Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan şİfahi xalq əDƏBİyyatina daiR
Yüklə 1,37 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ülkər İman qızı ƏLİYEVA filologiya qzrə fəlsəfə doktoru, dosent AMEA Folklor İnstitutu HERODOTUN GÜNEY AZƏRBAYCAN ƏRAZİSİNDƏN
- Açar sözlər
- Ключевые слова
- Xanım MİRZƏYEVA AMEA Folklor İnstitutunun doktorantı
ƏDƏBİYYAT 1.Hacıyev T. Bəxtiyar Vahabzadənin dil üslubu. Ulduz. Bakı: 1983. №7, səh. 45-52. 2.Qarayev Y. Faciə və qəhrəman. Bakı: Azərnəşr, 1965, 192 səh 3.Qarayev Y. Poeziya və nəsr. Bakı: Yazıçı, 1979, 198 səh 4. Rzasoy S. Bəxtiyar Vahabzadə və milli yaddaş // I Beynəlxalq Bəxtiyar Vahabzadə Simpoziumu, Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr, 2012, 225 səh. 5.Seyidov Y. Ədibi tənqid və bədii dil. Bakı: Yazıçı, 1986, 197 səh 6.Vahabzadə B. Hara gedir bu dünya ? Bakı, “ Azərbaycan “ nəşriyyatı,2001-384 səh 7.Vahabzadə B. Seçilmiş əsərləri . 1 cild Bakı Öndər nəşriyyat,2004 – 328 səh 8.Vahabzadə B. Seçilmiş əsərləri . 2 cild Bakı Öndər nəşriyyat,2004 – 320 səh 9.Vahabzadə B. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Azərnəşr, 1961, 273 səh. 10.Vahabzadə B. Sənətkar və zaman. Bakı: Gənclik, 1976, 298 səh 11.Vahabzadə B. Şənbə gecəsinə gedən yol .Bakı n Azərnəşr 1991,334 səh 12.Vahabzadə B. Dərin qatlara işıq (məqalələr). Bakı: Yazıçı, 1986, 318 səh
Məqalədə Güney Azərbaycan folklor xəritəsində xüsusi mövqeyi olan əfsanələrdən söhbət açılır. Müəllif qədim dövrlərin ən mükəmməl tarixçisi, “tarixin atası” Herodotun Güney Azərbaycandan topladığı iki əfsanə üzərində xüsusi olaraq dayanır. O, əfsanələrdən birincisi “Astiaq” əfsanəsidir ki, Herodot tərəfindən e.ə.V əsrdə qeydə alınmışdır. Digər əfsanə isə “Tomris” əfsanəsidir ki, o da Azərbaycan folkloruna, ədəbiyyatına və tarixinə həsr olunmuş bütün kitablara salınmışdır. Müəllif bu iki əfsanəni dərindən təhlil etmiş, əldə olan materialların əksəriyyətinə nəzər salmağa cəhd göstərmişdir. Açar sözlər: əfsanə, Güney Azərbaycan, Herodot, Astiaq, Tomiris Улькер Алиева О двух легендах, зафиксированных Геродотом в Южном Азербайджане Резюме В статье рассказывается о легендах, которые обладают особым местом в фольклорной карте Южного Азербайджана. Автор особо обращается к двум легендам, собранным в Южном Азербайджане великим историком всех времен, «отцом истории» Геродотом. Первой легендой является «Астиаг», которая собрана в V веке до нашей эры. Другая легенда это «Томрис» которая была включена в почти все основные книги и учебники по литературе, фольклору и истории Азербайджана. Эти две легенды были проанализированы автором, который постарался ознакомиться с большинством материалов на эту тематику. Ключевые слова: легенда, Южный Азербайджан, Геродот, Астиаг, Томирис Ulker Aliyeva Two legends collected by Herodotus on the territory of the South Azerbaijan Summary The article is talk about the legends take place in a special position on the map of South Azerbaijan folklore. The author focuses specifically on the two legends gathered by the excellent historian of ancient times, “the father of history” Herodotus at the South Azerbaijan. One of them – “Astiag” legend was recorded by