Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan şİfahi xalq əDƏBİyyatina daiR

Yel çərşənbəsi

Tədqiqatçıların ilaxır çərşənbələrin üçüncüsü hesab etdikləri Yel çərşənbəsi dörd yaradılış ünsüründən biri olan havanın həyatverici gücü ilə bağlıdır. Külək, hava anlayışları ilə bağlı folklorumuzda çoxşaxəli örnəklərə rast gəlinir. Açması külək olan “əl ilə tutmaq olmaz, göz ilə görmək olmaz” tapmacasının özək qatın­da yelin, havanın gücünə işarə olunur, onun gözəgörünməz, ələkeçməz, sirli-sehrli ünsür olduğu vurğulanır. “İgidlik ondur, doqquzu qaçıb canını qurtarmaqdır, biri isə heç gözə görünməməkdir” deyimimizdə də gözəgörünməz və bununla həm də ələkeçməz, tutula bilməyən əlamətə malik olmağın bir igidlik, bir igid kimi güc göstəricilik funksiyası daşıması aydın görünür. Bu amil, bu xüsusiyyət xüsusən də düşmənə qarşı döyüşən kəşfiyyatçının simasında daha çox özünü doğruldur. Mü­haribədə kəşfiyyat dəstələrinin, əks-kəşfiyyatın əsas sarsıdıcı güc olması da mü­hüm şərtlərdən sayılır. Elə yaz fəslinin gəlişini qabaqcadan işarələyən ilaxır çər­şənbələrin mahiyyətində də ölgün təbiətli qış fəsli ilə mübarizə zəminində yeni həyatı – yenidən dirilməni canlandırmaq motivi dayanır. Havanın yaradıcılıq sti­xi­yasını öz üzərinə götürən, el arasında yel, külək çərşənbəsi və s. adlarla tanınan çərşənbənin də bu sırada məxsusi yeri vardır.

“Xalq arasında “külək oyadan çərşənbə”, “yelli çərşənbə”, “küləkli çər­şənbə”, Muğan zonasının bir sıra kəndlərində isə “Heydər çərşənbə” adları ilə tanınan yel çərşənbəsi”nin səciyyəvi xüsusiyyətlərindən rəhmətlik professor Azad Nəbiyev belə söhbət açırdı: “Əski etiqadlara görə, bu çərşənbədə oyanan yel, külək ərzi gəzir, oyanmış suyu, odu hərəkətə gətirir. Yel çərşənbəsində əsən isti və ya soyuq küləklər yazın gəlişindən xəbər verir. Gün ərzində külək bir neçə dəfə dəyişir. Bu dəyişmələr yelin özünün təmizlənməsi kimi qəbul edilir.

Əski etiqadlara görə, torpaq altda – “qara nəhrdə” yatmış dörd cür külək yer üzərinə çıxaraq əvvəlcə təmizlənir, sonra isə müxtəlif libaslarda özünü göstərir. Libasların adı ilə onların özünün xarakteri arasında da bir oxşarlıq nəzərə çarpır. Burada rənglərin mifik deyimi xüsusi məna daşıyır. Belə ki, türk mifologiyasında Ağ yel – ağ libasda, Qara yel – qara libasda, Xəzri – göy libasda, Gilavar – qırmızı libasda təsəvvür edilir”.

Burada göstərildiyi kimi, küləyin gün ərzində bir neçə dəfə dəyişməsi, isti və soyuq şəkillərə düşməsi və s. dəyişkən təbiətlilik nümayiş etdirməklə “ərzi gəzməsi” əslində onun kəşfiyyata çıxmış obrazını – suyu, odu, həmçinin torpağı hərəkətə gətirmək kimi misilsiz gücünü ifadə edir. Təbiətdə əsən yelin gücü ilə külək enerjisinin alınması faktı da bir daha yelin (havanın) dörd yaradılış ele­mentindən biri olmaqla, eyni zamanda həm də onun enerji – istilik, güc mənbəyi olduğunu (yaradıcı stixiyasını) göstərir. Mifik məzmunun real həyati çalarda təzahürünü ortaya qoyur. Küləklərin mifik rəng göstəricilərində ifadə olunması isə yelin, küləyin (havanın) mahiyyətində dayanan kosmos (Ağ yel) və antikos­mos (Qara yel) qoşalığının olmasından xəbər verir. Qara libasda olan Qara yel və ağ libasda Ağ yel qarşıdurmasında biri qışı və digəri yazı (Novruzu) təmsil etməklə bunların hər ikisi arasında gedən mübarizəni təcəssüm etdirir. Od çər­şənbəsindəki od (ünsürü) od olub dünyanı yandırmadığı kimi, məhv etmədiyi ki­mi, yel çərşənbəsində də yel öz dağıdıcı qasırğasını bir kənara qoyub, xeyir­xahlıq iradəsini (yaradıcılıq missiyasını) diqtə etdirir. Bununla da xaosdan çıxış missiyasını ifadə edən mərasimi keyfiyyətini təbii proses kimi reallaşdırır.

Azərbaycan mifoloji mətnlərində də Yelin xeyirxah obrazı öz əksini belə tapıb:

“Dünyada nə ki yel, küləh var, hammısının ixtiyarı Yel babanın əlindədir. Xırman savıranda cəməhət Yel babanı köməyə çağırıb deyər: Yel baba, gəl atına saman apar.

Yel baba da gəlib xırmanı savırar. Dən qalar adamlara, samanı da Yel baba aparar öz atına”.

Bu mətnlə səsləşən bir tapmaca da var:

Ələk olar, vələk olar,

Xırmanlarda gərək olar.

Cavabı külək olan bu tapmacada yuxarıdakı Yel babanın gəlib xırmanı so­vurub insanlara kömək etməsi inamının izləri müşahidə olunur. Küləyin (hava­nın) antropomorflaşmış obrazı olan Yel babanın burada insanlara himayədarlığı – taxılını sovurub, dəni adamlara verməsi ilə maddi yardımçı olması göstərilir. Dən – taxıl yaşayış stumulu verən ərzağı, insanlara acından ölməmək üçün qida, ruzi ilə təmin etmək gücü verir. Bu gücü isə yel, külək (hava) – Yel baba bəxş edir. Bu da acından ölməkdə olan və xilası üçün, yeni həyat tapması üçün haraya çağırılan hava ünsürünün (Yel babanın) yaradıcı gücünü – yaradıcılıq stixiyasını ifadə edir. Su, od və torpaqla yanaşı dördüncü yaradıcı element kimi havanın (ye­lin, küləyin) varlığını özündə inikas edir. Bu, həm də qış azuqəsinin tü­kən­diyi bir məqama təsadüf etməklə həyat, yaşayış üçün zəruri olan ərzaq amilinin təmin olunmasında Yel babanın (yelin, havanın) mühüm rol oynayacağına inamı əks etdirir. Xalqımızın Yel baba ilə əlaqəli söylədiyi inanc nümunələrində də onun bu kimi əlamətərinə işarələr əks olunur:

* Yel baba xırmana gəlməmişdən öncə ordan buğda, dən götürməzlər. Sovrulmamış buğda götürənin oğlu ölər.

* Xırman sovrulandan sonra ilk buğda götürənin oğlu olar.

* Taxıl sovrulanda Yel baba əsib işə mane olsa, ələyin, ya da xəlbirin üstünü bərk-bərk bağlayarlar, onda Yel baba insafa gəlib yavaş əsər.

* Taxıl döyüləndə yel boğanağı qalxarsa, qızlar: “ – gəlmə, gəlmə, sənə gedərəm”, – deyərlər.

Bu tipli inanclarda yelin taxılla – ərzaqla bağlı mühüm funksiyasının olduğu diqqətə çatdırılır, yaşayış, dirilik üçün zəruri olan qida (çörək) bolluğunda yelin köməyinə ehtiyac duyulduğu ifadə olunur. Yel babadan icazəsiz (Yel baba gəlməmiş) taxıl (sovrulmamış buğda) götürənin oğlunun öləcəyinə (ölüm hadisə­si) inamla Yel babanın xeyir-duası ilə (xırman sovrulandan sonra) buğda götürə­nin oğlunun olması (doğulma – dirilik tapma aktı) inancı arasında görünən zid­diy­yətli fərqlər də birbaşa onu göstərir ki, yel özlüyündə ikili təbiəti (xaosu və kos­mosu) təmsil edir. Yelin güclü əsib işə mane olması ilə (yenə xaosu təmsil etməsi) Yel babanın insafa gəlib yavaş əsməsi (burada isə kosmos yaradıcılığına xidmət gös­tərməsi) arasındakı qarşıdurma da yelin ikili təbiətini xarakterizə edir. Həm­çi­nin də taxıl döyülən – sovrulan zaman qalxan yel boğanağına (güclü külək əsmə­sinə – dağıdıcılıq gücünə) rəğmən qızların onun könlünü alıb: gəlmə, gəlmə (yəni boğanaq dolu nəfəsinlə – külək qasırğası ilə bizə tərəf əsmə) deyib, bunun müqa­bilində – əsməyəcəyi halda “sənə gedərəm” (sənə ərə gələrəm) deyə vəd etmələri də yel ruhunu razı salmaqla – Yel babanın könlünü xoş etməklə həm də yel (hava) ilə insanların birbaşa kontakta girməsini əks etdirir. Bu cür inamlar insanların yel (hava) ünsürünün dağıdıcı, məhvedici xislətinin yumşaldılıb yeni həyat nəfəsi bəxş etməyə yönləndirilməsinə olan mifik baxışlarının göstəricisidir. “Yeli əsdi­rəni söyməzlər” tabu – inancı da elə birbaşa yel tanrısının – yel ruhunun müqəd­dəsliyi anlamını özündə ehtiva etməklə yelin gücünə (dağıdıcılıq və yaradıcılıq – quruculuq gücünə) olan inamın təsdiqi təzahürüdür.

