mü­qəd­dəs odu” insana ağac vermişdir, daha doğrusu, insan iki ağacı bir-birinə sürt­məklə od əldə etmişdir. Ulu babalarımız bunun şərəfinə Novruz ərəfəsində şöh­rətli “Şəhrivər” şənlikləri keçirərdilər.

İnsan bədənində və təbiətin özündə qorunub saxlanan istilik də müqəddəs hesab olunardı. Elə bu istiliyi saxlamaq şərəfinə keçirilən “Şəddə” şənlikləri çox geniş yayılmışdı.

Od və istinin əsas mənbəyi isə Günəşin istisi hesab olunardı. Onu çağıran Qodu (hodu) nəğmələri xalq arasında daha qədimdir. Günəşin istiliyi şərəfinə Azərkan şənlikləri düzəldilərdi. Bu şənliklərin bir çoxu Zərdüştiliklə bağlı olub, Türk xalqları içərisində öz dayaqlarını möhkəmlətmiş və bu günə qədər gəlib çatmışdır.

Atəşgahlarda və ocaqlarda saxlanan odun şərəfinə isə Çırağan şənlikləri keçirilərdi.”

Göründüyü kimi, Oda, günəşə inamla səsləşən qədim mifik görüşlərimiz tarixin qismən sonrakı dönəmlərində Zərdüştiliklə çarpazlaşmış, qaynayıb-qarış­mış, hətta bu inamla bağlı şənlik mərasimləri öz şaxələrini artıraraq, daha da genişləndirmişdir. Belə ki, Odun, günəşin müqəddəsliyini əks etdirən Od çər­şənbəsi özünü Zərdüştilikdə Azər şənlikləri şəklində qoruyub yaşatmışdır. Habe­lə istiliyin mənbəyi hesab edib yandırdıqları və qızındıqları ağac-oduncaqla bağ­lı, ağac kultu ilə əlaqəli müqəddəs odun şərəfinə Novruz ərəfəsi Şəhrivər şən­liyinin keçirilməsi də atəşpərəstlikdəki atəşə, oda tapınmanın əsas izlərinin od çərşənbəsi və Novruz mərasimlərindən qaynaqlandığını göstərir. Həmçinin in­san bədənindəki, təbiətdəki istiliyi qorumaq naminə Şəddə şənlikləri, günəşin istiliyi şərəfinə Azərkan şənlikləri, atəşgah və məbədlərdə saxlanan odun şəninə keçirilən Çırağan şənlikləri də öz mənşəyini xalqımızın əski dünyagörüşlərində özünə yer eləmiş Novruz bayramından və Novruz qabağı keçirilmiş Od çərşən­bə­sindən götürürdü. Beləliklə, Zərdüştilikdə oda tapınma ilə bağlı 5 növdə - Azər şənlikləri, Şəhrivər şənlikləri, Şəddə şənlikləri, Azərkan şənlikləri və Çıra­ğan şənliklərinin keçirilməsini qeyd edən A. Nəbiyev bunların kökünün xal­qı­mızın əski çağ dünyagörüşündəki Novruz və Od çərşənbəsi mərasimindən gəldi­yini əsaslandırırdı. Bu, həm də birbaşa onu deməyə əsas verir ki, Zərdüştilikdəki atəşpərəstliyin bu qədər geniş yayılmasına səbəb özündən əvvəlki mifik çağlara-Od çərşənbəsi və Novruz mərasimlərinə gedib bağlanır. Demək, Zərdüştilik özündən əvvəlki mədəniyyət hadisəsini özünəxas şəkildə daha da geniş­ləndir­məklə Odu özünə əsas inam mənbəyi kimi müqəddəsləşdirmişdir.

Başqa sözlə, xalq arasında “Üskü çərşənbə”, “Üskü gecəsi”, “Addı çərşən­bə” kimi adlarla da tanınan Od çərşənbəsi xalqımızın təfəkküründə mifik çağlar­dan ta bu günə, müasir dövrümüzə kimi müxtəlif dini və dünyəvi dünyagörüşləri ilə qovuşub-çarpazlaşmış, mərasim mədəniyyətimizdə və məişət həyatımızda tam oturuşmuş və möhkəmlənmişdir. Əgər Zərdüştlükdə, Atəşpərəstlikdə od ünsürü ilə bağlı inam və etiqadlarımız sövq-təbii bir şəkildə daha da sabitləşmiş, özünə yaddaşda - düşüncədə daha möhkəm yer eləmişdirsə, nisbətən sonrakı dövrlərdə islam mədəniyyətini qəbul etdikdən sonra da odla, günəşlə bağlı inanclarımız beyinlərimizdəki, ürəklərimizdəki öz oturuşmuş mövqelərini nəinki tərk etməmiş, əksinə, İslami görüşlərlə də sıxlaşıb vəhdət təşkil etmiş, islam inancları ilə paralel olaraq bir sırada dayanıb qərarlaşmışdır. Bunun nəticəsidir ki, müasir çağda da “Od haqqı”, “İşıq haqqı”, “Ocaq haqqı”, “Günəşə and ol­sun”, “O getdiyim ocağa kor baxım ki” və s. tipli inanc və andlarımız öz aktual­lığını, əhəmiyyətini itir­məmiş, heç zaman da itirməyəcəkdir. Bunun ən bariz nü­mu­nəsi isə Od çərşənbəsi rituallarında, mərasim və oyunlarımızda özünü qaba­rıq büruzə verir. Tədqiqatçı M. Məmmədova bu mərasimlərə diqqəti yönəldib yazır:

“Od çərşənbəsi mərasimi keçirilən zaman kiçik çilləni, boz ayı qorxutmaq və baharı, yeni ili – Novruzu gətirmək məqsədilə “Duman qaç” ritual oyununu oynayaraq belə oxuyardılar:

Duman qaç, qaç, qaç,

Duvağını aç, aç, aç.

Səni sal qayadan asaram,

Buduna qara damğa basaram.

Sonra isə yeri isindirmək, qızdırmaq üçün günəşi çağıraraq “Gün çıx” ritual oyununu oynayardılar. Böyüklərin icra etdikləri bu oyun hətta sonralar əyləncəli uşaq oyunları içində yer almışdır. Günü çağıraraq ondan keçəl qızı (qış günəşi) deyil, saçlı qızın (Yaz günəşi) gətirilməsi istənən “Gün çıx” təkərlə­məsi­nin bölgələrimizə görə fərqlilik variantları olsa da, demək olar ki, təkərləmənin ilk 4 misrası hər bölgə üçün eynidir:

Gün çıx, Gün çıx,

Kəhər atı min çıx.

Keçəl qızı evdə qoy,

Saçlı qızı götür çıx.”

Bəli, Od çərşənbəsi mərasiminin keçirilməsində başlıca arzu-niyyət yaz gecə-gündüz bərabərliyini gətirən və günəşli günlərin uzanmasına aparan Novruz günəşini, yaz günəşini çağırmaqdan, müqəddəs bildikləri günəşin hərarətinə isin­mək­dən və bu istidə yeni həyat nəfəsi qazanmaqdan ibarətdir. Çünki günəş həyat mənbəyidir, günəş şüası olmasa, günün hərarəti olmasa təbiətin canına isti keçməz və donmuş təbiət cana gəlməz. Günəş şüası olmasa təbiətdə bitkilər aləmində həyat, dirilik üçün zəruri amil olan fotosintez prosesi getməz və canlılar aləmi üçün oksigen – təmiz hava yaranmaz. Deməli, Od ünsürünün (Odun mənbəyi olan günəşin) olmaması digər bir yaradıcı ünsürün – hava stixiyasının (dirilik üçün çox vacib olan təmiz havanın, yeni havanın - oksigenin) olmamasına gətirib çıxarar. Nəticədə yeni həyat rəmzi olan yaradılış ünsürünün ikincisi də yaranmaz. Deməli, yaradıcı ünsür olan od özlüyündə həm də hava ünsürünün də yaranmasını şərtlən­dirir. Buradan o məqam da aşkara çıxır ki, günəş təkcə odun təmsilçisi deyil, həmçinin yaradıcı digər bir ünsür olan havanın da yaranması üçün əsaslı zəmin rolunu oynayır. Bir az da dərindən düşünsək, günəşi çağırma mərasimində oxunan “Qodu xan” nəğməsində Qodunun iki əksliyin başlanğıcı olduğunu – günəşi (Odu) və yağışı (suyu) özündə təmsil etdiyini görərik. Professor Qəzənfər Paşayev bu məsələyə belə münasibət bildirir: “Azərbaycan folklorunda Qodu Günəşin rəmzi, onun bəlgəsidir. Günəşin rənginə uyğun qırmızı parçadan düzəldilən gəlin­cik “Qodu”adlanır. O da maraqlıdır ki, Qodu ikili səciyyə daşıyır; Günəşi çağır­maq, aramsız yağışı kəsmək, başqa bir tərəfdən də yağışı çağırmaq”. Bu minvalla düşündükdə, Od çərşənbəsindəki Od ünsürü mahiyyətcə günəşlə sıx bağlıdır. Am­ma Günəş isə həyat, dirilik mənbəyi olmaqla təkcə istiliyi – odu yox, həmçinin yağışı – su ünsürünü də, hava ünsürünü də, hələ desək, göydən yerə - torpağa nur (Od) ələməklə torpaq ünsürünü də canlandırıb hərəkətə gəlməsinə stimul yaradır. Bu məntiqdən hesaba aldıqda, od çərşənbəsi yaradılış ünsürü kimi təkcə Od stixiyası ilə məhdudlaşmır, digər yaradılış ünsürləri olan su, yel (hava) və torpağa da stimulverici güc bəxş edir. Bu isə Od çərşənbəsinin cövhərindəki istilik – enerji ionları ilə yüklənmiş odun yeni həyatın əsasını təşkil etdiyini göstərir.