Herodotus in the V century. Other legend - the “Tomris” legend have been dedicated at the books about Azerbaijani folklore, literature and history. The author thoroughly analyzed these two legends, tried to get a look at most of the materials. Keywords: legend, Southern Azerbaijan, Herodotus, Astiag, Tomiris Güney Azərbaycan ərazisində qeydə alınmış ən əski əfsanə elm aləmində «Astiaq əfsanəsi» adlı əfsanədir. E. ə. V əsrdə Herodot tərəfindən yazıya köçürülmüş bu əfsanəyə (1, s. 24-25) görə, sonuncu Midiya hökmdarı Astiaq yatıb yuxuda görür ki, qızı Mandananın ətrafında su əmələ gəlir. Bu su çoxalıb şəhəri və bütün Asiyanı basır. Astiaq yuxudan oyanıb yuxusunu danışır. Yuxu yozanlar deyirlər ki, Mandanadan olacaq oğlan onun taxtı-tacını əlindən alacaqdır (1, s. 24; 2, s. 31). Burada yuxuyozmaya inam ilə üzləşirik ki, bu fakt ölkəmizin ərazisində, eynən digər qədim Şərq ölkələrində olduğu kimi (3, s. 117), bu inancın köklərinin çox qədim olduğundan xəbər verir. Məlumat üçün bildirək ki, yuxuyozma ilə bağlı dövrümüzədək yetişən əlyazmaların ilk nümunəsi hələ e. ə. 1250 ildə papirus üzərində Misirdə qələmə alınmış yuxuyozma əlyazmasıdır (3,s.7). O, qədim misirlilərin 200-dən artıq yuxusunu və onların çoxsaylı yozumlarını əhatə edir (4, s. 18). Folklorşünaslıqda yuxuyozmalara həsr edilmiş tədqiqat əsərlərində onun fövqəlbəşərilik, kahinlik, peyğəmbərlik və öncəgörməliklə bağlılığı üzərində daha çox durulmaqdadır (5, s. 46). «Astiaq əfsanəsi»ndə bu funksiyanı kahinlər yerinə yetirir. Əfsanədə daha sonra deyilir ki, o vaxtkı qanuna görə şah yalnız midiyalılardan olmalı idi. Buna görə Astiaq qızı Mandananı Kombis adlı fağır bir iranlıya ərə verir. Bir qədər keçəndəıı sonra Astiaq ikinci dəfə yuxuda görür kı, Mandananın sinəsində üzüm tənəyi ağacı göyərdi və büyüyüb bütün Asiyanı tutdu. Yuxu yozanlar bu yuxunu da əvvəlki kimi yozdular. Astiaq hamilə qızını saraya gətirib nəzarət altında saxlayır. Bir müddət keçəndən sonra Mandananın bir oğlu olur. Astiaq uşağı Harpaq adlı qohumuna verib öldürməsini əmr edir. Harpağın uşağı öldürməyə əli gəlmir və uşağı bir çobana verir ki, onu öldürsün. Təsadüfən həmin çobanın arvadının da oğlu olur, lakin uşaq ölü doğulur. Ər-arvad Mandananın oğlunu özlərinə götürür, ölü uşağı isə Harpağın adamlarına göstərib dəfn edirlər. Bu hadisədən on il keçəndən sonra çobanın oğlu uşaqlarla oynayırmış. Oyuna görə onu Şah seçirlər. Çobanın (Mandananın) oğlu oyun vaxtı Artembaras adlı bir Midiya zadəganının oğlunu əmri yerinə yetirmədiyi üçün «Şah» kimi döydürür. Döyülən oğlan evə gəlib hadisəni atasına danışır. Zadəgan bunu özü üçün təhqir hesab edir. Oğlunu da götürüb Astiaqın yanına şikayətə gəlir. Astiaq qəzəblənib çobanı və onun oğlunu hüzuruna çağırtdırıb danışdırır. Uşağın çox sərbəst və cəsarətli danışığı Astiaqı şübhələndirir. O, uşaqda özünə bənzər əlamətlər görür. Bir tərəfdən də uşağın yaşı nəvəsinin (Mandananın oğlunun) yaşına uyğun gəlir. Əhvalatı çobandan soruşur. Çoban qorxaraq hər şeyi açıb danışır (2, s. 31). Bundan sonrakı hissə daha maraqlıdır: ««…Harpaq bu sözləri eşidib hökmdarın ayaqlarına düşür. O, özünün günahkar olmasına baxmayaraq, hər şey uğurla