Bir məqamı da burada diqqətə çatdırmaq istərdim. Sual doğa bilər ki, axı taxıl biçini vaxtı tam başqa vaxta – başqa bir mövsümə (fəslə) təsadüf edir. Aydınlıq gətirib deyirəm ki, bu mövsüm mərasimi, birincisi, bizim xalqımızın dünyagörüşünün ifadəsidir. İkincisi, burada xalqımızın Yel baba (yel, külək və onun yaradıcı ünsürünün ifadəçisi olan hava) ilə bağlı mifik düşüncələrini ortaya qoyur və nəticədə yel çərşənbəsindəki yel-hava ünsürünə olan xalq münasibətini üzə çıxarır. Başqa sözlə, yel çərşənbəsinin rəmzini əks etdirən hava stixiyasının xalq təfəkküründəki yerinə, mövqeyinə aydınlıq gətirir. Xalqımızın havaya yaradıcı ünsür kimi mifik baxışlarına işıq salır. Və nəhayət, üçüncüsü, ilaxır çərşənbədə, eləcə də Novruzun özündə Yel baba ilə bağlı söylənən nəğmələr də, icra edilən ayinlər də təqlidi xarakterdə olub, təqlidi mərasim aktını əks etdirir. Yəni Novruzqabağı çərşənbə rituallarında həyata keçirilən ayin-mərasimlər ümumilikdə təqlidçi xarakterdə olub, xalqın həyata baxışını işarələyir, bu təqlidi mərasimlərlə təbiət qüvvələrinə təsir edəcəkləri inamını əks elətdirir.

Qeyd edim ki, xalqımızın yelə inancını əks etdirən bir sıra folklor örnək­ləri vardır. Hətta soydaşlarımızın yaşadığı Gürcüstandakı Bolnisi rayonunun Kəpənəkçi kəndi yaxınlığında Yel dağı adlı ziyarətgah da vardır. Müqəddəs sayılan Yel dağına ürəklərində arzu, dilək tutub, nəzir-niyaz edir, qurban gətirib kəsirlər. Yaxın ərazidə yaşayan qonşu xalqların əhalisindən də (yunanlar, gürcü­lər, ermənilər) bura etiqad edib, iman gətirənlər olur. Yel dağı (insaniləşmiş Yel baba obrazı) nəzirini, qurbanını qəbul edən şəxsin xeyir tapıb arzusuna yetəcəyinə inanılır. Yel dağına nəzir gətirilməsi, qurban deyilməsi, and içilməsi özü bir daha təsdiq edir ki, xalqımızın yelin, küləyin (havanın) yaradıcı gücünə, ilahi bəxşedicilik missiyasına inamı mifik çağlardan qaynaqlanır.

Yelin ilaxır çərşənbəsi ilə əlaqəli mifik gücünə inamımızı əks etdirən inanclarımızdan birinə üz tutaq:

Yel çərşənbəsi gecəsi söyüd ağacının altına gedib niyyət elə və Yel babanı çağır. Əgər Yel baba sənin səsini eşidib əssə və söyüdün budaqlarını torpağa toxundursa, diləyin yerinə yetər.

Bəli, bayram ovqatı insanlarda xoş əhval-ruhiyyə yaradır, insanların həyata nikbin baxışlarını əks etdirir. Eyni zamanda müqəddəs günləri işarələyən bayram­lar insanlara arzu və ümidlərinin gerçəkləşəcəyinə inamı təlqin edir. İlaxır çər­şən­bə bayramları sırasında duran yel çərşənbəsində Yel babanı niyyət edib çağır­maqla, onun səsi – diləyi eşidib gəlməsi və əsməsi nəticəsində ağacın (söyüdün) budaqlarını yerə əyib toxundurması ilə ürəkdəki arzunun hasil olması inancı isə birbaşa xalqın bayrama – yel çərşənbəsi bayramına olan müqəddəs mifik baxış­larını əks elətdirir. Yel çərşənbəsinin xalq təfəkküründəki canlandırılmış obrazı olan Yel baba xalqımızın arzu-diləklərini, niyyətlərini öz nəfəsi ilə – ilıq mehi, xoş havası ilə cana gətirib, əməli cəhətdən həyata keçirən gücün təmsilçisidir.
* * *

Dörd yaradıcı ünsürdən biri olan havanın dirilik, yeni həyatın başlanğıcı rəmzi kimi xalqımızın təfəkküründə mərasimi aktı Yel çərşənbəsinin ayin və rituallarında özünü göstərir. Yel, külək, nəfəs bir ünsür olaraq gözəgörünməyən mücərrəd varlıqdır. Bu gözəgörünməzlik əlaməti havanı birbaşa ruh anlayışı ilə bir müstəviyə gətirir. Ruh – nəfəs mənəvi varlıq olaraq gözə görünməsə də, həyat, yaşayış üçün vacib faktordur. Canlı aləmin təmsilçiləri nəfəs verib – nəfəs alma­salar, canlı yaşayışdan məhrum olarlar. Hava amili canlı həyat üçün, bu dünya üçün (bu dünyanın timsalında kosmos aləmi üçün) nə dərəcədə önəm daşıyırsa, elə o biri dünyanın - qaranlıq səltənətinin sakinləri olan ölülər dünyası üçün də ruh şəklini almaqla, ruhu təmsil etməklə ruhlar aləmi üçün (havanın ruhun timsa­lında olub, ölülərin ruh şəklində mövcud olmaları inancında xaos dünyası üçün) də eyni dərəcədə atributiv keyfiyyət daşıdığını göstərir. Deməli, hava yaradıcı stixiyası həm bu dünya (kosmos-nizamlı dünya modelini işarələyən kosmik dünya) üçün, həm də o dünya (axirət aləmi sayılan qeyri-şüuri mövcud olan anti­kos­mos dünyası) üçün eyni halda əhəmiyyətə malikdir. Bu məntiqdən götür­dük­də, hava ünsürünün rəmzi əksetdiricisi sayılan yel çərşənbəsinin mərasimi mahiy­yətində xaos – antixaos qarşılaşması özünü aydın göstərir. Və Yel çərşənbəsinin bu məqamdakı çıxış nöqtələrindən biri olmaq funksiyası bəlli olur.

Çərşənbələrin hamısında olduğu kimi, Yel çərşənbəsində də adət-ənənə kimi qapı-bacaların açıq olması həm özümüzün özümüzlə, həm də özümüzün – dirilər dünyasının ruhlar dünyasına təmas xəttinə girmə imkanını simvolizə edir. Ruhların qapı-bacada gəzib-dolaşması və xeyir-dualarının üstümüzdə olması kimi düşüncəsini özündə ehtiva edir.

Yelin müqəddəsliyi təkcə Azərbaycan xalqının, Türk xalqlarının dünyagö­rüşündə əks olunmayıb, digər dünya ölkələrində də rast gəlinməkdədir. «Pro­fes­sor M.Adilovun yazdığı kimi, Yelin «baba», «Allah» hesab edilməsinin tarixi qə­dim yunanlara gedib çıxır», - deyə qeyd edən Azad Nəbiyev fikrinə davam edib gös­tərir ki, «Yunan mifologiyasına görə, bütün küləklərin mənşəyi tənha bir adada yaşayan Eol ilə əlaqədardır. Eol dörd oğlunu mağarada saxlayır. On­la­rın hər birini növbə ilə dünyanı gəzməyə yola salır. Bu səbəbdən də Yer üzündə dörd cür külək əsir. Yunanların bir sıra başqa mifik süjetlərində isə Yel külək tanrısı, külək Allahı hesab olunur. Qədim Yunanların Gürcüstan ərazisindəki nə­silləri içərisində «Trialet urumları»nda külək Allahı elə beləcə – «Yelli baba» adlandırılır».

Yelin tanrı, Allah anlamının xalqımızın şifahi təfəkküründə də başlıca mövqe tutduğunu bu arada diqqətə çəkən alim yazır: «Yelin tanrılığı əslində şi­fahi təfəkkürdə təsdiqlənmişdir. Bir çox adət-ənənə, bayram və mərasim­ləri­mizdə Yel tanrısına sitayiş əks olunmuşdur».

Tədqiqatçı Kəmalə Osmanovanın «Xalq mərasimləri və nəğmələri» kita­bında verilmiş «Fatı qarının örkəni» adlı mifik məzmunlu mətn nümunə­sində Yel ruhunun təcəssümçüsü kimi çıxış edən Yel baba obrazına rast gəlirik:

Deyirlər bir gün Fatı qarı yeddi rəngli ip əyirmişdi. Hərəsini bir dolaba dolayıb yığmışdı dizinin altına. Axırıncı dolab birdən Fatı qarının dizinin altın­dan qaçdı, diyirlənib getdi düşdü kənara. Qarı nənə qəzəbləndi; - Azarım-be­zarım dəymiş Yel baba genə haradan gəlib çıxdı? – deyə deyinməyə başladı. Fatı qarı söyüşü elədi yeddimərtəbəli.

Yel baba Fatı qarını ipləri ilə birlikdə qanadına aldı, apardı saldı üfüqə. Fatı qarı nə qədər yalvardı-yaxardı, Yel baba onu yerə endirmədi.

Hər dəfə yağış yağandan sonra Fatı qarının yeddi rəngli qurşağı göydə parıldayır. Fatı qarı belindən ox-yayını açıb Yel babanı vurmaq istəyir. Ancaq qarı yayın ağzını düz tuta bilmir. Gah aşağı tutur, gah da yuxarı. Yel baba da gülə-gülə qaçıb Fatı qarının dolablarını göyün yeddi qatına dolayır.

Onu da deyirlər ki, Fatı qarı yayın ağzını göyə tutanda bolluq olur, yerə tutanda qıtlıq.

Mətndə 7 rəngli göy qurşağının yaranmasının mifoloji izahı verilib. Göy qurşağı görünüşcə al-əlvan olub çox cəzibədardır, insanın gözlərini oxşayır. Hətta əl atıb mənimsəmək duyğusu da keçir adamın könlündən bu ilahi tərəfindən boyanmış 7 rəngli ip kələfini – Fatma nənənin hanasında toxunan bu əlvan-naxışlı xalını. Fəqət mümkünmü? Amma mifoloji təqdimatdan öyrənirik ki, vaxtilə bu, insanın (Fatı qarının) dizinin altında imiş. Bəs necə olub ki, bu naxış-naxış ilmələr – ip dolabı əldən çıxıb? İnsan övladının tabunu pozması – «Azarım-bezarım dəymiş» deyib yeddi qat söyüşlə Yel babanı – Yel ruhunu acıqlandırması onun qəzəbinə səbəb olub. Nəticədə insanın varı-dövləti (Fatı qarının ip dolabları) əlindən çıxıb göyə çəkilib. Sonrakı peşmançılıq (Fatı qarının yalvarıb-yaxarması) isə fayda verməz deyiblər. «Yel babanın gülə-gülə Fatı qarının dolablarını göyün yeddi qatına dolaması» da var-dövlətə güvənən adama (Fatı qarıya) gülə-gülə etirazın ifadəsidir. Fatı qarının Yel babaya tuşlayıb onu vurmaq istədiyi yayın ağ­zını göyə tutmaqla bolluq, yerə tutmaqla qıtlıq olması isə toxluğu da, aclığı da Yel babanın timsalında Allahın yaratmağına işarədir. Ancaq bolluğa da, qıtlığa da sə­bəbkar – bais olmaq insanın könül dünyasının zənginliyi və ya yoxsulluğu ilə əlaqədardır. Könül dünyası isə insanın mənən yüksəlişi zamanı Tanrıya (Yel ba­baya) şükranlıq etməsi zəminində bolluğa rəvac verdiyi kimi, insanın darqursaq­lıq göstərib tanrını (Yel babanı) qarğıması – söyməsi müqabilində isə qıtlığa – var-dövlətin (ip kələfinin timsalında) əldən çıxmasına səbəb olur. Deməli, Yel baba­nın təmsilçisi olan hava stixiyası yaradıcı ünsür kimi xaosa da, kosmosa da xidmət göstərə bilər. Bu isə insanların arzu-əməllərinin ifadəsindən asılıdır. Elə İlaxır çərşənbələrin, eləcə də Yel çərşənbəsinin mərasimi mahiyyəti də ona xidmət edir ki, insanlar bu ayin və rituallar zamanı Tanrının (Yel babasının, Yel ruhunun) könlünə xoş gedə biləcək ritmik hərəkətlərlə Tanrının mükafatını qazanıb, Yel ba­banın ruhunu – hava stixiyasını kosmik yaradıcılıq istiqamətinə yönləndirirlər. Əks halda yaradıcı gücü dağıdıcı istiqamətə çevirib xaotik durumla üzləşməklə təhlükəyə düçar ola bilərlər. Bəli, Yel çərşənbəsinin əsas ünsürü olan Yel – hava, nəfəs bizi mənəvi cəhətdən sağlam ab-havaya, köklənməyə, saf ruha yiyələnməyə çağırışdır. Çünki Yel özü ruhun ifadəsidir. Təmiz ruh daşıyıcısı olub özümüzü ruhən təmizləməyimizin bayramıdır Yel çərşənbəsi.

Yel çərşənbəsi ruhumuzun, nəfəsimizin, ab-havamızın yenilənməsi, təmiz­lənməsi, arınıb-durulması bayramıdır.

Torpaq çərşənbəsi

“Çərşənbələrin sonuncusu Axır çərşənbədir. Bu çərşənbə xalq arasında “Axır çərşənbə”, “Torpaq çərşənbəsi”, “Yel çərşənbəsi”, “Çərşənbə-suri” adları ilə də tanınır. Sonuncu çərşənbədə torpaq oyanır”, – deyən professor Azad Nəbiyev dördüncü çərşənbə kimi torpaq çərşənbəsini qəbul edib, onun özəllik­ləri haqqında yazır ki, “Torpağın oyanmasını ulu əcdadlarımız ən şən, şux məra­simlər, nəğmələr, ayinlər ilə qarşılamışdır. Xalq arasında belə bir inam olmuşdur ki, dörd ünsürdən sonuncusunun oyanması ilə Sel (Su), Atəş, Yel və Torpaq daha böyük güc alır, ərzin donunu dəyişir, adamları qıtlıqdan, çətinlik və məhru­miyyətdən qurtarmaqda özündə daha böyük qüvvə tapır. Elə bu inamla bağlı xalq arasında yayılmış əski bir mifoloji təsəvvürə görə, adamların məhrumiyyət və qıtlıqdan əziyyət çəkdikləri bir gündə Sel (Su), Atəş, Yel Torpaq xatunun yeraltı məbədinə qonaq gəlirlər. Burada yatmış Torpaq xatunu oyadıb adamların aclıq və qıtlıq çəkdiklərini ona söyləyirlər. Torpaq xatun “Adamları fəlakətə sa­lan özü fəlakətə düşər”, – deyə yerindən qalxır, Sel (Su), Atəş, Yel və Torpaq xatun əl-ələ verib:

Zəmzəm gəldi, Atəş gəldi, Yel gəldi,

Təzə ömür, təzə məhsul, il gəldi, –

deyə oxuya-oxuya işıqlı dünyaya çıxırlar. Deyirlər həmin gün elin əziz günü olan Axır çərşənbə idi”.

Beləcə, torpağın oyanışı olan Torpaq çərşənbəsi özlüyündə bərəkəti, məh­sul artımını simvollaşdırmaqla insanları maddi nemətlər bolluğu ilə təmin edib, acından ölmək təhlükəsindən qurtarmaqla xilasedici dirilik missiyası daşıyır. Torpağın müqəddəsliyi haqqında, həyatvericilik gücü haqqında çox danışmaq olar. Ən əski düşüncəni isə mifoloji qaynaqlar əks etdirir. Kosmoqonik səciyyəli bir mifoloji mətnə diqqət edək:

“Lap qabaxlar Allahdan başqa heç kim yoxumuş. Yer üzü də başdan-ayağa suyumuş. Allah bı suyu lil eliyir. Sonra bı lili qurudup torpax eliyir. Sora torpaxdan bitkiləri cücərdir. Onnan sora da torpaxdan palçıx qəyirib insannarı yaradır, onnara uruh verir”.

Bu kiçik parçada dünyanın dörd yaradıcı ünsürün köməkliyi ilə yaranmasın­dan bəhs edilir. Yer üzünün başdan-ayağa sudan ibarət olması fikri burada ilk yaradılış ünsürünün su olduğuna işarədir. Sudan lil yaradılması yenə ilk yaradılış başlanğıcı kimi sudan yaranmanı əks etdirir. “Qurani-Kərimdə” buyurulmuş “hər bir canlını sudan yaratdıq” prinsipinin mifoloji yöndən də təsdiqini görürük. Mifo­loji mətndəki “Lilin qurudulub torpaq edilməsi” fikri artıq burada iki yaradılış ünsüründən söhbətə işarə vurur. Əvvəla, sudan torpağın yaradılması mərhələli şə­kildə baş verir: əvvəlcə torpağın ilk ünsürü olan lil, ardınca lilin bərkimiş forması olan torpaq özü yaradılır. Bəs bu necə baş verir? Lilin qurudulması hesabına. Lilin qurudulması əsasında bəs hansı yaradıcı element iştirak edir? Bunun üçün quru­dulma əməliyyatının bir proses kimi nəyin – hansı ünsürün hesabına getdiyini tə­səvvürümüzdə canlandırıb cavab tapmalıyıq. Əlbəttə, istiliyin hesabına, istilik isə özlüyündə yaradıcı stixiya olan odu (Günəşi) simvolizə edir. Demək, od ünsürü – günəş istisi olmasa, lilin quruyub bərkiməsi və bununla torpaq əmələ gəlməsi prosesi getməz. Məhz torpağın zəminində digər yaradılmışlar dirilik tapıb, inkişaf edir ki, buna da yenə mətndə işarələr var. Torpaqdan bitkilərin bitib-cücərməsi fik­ri bitkilərin timsalında digər canlılar aləminin torpağın hesabına – torpağın ya­radıcı, bəxşedici gücü ilə yaranıb formalaşdığını əks etdirir. Torpaqdan yoğrulmuş palçıqdan insanların yaradılması və onlara ruh verilməsi tipli mifoloji informa­si­ya­da da yenə iki yaradıcı ünsürə işarə vurulur: Əvvəlki cümlədə nəbatat aləminin – bitkilərin torpaqdan yaranması (torpaqdan bitkilərin cücərib bitməsi) qeyd olun­muşdusa, bu cümlədə isə heyvanat aləminin timsalında insanların torpaqdan xəlq olunması fikri diqqətə çəkilir. Deməli, torpaq maddi varlıq olaraq bitkiləri və in­san­ları yaradır və öz üstündə varlıq aləminin yaşayıb inkişaf tapmasına, canlı fəa­liyyətinə şərait yaradır. Mifoloji mətndə vurğulanan digər bir yaradıcı ünsürün – hava stixiyasının da əhəmiyyətini diqqətdən kənarda qoymaq olmaz. Bu isə o de­məkdir ki, torpaqdan yoğrulub düzəldilən insanın (və eləcə də digər canlıların) hə­lə silueti (maddi müqəvvası) yaradılıbdır; bu yaradılış o zaman tam başa çatacaq­dır ki, insan canlı olsun – cana, hərəkətə gəlsin, dirilsin. Bu dirilmə insana “Uruh verilməsi” ilə – həyat nəfəsi (yaradıcı hava ünsürünün təmsilçisi) bəxş edilməsi ilə tamamlanır. Yəni canlılıq üçün, dirilik tapmaq, həyat, yaşayış üçün torpaqdan xəlq olunmuş cəmi məxluqata – nəbatat və heyvanat aləminə son nəticədə can (ruh, nəfəs – yel (külək) çərşənbəsinin rəmzini əks etdirən yaradıcı hava ünsürü) ve­rilməsi vacibdir. Gördüyümüz kimi, mifoloji mətn çox doğru və məntiqi qanunauyğunluq kimi bu incə nüansı bir fakt kimi diqqətdən qaçırmır. Cəmi 5-6 cüm­ləlik bu mifoloji mətnin daşıdığı böyük və dərin məna yükü, əhatəli məzmun zən­ginliyi həm də xalqımızın müdrikliyinin ifadəçisidir. Həyatın dialektik inkişaf qanunauyğunluqları lakonik şəkildə, lakin dolğunluğu ilə burada əksini tapıb!.. Hə­­yatın, mövcudatın əsasında dörd yaradılış ünsürünün dayandığı göstərilir. “Yer üzünün başdan-ayağa su olması” – ilkin su ünsürünü, suyun qurudulması (istilik mən­bəyi olan od ünsürü ilə) hesabına sudan lil və torpağın ayrılması (yaradılması) – ilkin başlanğıcın əsasında dayanan od və torpaq elementlərini, yaradılış ünsürü olan torpaqdakı canlıların və insanın dirilik tapması, cana gəlməsi – canlanması üçün isə son nəticədə onlara “uruh verilməsi” – hava stixiyasını simvollaşdırır. Ən başlıcası isə odur ki, mifik mətndə hər yaradıcı ünsürün öz yeri, mövqeyi, əhəmiy­yəti, rolu, funksiyası aydınca göstərilib və eyni zamanda bu fərdi ünsürlər ayrı-ay­rı­lıqda həyat, yaşayış, dirilik üçün nə qədər böyük funksiyanı yerinə yetirirlərsə, həm­çinin də bunların hamısı birləşib vahid bir komponent təşkil edirlər və bütöv canlı orqanizm kimi birlikdə canlı həyatın əsasında dayanırlar. Ona görə də xalq təfəkküründə bir-birlərinin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi götürülən bu dörd yaradıcı həyat elementini bir-birindən təcrid edərək, birinin rolunu azaldıb, digərinin funk­siyasını şişirtməklə yanlışlığa yol verə bilmərik. Əgər belə düşünsək, onda dahi Fü­zulinin “Meyvələrin söhbəti” əsərindəki kimi yersiz öyünmələrdən uzağa gedə bilmərik.

Elə bu məntiqin nəticəsidir ki, ilaxır çərşənbələrin hər birində onların ayrı-ayrı yaradıcı ünsürlərin adları ilə tanınıb-adlanmalarına baxmayaraq, xalqımız mə­rasimi akt olaraq bu daşıyıcı simvolların (Su, Od, Yel, Torpaq ünsürlərinin) heç birini digərindən üstün, ya əskik tutmadan, hamısına eyni qaydada önəm ve­rib, ilaxır çərşənbələrin hər birinin yaradıcı elementlərinə kompleks şəkildə yana­şır. Bu, həm də mərasim və ayinlərdə xalq müdrikliyinin bir göstəricisi kimi qəbul edilməlidir. Yəni bütün çərşənbələrimizdə od ünsürünün rəmzi olan ocaq qalanır, şamlar yandırılır, su ünsürünün rəmzi kimi qapı-bacalara “su aydınlıqdır” deyə parçlarda su atılır, eləcə də yel (hava), torpaq ünsürü ilə də bağlı digər inanclar, mərasimi aktlar və s. yerinə yetirilir. Bütün bunlar bir daha onu deməyə əsas verir ki, xalq ilaxır çərşənbələrin hər birində bu yaradıcı elementləri simvolizə edən ya­ra­dıcı qüvvələrə, hami ruhlara eyni dərəcədə qədir-qiymət qoyur, hər bir yara­dıcı ruh sahibinə xoş gedəcək ayin və rituallar həyata keçirir. Bu mənada professor Azad Nəbiyevin çox doğru olaraq qeyd etdiyi “Suya, Atəşə, Yelə və Torpağa tapınmanı bütövlükdə özündə əks etdirən Axır çərşənbə İlaxır çərşənbələrin ən gözəli, təntənəlisi və insanları bayrama yaxınlaşdıran bir çərşənbə idi” cümləsində Axır çərşənbə ilə bağlı xüsusi vurğuladığı Suya, Atəşə, Yelə və Torpağa tapın­manı bütövlükdə özündə əks etdirmək xüsusiyyəti elə bilirəm ki, ümumi olaraq digər üç çərşənbənin mərasimi keyfiyyətlərinə də müncər (aid) edilə bilər.

Tədqiqatçı Xeybər Göyyallı (İsmayıl Xeybər Həmzə oğlu) təzə çapdan buraxılmış “Novruz: genezisi, tarixi transformasiyaları və mərasimləri” (Bakı, Qanun Nəşriyyatı, 2015) kitabında da “Sonuncu çərşənbə sayılan torpaq çər­şən­bəsi digər çərşənbələrdən fərqli olaraq daha təntənəli keçirilir” deməklə profes­sor Azad Nəbiyevin yuxarıdakı fikrinə şərikli münasibət göstərib, bu yöndəki düşüncələrini aşağıdakı şəkildə davam etdirir: “Axırıncı çərşənbə özünəməxsus ayin və mərasimləri ilə digər çərşənbələri geridə qoyur. Soyuqdan, şaxtadan olmazın əzab-əziyyətini görmüş, məşəqqətini çəkmiş insan qışı yola saldığına sevinir, sevincini-şadlığını bayram səviyyəsinə qaldırır. Bir çox regionlarda ila­xır çərşənbənin təntənəsi Novruzu belə üstələyir. Bu çərşənbə mərasimləri sübh tezdən bulağa, çaya getməklə başlayır. İnsanlar bulaq başına, çay kənarına gələr, oradan su götürər, suyun üstündən atlanar, dərdini, arzusunu suya danışar və sudan dilək diləyərlər.

Axır çərşənbənin gecə mərasimləri də dəbdəbəli keçirilir. Tonqallar çatılır, od üstündən tullanılır, uşaqlar qohum-qonşuya üz tutur, evlərə torba atılır, qız-qadınlar qulaq falına çıxırlar. Axır çərşənbədə evlərdə şam yandırılır, xonça düzəldilir. El-obada camaatın gur yaşadığı yerlərdə yumurta döyüşdürülür, digər xalq oyunları keçirilir. İnsanlar məişətdə və təsərrüfatlarda köklü yeniliklər edir­lər. Qız-qadınlar ev-eşikdə təmizlik işlərinə başlayarlar. Ev-eşik silinib-təmiz­lənər, yorğan-döşək gün altına atılar, ev-eşikdə nə varsa suya çəkilər, qapı-baca açıq qoyular, evin havası dəyişilər.

Kişilər də həyət-bacada əsaslı işə başlayar. Bağ-bağat, həyət-bacaya əl gəz­­dirərlər, səliqə-sahmana salınar. Bağ-bağatda ağacların qol-budağı budanar, artıq nə varsa yandırılar, ağacların dibi bellənər. Axır çərşənbədə torpağa əla­hiddə bir sevgi ilə qayğı göstərilərdi. Bağ-bağatda, əkin-biçin yerlərində torpaq daş­lardan təmizlənər, əkin üçün yararlı yerlər əkilib-hazırlanırdı” (səh. 181-182).

Gördüyümüz kimi, Xeybər Göyyallı axır çərşənbə hesab etdiyi Torpaq çər­şənbəsinə uyğun olaraq burada “torpağa əlahiddə bir sevgi göstərilməsindən” da­nı­şır, təsərrüfat həyatı ilə bağlı görülən işlərə diqqəti yönəldir, əkin-biçinə hazırlıq məqsədilə torpağa qulluq edilməsi məsələlərini xüsusi vurğulayır. Bu kimi xüsu­siyyətlər torpaq çərşənbəsinin adına uyğun tərzdə məişət qayğılarını özündə eh­tiva edir, eyni zamanda bu cəhət digər yaradıcı ünsürlərlə müqayisədə torpağın insanları real həyata daha yaxından bağlayan ünsür olduğundan irəli gəldiyini göstərir. Bəli, torpaq insanları yaşayış üçün zəruri olan qida-ərzaq bolluğu ilə təmin edən real-həyati varlıq stixiyasıdır. “Torpaq deyir: öldür məni, dirildim səni” və s. bu tipli saysız-hesabsız folklor örnəklərimizin də məğzində torpağın bir yaradıcı ünsür kimi insanın yaşayışı və fəaliyyəti üçün əsas stimulverici güc olduğunu təsdiqləyir. Hə, bütün bunlar öz yerində. Yəni bu kimi məsələlər torpa­ğın real həyatla, gündəlik məişətimizlə bağlı olduğunu göstərən faktorlardır...

Bundan başqa, Torpaq çərşənbəsində də digər çərşənbələrdəki kimi sim­volik məzmunlu rituallar, ayinlər keçirilir ki, bunlar da bayram ənənəsinin təbii tələbidir. Yuxarıda bu zaman keçirilən adət-ənənələr də adbaad sadalandığından, bir də bunları xırdalamağa lüzum görmürəm.

Amma burada əsas məsələ professor A.Nəbiyevlə tədqiqatçı Xeybər Göy­yal­lının üst-üstə düşən fikir eynilikləridir. Hər iki müəllif Torpaq çərşənbə­sinin (mahiyyətcə ilaxır çərşənbələrdən sonuncusunun) digər çərşənbələrdən daha təntənəli keçirilməsini xüsusi diqqətə çatdırır. Hətta X.Göyyallı bu fikri bir az da qabardaraq öz ayin və mərasimlərinin zənginliyi etibarilə axırıncı çərşən­bənin digər çərşənbələri geridə qoyduğunu, bir sıra bölgələrimizdə isə ilaxır çərşənbənin şənliyinin – təmtərağının hələ Novruz bayramını da üstələdiyini göstərir. Bəs buna səbəb nədir? Bu sualı Xeybər müəllim qışın sazağını-şaxta­sını, məşəqqətini görmüş xalqın bu ağır əziyyətlərdən qurtardığına sevinməsi kimi mənalandırır. Bu arqument öz yerində qüvvəsində qalır. Ancaq bu məsələyə bir az da aydınlıq gətirmək lazımdır. Əvvəla, bu amili sırf torpaq ünsürü ilə əlaqələndirilən Torpaq çərşənbəsi ilə bağlamaqla məhdudlaşdırmaq yox, məsələnin mahiyyətinin ilaxır çərşənbələrin sonuncusunda olması ilə – tamamlanması səbəbində axtarmaq la­zım­dır. Məlumdur ki, ayrı-ayrı tədqiqatçıların çərşənbələrin sıra düzümündəki baxışları müxtəlifdir. Əgər sonuncu çərşənbə Torpaq çərşənbəsi kimi yox, Yel çərşənbəsi olaraq qəbul edildiyi təqdirdə də bu, belə olmalı idi. Yəni Axır çər­şən­bə­nin özündən əvvəlki digər üç çərşənbədən (söhbət doğruçu çərşənbələrdən gedir) təmtəraqlı, zəngin ayin və rituallarla müşayiət olunması faktı onun torpaq, ya hava ünsürü ilə bağlılığından çox, axırda keçirilməsində – yekun aktı kimi də­yərləndirilməsi ilə əlaqədardır. Çünki Axır çərşənbə mahiyyət baxımından özün­dən əvvəlki üç çərşənbənin ümumiləşdirilmiş – sinkretizə olunmuş yekunlaş­dırıcı şənliyidir. Necə ki, yeddi çərşənbənin əvvəldə gələn üçü yalançı olmaqla həmin üç yalançıdan biri – sonuncusu simvolik olaraq qeyd olunur, digər iki yalançını da əslində öz içərisinə alır. Bax beləcə də digər dörd yaradılış ünsürünü ifadə edən dörd doğruçu çərşənbənin də axırda gələni – Axırıncı çərşənbə digər özündən əv­vəldə gələn üç doğruçu çərşənbənin ayin, mərasim və etiqadlarını öz canına çəkə­rək (öz içinə alaraq) həm özünün, həm də digər çərşənbələrin hamı­sının ümumi­likdə elliklə bayram şənliyi şəklində yola salınması mərasimi kimi təmtəraqla, böyük coşqu ilə qeyd olunur. Başqa sözlə, ilin ən sonuncu çərşənbəsi olan Axır çərşənbə bayramı bütün yeddi çərşənbənin hamısının – yalançı və doğruçu çərşən­bələrin hamısının ümumilikdə yola salınması və Novruzun qarşılanması mərasimi olduğundan da, bu cür yüksək əhval-ruhiyyə şəraitində, böyük izdi­ham­la keçirilir. Bununla da köhnə ilin yola salınması və yeni ilin (Novruzun) qarşılanması ərəfəsi məhz ilin axırıncı çərşənbəsinin üstünə həvalə olunmuş olur. Axır çərşənbənin di­gər çərşənbələrdən üstün keçirilməsi və həmin çərşən­bələrin rituallarını da öz əhatə dairəsinə alması məhz bununla əlamətdardır.

Hansı ünsürlə bağlanmasından, hansı adla çağırılmasından asılı olmayaraq ilaxır çərşənbələrin sonuncusunun bir ümumiləşmiş adı var: Axır çərşənbə!
* * *

Axırıncı çərşənbəni torpaq ünsürü ilə əlaqələndirən professor Azad Nəbi­yev yazırdı: «İlin axır çərşənbəsi ilin əziz günlərindəndir. Xalq arasında onunla bağlı çoxlu bədii nümunələr yaşamaqdadır. Axır çərşənbə bəzən yanlış olaraq Yellə bağlı izah edilir, onların yeri təhrif edilərək dəyişdirilir. Lakin diqqətli mü­şa­hidə göstərir ki, Novruz torpağın oyanması, yeni əkin mövsümünün başlan­ma­sı ilə səciyyələnir. Torpaqdan əvvəl oyanan Su, Od (istilik) və Yelin başlıca məq­sədi – torpağı oyatmaqdır. Axırıncı çərşənbədə torpaq oyandığına görə onun yer və torpaqla əlaqələndirilməsi həqiqətə daha uyğundur. Teoloji düzümlə mə­ra­sim və etiqad silsilələrindəki sıralanma qanunauyğunluqları da nəzərdən qaçı­rıl­mama­lı­dır». (Azad Nəbiyev, «Azərbaycanda Novruz», Bakı, «Çıraq», 2012, səh.193).

İlin sonuncu çərşənbəsinin torpaqla bağlanılmasına göstərilən cəhdlərin kökündə dayanan psixoloji səbəbləri torpağın insanın real yaşayışında oynadığı mühüm rolda axtarmaq lazımdır. Belə ki, 4 yaradılış ünsüründən maddi olaraq ən çox gözə görünəni, təmasında olub, gündəlik güzəranımızın, həyatımızın, dolanışığımızın təminatçısı kimi gördüyümüz torpaqdır. O torpaq ki, yer üzünün 3-də 1 hissəsini təşkil edən quru sahəsidir və insan maddi baxımdan Vətən deyib üstündə oturub qərarlaşmışdır. Onu Vətən timsalında özününküləşdirmiş, «Tor­paqdan pay olmaz» – deyib dünya durduqca bu amal uğrunda yaşamış insan hət­ta torpaq uğrunda şəhidliyi belə özünə şərəf hesab etmişdir. «Əcdadlarımızın mədfəni, övladlarımızın məskəni» dediyimiz (A.Səhhət) Vətənin maddi daşıyı­cı­sı torpaq həm rəhmətə gedənlərimiz üçün (axirət dünyamız – xaos dünyası üçün), həm də dirilərimiz üçün (bu dünyamız üçün – antixaos dünyası üçün) zəruri əhəmiyyətə malikdir. Qırğız yazıçısı Çingiz Aytmatovun «Dəniz kəna­rıyla qaçan Alabaş» əsərinin məğzində – mayasında isə insana psixoloji baxım­dan quru sahəsinin – torpağın nə dərəcədə hava-su kimi vacib lazım olduğu ide­yası aşılanır. Bir sözlə, torpaq ünsürü cəmiyyətin və bütün varlıq aləminin üs­tündə yaşadığı zəmindir ki, torpaqsız yer üzü başdan-başa xaosa burunmuş olar­dı. Hətta dini və mifoloji mənbələrdə də insanın, cəmi mövcudatın torpaq­dan ya­radılıb xəlq olunması inamı vardır ki, bu da psixoloji amil kimi sonuncu çər­şən­bəni torpaqla bağlamağa vadar edən səbəblərdəndir.

«Qarabağ: folklor da bir tarixdir» toplusunda getmiş və demək olar ki, hə­min məzmunu Kəmalə Osmanovanın da öz kitabına daxil etmiş olduğu «İnsa­nın yaranması» adlı mifə diqqət edək:

Allah öncə insanı yaratmaq istəmişdir. Mələklərdən birini torpaq dalınca yerə göndərir. Torpaq qışqırır, hay-küy salır. Mələk qaçır. Sonra başqa mələklər göndərir. Torpaq yenə də qışqırır. Axırda Allah Əzrayılı çağırıb deyir ki, Yerə en və torpaqdan bir az gətir gəl.

Əzrayıl deyir: - Qurban olum, axı bir belə mələklər gedib torpaqdan götürə bilməyib. Torpaq vahimə çıxardır ki, məndən götürməyin, yaralamayın məni.

Allah-təala əmr edir ki, mən sənə deyirəm: Get götür gəl.

Əzrayıl torpağın üstünə enir. Torpaq vahimə qaldırıb çığırır: - Yox, mənə toxunma, məni yaralama.

Əzrayıl deyir: - Səndən aparıramsa, sənin özünə qaytaracağam.

Ona görə deyirlər ki, insan torpaqdan yaranıb, torpağa da qismət olacaq. Əzrayılın sözlərini eşidən torpaq rahatlıq tapır (səh.73-74).

Torpaq burada insaniləşdirilmiş – canlı formada təsvir edilmişdir, torpağın yaradıcı gücü göstərilmişdir. Həm də burda bir cümlədəki «səndən aparıramsa, sənin özünə qaytaracağam» fikrinin müqabilində torpağın razılaşması – sakitlik tapıb ram olması inancı və bu inanca nisbətdə yaranmış izahedici xarakterli atalar sözümüz olan «ona görə deyirlər ki, insan torpaqdan yaranıb, torpağa da qismət olacaq» deyimi həm də maddi-cismani həyatın da qapalı – təkrarlanan dövrə əsa­sında qurulduğu ideyasını ortaya qoymuş olur. Başqa sözlə, zaman məfhumunun qapalılığı – dövrəviliyi fəsillərin bir-birlərini əvəzləməsi və s.-nin timsalında məlum idi, burada isə məkan anlayışı ifadə edən torpağın (torpaq ünsürünün, tor­paq­dan yaranan canlıların və insanın özünün həyatının da) torpaqdan yaranıb tor­pağa qayıtması əsasında təkrarlanan-zəncirvari həlqə şəklində olduğunu göstərir. Dindəki «axır-məhşər günü» də bu mifoloji mətndən doğan fikrin başqa bir formadakı təsdiqidir. Deməli, yaradıcı stixiya kimi torpaq canlıları özündən yara­dır, həyata bəxş edir və son nəticədə yenidən özünə qaytarıb, ölüm şəklinə salır. Doğulma və ölüm (ölüb-dirilmə) həyatın iki üzünün əksi olub, biri digərinin möv­cudatı üçün əsas verir. Bu dünyanın da (kosmik aləmin), o dünyanın (xaotik dün­yanın) xüsusiyyətlərini torpaq ünsürü özündə ehtiva edir və ilaxır çərşən­bələrdən biri olmaqla da özündə dirilik tapmanı – kosmik məkanı reallaşdırır. Elə «ərlə arvadın torpağı bir yerdən götürülüb (yoğurulub)» məsəlimizin də alt qatında bu kimi mifik düşüncə əksini tapıb ki, əks cinslərin birliyinin rəmzi həyatı doğurur, yeni yaradılışa əsas verir. Ərlə arvadın torpaqlarının bir yerdən yoğrulmaları hesa­bına onlar ailə cütlüyü yaradır və övladlar – uşaqlar (artım mənbəyi kimi) dün­yaya gəlirlər ki, bu da mayasında torpaq ünsürünün dayandığı bu faktın da həyatı, - yeni doğulmanı özlüyündə simvollaşdırdığını aydın göstərir.

Tədqiqatçı Xeybər Göyyallı (İsmayılov Xeybər Həmzə oğlu) son çərşənbə hesab etdiyi torpaq ünsürü ilə bağlı fikirlərini belə şərh edir: «Xalqımızın em­pirik təfəkkürünə görə, ilin sonuncu çərşənbəsi torpaq çərşənbəsidir. Bu inamda bulunan xalq son dərəcə haqlıdır. Təbiətin digər komponentlərinə nisbətən tor­paq qış yuxusundan gec oyanır.

Torpaq planetin ən böyük və zəruri komponentidir. Digər komponentlər tor­­pağın üstündə yerləşir və onun qoynunda intişar tapır. Torpağın oyanışı ilə ilin təzələnməsi əyaniləşir. Digər üç ünsürün (su, od yel) dirçəlişi ilin təzələn­məsini hələ tam ortaya qoya bilmir. Torpağın oyanışı bütövlükdə təbiəti cana-qana gəti­rir. Bu səbəbdən xalq bu çərşənbəyə «İlaxır çərşənbə», «Torpaq çər­şənbəsi», «Yer çərşənbəsi» deyibdir. Torpağa gəlmiş hərarət suda və havada du­yulur. Donmuş torpağın canı-qanı isinir. Dirçəlmiş torpaq şumlanır, əkinə hazır­lanır. Torpağın oyanmasına insanlar daha çox sevinir. Əcdadlarımız inanıblar ki, torpağın dirçə­lişi suya, oda və yelə daha çox hərarət bəxş edibdir. Xalqın bu ina­mı onun mifik düşüncəsində əbədiləşdirilmişdir» (Xeybər Göyyallı. «Novruz: ge­ne­zisi, tarixi trans­formasiyaları və mərasimləri», Qanun Nəşriyyatı, 2015, səh.180).

Göründüyü kimi, müəllif axırıncı çərşənbəni torpaqla bağlamaqda «təbiə­tin digər komponentlərinə nisbətən torpağın qış yuxusundan gec oyanmasını» səbəb göstərir və bu aspektdən yanaşmaqla da bu ətrafdakı fikirlərini inkişaf elətdirir.

Tədqiqatçı Sevinc Aşur qızı Qasımova isə bu mərasimdəki mifik və real elementlərin vəhdətindən çıxış edərək yazır ki, «Torpaq çərşənbəsindəki torpaq ruhu torpağın sahibi olan əyədir. Bu çərşənbədə torpağa qulluq edilməsi onun sahibi olan torpaq əyəsinə hörmət, ehtiram göstərilməsi deməkdir. İnsanlar bu­nun müqabilində xeyir-bərəkət, bol məhsul diləyirlər». Bu, o deməkdir ki, in­sanların torpağa qulluq göstərməsi iki planda özünü doğruldur: torpağın sahi­bi, əyəsi sayılan torpaq ruhuna nəvaziş, xidmət göstərilir və bunun əvəzində tor­paq ruhu da insanları maddi nemətlər bolluğu ilə mükafatlandırıb, onların bol­luq, firavanlıq içərisində yaşamalarına təminat yaradır. Bu da insanların ərzaq-qida sayəsində fiziki baxımdan özlərində güc, enerji toplamalarına zəmin yara­dıb, onların yeni qüvvə ilə yeni həyata atılmalarını gerçəkləşdirir.

Botanika dərsliyində torpağa belə bir tərif verilib: «Yerin bitki bitən üst münbit qatına torpaq deyilir». Deməli, Yer sözü ümumilikdə bütün Yer planetini – quru sahəsini özündə ehtiva etdiyi halda, torpaq ifadəsi yalnız yerin bir neçə santimetrlik hissəsi olan üst təbəqəsini bildirir. İnsanlar da Yer adlı nəhəng bir orqanizmin yalnız cüzi bir hissəsinə – torpaq səthi deyilən üst qatına (üst qatda, üstün qatda yerləşən yer ruhuna, torpaq ruhuna) xidmət göstərməklə Yer (Tor­paq) ruhunun könlünü öz işgüzar, əməksevər əlləri ilə oxşayıb-sığallayır, əvə­zində isə münbit qatdan özləri üçün, həyat, yaşayış səviyyələrinin yüksəl­dil­mələri üçün məhsul bolluğuna rəvac verirlər. Amma bütün bunların başlanması üçünsə gərəkdir ki, təbiətin digər bir yaradıcı ünsürü olan od əvvəlcə öz istisini torpağın canına yaysın, bununla ölmüş-donmuş torpaq dirilsin, cana gəlsin. Elə bu məqama da xüsusi diqqət çəkdiyindəndir ki, tədqiqatçı K.Osmanova yazır:

«Torpaq çərşənbəsində əkinin bünövrəsini ağsaqqallar qoyardı. Kişilər bir müddət şumun üstünə oturub deyərdilər ki, altım isinmədi. Torpaq çərşənbə­sin­də gərək torpaq qızsın. Qışda istilik enir alt qata, torpağın dərin qatlarına gedir, amma yaz başı gələndə, torpaq çərşənbəsindən sonra üstə çıxır. Ona görə kişilər şumluqda oturanda onu üşüdürsə, deməli, toxum əkmək olmaz. Amma şum onu üşütmürsə, otura bilirsə, deməli, torpaqda hərarət var, əkmək olar. Əkilsə, məh­sul verəcək».

Deməli, qışda alt qata – yerin dərin qatlarına gedib yatmış istilik (od ünsürü) Torpaq çərşənbəsində yerin üst münbit qatına - Torpaq təbəqəsinə çıxıb, torpağı təzədən canlandırır, yatmış (ölmüş) torpaq yenidən oyanır-dirilir və bu dirilmə ilə həm özünü dirildir, həm də üstündə qərar tutmuş bütün canlılara yeni həyat – dirilik bəxş etməklə öz missiyasını həyata keçirmiş olur. Bəli, Torpaq çərşənbəsi həm torpağın özünün dirilik tapması, həm də bir yaradıcı ünsür olmaqla torpaq stixiyasının bütün ətraf aləmə dirilik – yeni can verməsi deməkdir! Özü ilə bə­rabər üstündə qərar tutan bütün yaradılmışlara can – dirilik verəndir.

Novruz bayramı

Azərbaycan bayramlarından bəhs açarkən onları üç qrupa ayıran professor Azad Nəbiyev yazırdı: “Qırxa yaxın bayramı olan xalqımızın bütün bayramla­rı­nın hamısı bizə gəlib çatmamışdır. Onların bir çox arxetipi minilliklər ərzində itib-batmış, yeniləri ilə əvəz olunmuş, bir qismi isə müxtəlif xalqların bayram­ları ilə çarpazlaşmışdır. Tamam unudulub gedən bayramlarımız da var, unudul­maqda olanı da. Hələlik milli bayramlarımızın üç tipindən danışmaq mümkün­dür. Birincisi, mövsüm mərasimləri, yeni əmək həyatının başlanması, ilin fə­silləri ilə bağlı keçirilən bayramlardır. İkincisi, məişət həyatını əks etdirənlərdir. Üçüncü isə dini bayramlardır.

Birinci qrupa daxil olan bayramlar əsasən Xıdır Nəbi ilə başlayıb, gül, ya­xud güləkən bayramı ilə başa çatır. İyirmiyə qədər bayramı əhatə edən bu bay­ramların ən böyüyü Novruzdur”.

Göründüyü kimi, professor Novruzu mövsüm mərasimləri qrupuna aid etdiyi bayramlardan ən böyüyü kimi dəyərləndirir. Yəni Novruz bayramı öz ke­çirilmə əhval-ruhiyyəsinə görə öz ehtişamlılığı, keçirilmə arealının daha geniş olub demək olar, dünyanı əhatə etməklə dünyəvi mahiyyət daşıması və s. prin­siplər baxımından xüsusilə seçilir. Bu səbəbdən də öz əhatəsinə nəhəng bir mərasim kompleksini alan bu möhtəşəm bayram öz əzəməti qarşısında bütün dünyanı heyrətə salır. Elə bu məqama işarə edən rəhmətlik Azad müəllim başqa bir yazısında göstərir ki, “Belə bir faktı da xatırlatmaq istərdim ki, ötən əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində məşhur antropoloq Tur Heyerdal Bakıya birinci dəfə gələndə ona Qobustanda Novruz xonçası təqdim edilərkən o, xonçanın önündə dizlərini yerə qoyub “Əcəba, bu, dünyanın bəzədilmiş simvoludur, siz nə qədim xalqsınız!” – deyə heyrətini gizlədə bilmədi”.

Bəli, Novruz bayramı dünyanın ən qədim xalqının dünya haqqında sis­tem­li təsəvvürlərinin, dünyaya obyektiv baxışlarının mərasim formasında təzahü­rü­dür. Bu mənada dünya, kainat haqqında, bəşər tarixi barədə, təbiət və insan münasi­bətləri ilə bağlı, həmçinin də ki, bütöv qalaktika və onun sirli-sehrli möcüzələri ətrafında indiyə qədərki elmi kəşflər neçə ki, tam dolğun, bitkin və yekdil fikir söyləyə bilməyiblər, dünyanın açıldıqca da açıqda qalan – gizlində qalan möcüzələri tam aşkarlana bilməyib, bax beləcə də Dünyanın mərasim kompleksi olan Novruzun, Novruz bayramının genezisi, mahiyyəti və məzmun çalarları haqqında tam şəkildə açıqlama verə bilmək o dərəcədə müşküldür. Dünyanın sirləri hissə-hissə, zərrə-zərrə açılıb öyrənildiyi kimi, dünya sirlərinin çərxi-fələyin rəmzlərinin əksetdiricisi olan Novruz bayramının mərasim kom­pleksinin öyrənilməsi də bu minvalla, aramla, tədriclə, sistemli olaraq tədqiqat obyekti olmuş və bundan sonra da dünya durduqca – Novruz bayramı öz yaşa­mını bəşəriyyət içərisində sürdürdükcə də olacaqdır. Hər bir tədqiqatçı, hər bir alim də öz gücü daxilində novruzşünaslığa öz töhfəsini verəcəkdir. Çünki üs­tündə yaşadığımız, fəaliyyət göstərdiyimiz dünyanın sirlərindən tam baş açma­dı­ğımız kimi, dünyanın o dünya-bu dünya qarışıq simvolik modeli olan Novruzun da həyat, dirilik fəlsəfəsi həqiqətinin mahiyyətini birdən-birə açmaq mümkün ol­mur, ümumiləşdirici yekun qənaətlərimizi ortaya qoymaqla fikirlərimizi bil­dir­məyə macal tapırıq. Başqa sözlə, hər tədqiqatçı yalnız Novruzun müəyyən bir tərəfindən tutmaqla fikir söyləməyə, mülahizə yürütməyə nail ola bilir.

Tədqiqatçı Xeybər Göyyallının yeni işıq üzü görmüş, “Novruz: genezisi, tarixi transformasiyaları və mərasimləri” adlı kitabında Novruz bayramına ori­jinal elmi münasibət işığında yanaşması diqqəti çəkir: “İnsan zamanı, vaxtı mü­kəmməlcəsinə müəyyənləşdirə bilib. İnsan oğlu əyani şəkildə kainat və planetdə hər il baş verən yenilənməni gördüyündən, özünün də saflaşmasına, təmiz­lənmə­sinə ehtiyac duyubdur. Kainatla və planetin qovuşuğunda məskunlaşmış insan yerdən əvvəl kainatda (göy üzü) baş verən dəyişiklikləri görübdür. Bu dəyişik­li­yi duyan və gözü ilə görən qədim və orta əsr insanı kainat və təbiətə heç vaxt sta­bil yanaşmayıb. Əksinə, kainat və təbiətə həmişə dinamik bir münasibət bəs­ləyib. Əcdadlarımız yaxşı dərk ediblər ki, kainat və təbiətdə heç vaxt durğunluq ola bilməz, ən azından durğunluq külli-kainatın məhvi demək olardı. Novruz sistemi kainat və təbiət qanunauyğunluqları toplusu, onların özünüidarəsinin nü­mayişidir. Qədim insan kainat və təbiət hadisələrinin sadəcə seyrçisi olmayıbdır. Kainat və təbiətdə baş verən proseslərin diqtəsi ilə dual görüşlərə yiyələnib. Ət­rafında baş verənlərin əksliklərin vəhdətindən yarandığını görən insan özü də iş­lərini dual prinsiplər əsasında qurubdur. Novruz sistemi və onun prinsiplərindən faydalanan ayin və mərasimlər kainat və təbiət qanunauyğunluqlarına əsaslan­dı­ğından, min illərdir fəaliyyətdədir.

Novruz üstqurum xarakterli bayram deyildir. O, kainat və təbiət qanun­larına əsaslandığından bazis xarakterli bir sistemə malikdir”.

Beləcə, tədqiqatçı haqlı olaraq Novruzun hər hansı bir zaman nöqtəsi ol­duğunu, bu zamanın kainatın qanunauyğunluqlarından qaynaqlandığını göstər­mək­lə əslində fikir arxasında bayramın həm də astronomik dünyagörüşlərdən xəbər verdiyini demək istəmişdir. Eyni zamanda burada Novruzun digər xarak­terik xüsusiyyətləri ətrafında da müəllifin diqqətli və maraqlı müşahidələri və mülahizələri özünü büruzə verir, onun “bazis xarakterli mərasim sistemi” oldu­ğu əsaslandırılır.

“Novruzun əcdadlarımızın qədim dünyəvi yaz bayramlarından biri oldu­ğu­nu, xalqımızın təbiətin oyanıb həyatverici funksiyalarını bərpa etməsi barə­dəki əski görüş və etiqadlarını özündə yaşatdığını” qeyd edən professor A.Nə­biyev bay­ramın Azərbaycan dövləti tərəfindən beynəlxalq aləmdə keçirilməsinə göstər­diyi təşəbbüsün müsbət qarşılandığı faktına da münasibət bildirir: “Bayramın YUNESKO tərəfindən dünya xalqlarının qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilməsi, BMT Baş Məclisinin 21 martı “Beynəlxalq Novruz günü” elan etməsi bayramın dünya xalqları içərisində daha geniş yayılmasına, xalqımızın yüksək mədəni dəyərləri ilə dünyanın tanış olmasına öz təsirini göstərəcəkdir. Bu isə Novruz bayramının universal məzmununun indiki narahat dünyada tolerantlığa, ölkələr, dövlətlər və sivilizasiyalararası dialoqa, eləcə də Yer üzündə sülhün qoru­nub saxlanılmasına və möhkəmləndirilməsinə, azərbay­cançılığın humanist mahiy­yətinin dünyada daha geniş yayılmasına kömək edə­cəyinə ümidləri artırır. Bütün bunlara daha yaxın zamanda nail olmaq üçün isə insanlar arasında anlaşılmaz­lıq­ları aradan qaldırmağa, sülhə, həmrəyliyə və hu­ma­nizmə çağıran Novruz dəyər­lərini qloballaşmaqda olan dünyaya öz yetkin for­­matında, yüksək etik-estetik və əxlaqi dəyərləri ilə birlikdə çatdırmaq gərəkdir”.

Dövlətimizin maddi-mənəvi dəstəyi ilə hər il böyük şənlik və coşqu içində təmtəraqla keçirilən Novruz bayramının rəngarəng, əsrarəngiz mərasimləri, xalq oyunları, tamaşaları zəngin mənəvi dünyadan soraq verir. Axır çərşənbədə və Novruz bayramında oynanılan “Kosa-kosa” tamaşasının məzmununa diqqət ye­tir­sək, biz burada xalqın dualist görüşlərinin inikasını, dünyanın əksliklərin qo­şalığı nizamı üstündə qurulduğunun mərasimi əks-sədasını aydınca görərik. Kosanın, kosanın köməkçisi olan ikinci bir kosanın (çox zaman köməkçi kosa əvəzinə səhnəyə Yalançı pəhləvan da çıxır) və Keçinin iştirak etdiyi “Kosa-kosa” tamaşasında Kosa üzünü masqalayır, başına şiş-papaq qoyur, geydiyi uzun ləbbadənin altından yoğun qurşaq sarıyır, zınqırovlar asır, çömçə götürür. Üzünə taxdığı masqadan kosalıq əlamətləri aydın görsənir.

Köməkçi Kosa tamaşanı başlamaq üçün:

A Kosa, Kosa, gəlsənə,

Gəlib salam versənə, -

deyərək baş Kosanı oyuna dəvət edir, ardınca da deyir:

Boşqabı doldursana,

Kosanı yola salsana.

Kosa səhnəyə çıxanda camaat onun xarici görünüşünə, zınqırovların səsinə gülür. Kosa üst-başını göstərir, qarnına əl vurub deyir:

Yediyim yarma aşı, yarısı sudu,

Geydiyim yeddi qat paltar, təzəsi budu.

Sonra ətrafında dövrə vurmuş camaata müraciət edib kömək istəyir, ancaq heç kim Kosaya heç nə vermir. Kənarda dayanmış gənclər dəstəsi oxuyur:

Kosam bir oyun eylər,

Qurbanın qoyun eylər.

Yığar Şabran düyüsün,

Mahmudun toyun eylər.

Kosa isə əvvəlki hərəkətlərini davam etdirir, camaat oxuyur:

Ay uyruğu-uyruğu,

Əritmişəm quyruğu.

Saqqalı it quyruğu,

Bığları yovşan Kosa.

Kosanın köməkçisi vəziyyəti belə görcək Kosanı öz arxasında gizlədib, camaatı sakit etmək üçün deyərdi:

Kosam mənim qanlıdı,

Qolları mərcanlıdı.

Kosama əl vurmayın,

Yazıq ikicanlıdır.

Camaat sakitləşərdi. Bundan sonra Kosa ilə köməkçisi arasında belə bir səhnəcik göstərilərdi: Kosa ağlayardı, köməkçi onun nə üçün ağladığının səbə­bini soruşardı. Kosa uzun səfərə gedəcəyini, lakin bunun üçün pulu və yeməyi olmadığını, camaatın isə ona yardım etmək istəmədiyini söyləyərdi. Onlar fi­kirləşib bir yol tapardılar. Köməkçi:

– Mən yol tapmışam.

– Nə yol?

– Gedim keçini gətirim, o alar.

Kosa da razılaşır. Köməkçi keçi cildinə girmiş bir nəfəri tutub məclisə gətirir. Keçinin uzun saqqalı hamının nəzərini cəlb edərdi. Kosa keçinin saqqa­lından yapışıb soruşardı:

– Keçi baba, mən gələndə sənin bu boyda saqqalın yox idi, bunu hardan almısan?

Keçi gülməli səslər çıxardıb cavab verər:

– Hara getmişdim, orada uzatmışam.

Yenə də bir sıra gülməli hərəkətlərdən sonra Kosa uzun səfərə gedəcəyini söyləyib ona xərc toplamağı keçidən xahiş edir. Keçi ağzına balaca bir çubuq alır, bəyirə-bəyirə adamlara yaxınlaşır və hərənin əlinin üstünə bir dəfə vurur. Hərə bacardığı qədər pul və pay verir. Keçi yığdığı şeylərin hamısını Kosaya verir. Kosa bunları köməkçisi ilə bölüşərdi. Keçiyə heç nə verməzdilər. İndi də keçi ağlamağa başlayır, uşaqlarının (balalarının) ac və çılpaq olduğunu söyləyir. Bu tərəfdən də məclisə mələyə-mələyə iki keçi balası gəlir. Çox yoxsul bir geyimdə olan keçinin balaları və keçi özü Kosaya yalvarır. Kosa onlara keç nə vermir.

Keçi balalarını evə göndərib təzədən camaatdan pay toplayardı. Kosa bunları da onun əlindən alardı. Nəhayət, Kosa ilə keçi dalaşardı. Kosa keçini məc­lisdən çıxarıb qovardı. Kosa səfərqabağı dincəlmək üçün ağacın altında uza­nıb yatardı. Köməkçisi isə gəzməyə gedər, ya da başqa işlə məşğul olardı. Onun bu hərəkətləri gülüş doğurardı.

Keçi Kosanın köməkçisinin başının qarışıq olmasından istifadə edib, Kosaya yaxınlaşar və qəflətən onu vurub öldürərdi. Camaat Kosanın ölümünü, keçinin intiqamını alqışlayardı. Keçi yenə köməkçinin gözünə görünmədən çıxıb gedərdi. Bundan sonra köməkçisi Kosaya yaxınlaşar, onu oyatmağa çalışardı. Köməkçinin ölmüş Kosanı oyatmaq istəməsi olduqca gülməli çıxardı. Axırda onun öldüyünü müəyyən edib:

Arşın uzun, bez qısa,

Kəfənsiz öldü Kosa, –

deyib onun üstünə yıxılıb ağlayardı. Onun ağlamağı şən gülüş doğurardı. Bundan sonra məclisə qələbə çalmış keçi və balaları daxil olar, belə nəğmə oxuyardılar:

Novruz-Novruz bahara,

Güllər-güllər nahara,

Bağçamızda gül olsun,

Gül olsun, bülbül olsun.

Bundan sonra oyunda iştirak edənlər xorla camaata müraciət edirdilər:

Həcələr, hücələr,

Gəldi əziz gecələr.

Bu nəğmələrlə evlərdən pay yığar, sonra böyük bir şənlik düzəldər, yığılan şeyləri birlikdə yeyərdilər.

Tədqiqatçıların bu tamaşa ilə bağlı yürütdükləri mülahizələr bundan ibarətdir ki, “burada Kosa – qışı, Keçi – yazı tərənnüm edir, yazın qışı öldürərək baharın qarşılanması sevincini yaşayır. Mərasim şəklində yaranan bu tamaşa zaman keçdikcə inkişaf etmiş, ona ictimai-siyasi motivlər əlavə olunmuşdur”.

Bəli, Kosanın qışı simvolizə etməsi bir sıra formatlarda özünü göstərir: üzünün tüksüzlüyü – qışın çılpaqlığını formaca ifadə edirsə, “Yediyim yarma aşı, Yarısı sudur” deyib qarnına işarə etməklə də qarnının – bətninin yarısının su­dan ibarət olduğunu bildirməsi də qışın qarını-suyunu bildirir. Həmçinin Ko­sanın pulu və yeməyi olmadığı da qış azuqəsinin qurtarmasını, “uzun səfər” isə doqquz aylıq səfəri – doqquz aydan sonra bir də dekabrda qış qiyafəsində “yeddi qat paltarla” gələcəyini göstərir. Habelə də yazın, baharın rəmzi olan keçinin səhnəyə gəlməsi, Kosa (qış) üçün pay yığması və Kosaya (və köməkçi Kosaya) verməsi də insanların demək olar, sonuncu qış ehtiyatlarını xərcləyib qışın uzun və üzücü yolunda sərf etmələrinə işarədir. Bundan başqa, tamaşanın finalında Kosanın öldürülməsinə və Kosanın köməkçisinin onun meyiti üstünə yıxılıb ağlamasına camaatın şən gülüşlə reaksiya göstərmələri də buradakı ölümün və ağlamağın simvolik səciyyə daşıdığını – qışın ölümü və onun üzərində qələbə çalmış keçinin və balalarının timsalında yazın gəlişinə sevinmələrini əks etdirir. Belə ki, bunun məntiqi davamı kimi keçinin və balalarının bu qələbə şərəfinə oxuduqları mahnının (nəğmənin) sözlərindən də – “Novruz-Novruz bahara”, yaxud “Bağçamızda gül olsun”, – deyib bahar, gül, bülbül ifadələrini işlətməklə sevinib fərəhlənmələri amili ilə də bu, təsdiqlənir.

“Həcələr, hücələr, gəldi əziz gecələr” ifadəsindəki “Əziz gecələrin gəlmə­si” isə gündüzlərin uzanıb, gecələrin qısalmasına aparan yaz günəşinin gəlişinə işarə olub, uzun, üzücü, soyuq, şaxtalı qış gecələrindən qurtarıb, qısa və istiləşən “əziz gecələr”lə əvəzlənməsinə görə insanların şadlığına səbəb olduğunu gös­tərir. Bunun da nəticəsi tamaşanın finalı ilə – evlərdən pay yığılması hesabına birlikdə yeyib-içib şənlik keçirmələri ilə məntiqi olaraq bir-birlərini tamamlayır.

Bir sözlə, Novruz bayramı təbiətin və cəmiyyətin dual fəlsəfi qanunlar əsasında yaşayıb inkişaf və tərəqqi etdiyini özünün bütün ənənə və mərasim­lərində əks etdirir. Bu dual mübarizədə işığın, xeyirin, xoşbəxtliyin qələbəsinin ritual icraçısı kimi mədəniyyətimizə, məişətimizə qədəm basan Novruz bayra­mımız xoş gəlibdir. Qədəmləri uğurlu olsun!

ƏDƏBİYYAT

1. Məmmədhüseyn Təhmasib. Seçilmiş əsərləri 2 cilddə, I cild, Mütərcim, 2010.

2. Azad Nəbiyev. “Azərbaycan xalq ədəbiyyatı”, “Turan” nəşrlər evi. 2002.

3. Məleykə Məmmədova. Azərbaycan və Anadolu folklorunda oyun və tamaşalar. Elm və təhsil, 2014.

4. Fərahim Sadıqov. “Masallı folkloru” I kitab. Maarif, 2012.

5. Mirçe Eliade. Şamanizm. Arxaiçeskiye texniki ekstaza. Kiyev. “Sofiya”, 2000.

6. Azərbaycan mifoloji mətnləri. (tərtibçi, ön söz və şərhlər Arif Acalov), Elm, 1988.

7. Şair Hafiz Əli (Abıyev Hafiz Qardaşəli o.). “Dünya sevgi yoludur”, Təknur, 2013.

8. Kəmalə Osmanova. “Xalq mərasimləri və nəğmələri”, Elm və təhsil, 2014.

9. Azad Nəbiyev. “Azərbaycanda Novruz”, Çıraq, 2012.

10. Xeybər Göyyallı (İsmayıl Xeybər Həmzə oğlu). “Novruz: genezisi, tarixi transformasiyaları və mərasimləri”, Bakı, Qanun Nəşriyyatı, 2015

11. “Azərbaycan” qəzeti, №60 (6914), 17.03.2015.