ötüşdüyü, belə şad hadisəyə görə hətta ziyafətə dəvət edildiyi üçün yüksək xoşbəxtlik qanadında uçur. Harpaq sonra tələsik evə gedir və oğlunu dərhal Astiaqın sarayına göndərir (yeganə oğlunun 13-ə yaxın yaşı olardı). Ona buyurur ki, hökmdarın bütün əmrlərini yerinə yetirsin. Özü də bütün baş vermiş hadisəni böyük sevinclə arvadına danışır. Bu arada Harpaqın oğlu (saraya) Astiaqın hüzuruna gələn kimi o, oğlanı öldürməyi, bədənini tikə-tikə doğramağı əmr edir. Hökmdar uşağın ətinin bir qismini qızartmağı, bir qismini də bişirməyi və bu yaxşı hazırlanmış xörəyi dəmdə saxlamağı əmr edir. Ziyafət başlananda dəvət olunmuş adamlar sırasında Harpaq da gəlir. Astiaqın və qonaqların süfrəsinə qoyun əti, Arpaqın qabağına isə öz oğlunun bütün ətini qoyurlar (uşağın başı, əlləri və ayaqları qapağı örtülü səbətə qoyulmuşdu). Görünür, Harpaqın doyduğunu hiss edən Astiaq ondan xörəyi xoşlayıb-xoşlamadığını soruşur. Arpaq cavab verir ki, xörək ona böyük ləzzət verdi. Onda xüsusi tapşırıq almış xidmətçilər uşağın başı, əlləri və ayaqları qoyulmuş ağzı örtülü səbəti gətirib Harpaqa əmr edirlər ki, səbəti açsın və içindəkilərdən nə istəsə götürsün. Arpaq əmrə boyun, əyir və səbətin qapağını qaldıranda oğlunun cənazəsinin qalıqlarını görür. Amma gördükləri Harpaqı çaşdırmır; o, özünü itirmir. Bu vaxt Astiaq ondan soruşur ki, hansı quş ətindən, yediyini bilirmi? Harpaq cavab verir ki, bəli, bilir, həm də hökmdar hər nə iş görsə, onun üçün yaxşı olmalıdır. Bu sözləri deyir, oğlunun ətindən qalan tikələri də yığıb evə qayıdır. Bəlkə də, oğlunun cəsədindən nə qalıbsa, onları toplayıb torpağa tapşırmaq istəyirmiş» (1, s. 24-25). Bu süjet «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanının «Salur Qazan xanın evinin yağmalanması» boyundadakı bir süjeti xatırladır: «Bu yanda Şöklü Məlik keyfi kök, kafirlərlə yeyib-içib oturmuşdu. Dedi: “Bəylər, bilirsizmi, Qazana necə heyif vurmaq lazımdır? Boyu uzun Burla xatununu gətirdək, badə paylasın!”. Boyu uzun Burla bunu eşitdi, ürəyinə-canına od düşdü. Qırx incə belli qızın içinə girib, məsləhət verdi, dedi: “Qazan bəyin xatunu hansınızdır?”- deyə hansınıza yapışarlarsa, qırx yerdən səs verərsiz”. Şöklü Məlikdən adam gəldi: “Qazan bəyin xatunu hansınızdır?” deyə soruşdu. Qırx yerdən səs gəldi. Hansıdır, bilmədilər. Kafirə xəbər verdilər: “Birinə yapışdıq, qırx yerdən avaz gəldi. Bilmədik, hansıdır”, – dedilər. Kafir dedi: “Ədə, gedin Qazanın oğlu Uruzu dartıb çəngəldən asın. Ağ ətindən qıyma-qıyma çəkin; qara qovurma bişirib, qırx bəy qızına aparın. Hər kim yedi, o deyil, hər kim yemədi, odur. Götürün-gəlin, şərab paylasın!”. Boyu uzun Burla xatun oğlunun yanına gəldi. Çağırıb oğlunu söyləyir, görək, xanım, nə söyləyir: Oğul, oğul, ay oğul! Bilirsənmi, nələr oldu? Söyləşdilər xısın-xısın, Duydum işini kafirin. Qızıl tağlı uca evimin dirəyi oğul! Qaza bənzər qız-gəlinimin çiçəyi oğul! Oğul, oğul, ay oğul! Doqquz ay dar qarnımda On ay deyəndə dünyaya gətirdiyim oğul! Bələyini beşikdə bələdiyim oğul! Kafirlər fikirlərini dəyişiblər; deyiblər ki, Qazan oğlu Uruzu həbsdən çıxarıb, örkənlə boğazından asın. İki kürəyindən çəngələ sancın, qıyma-qıyma ağ ətindən çəkin. Qara qovurma edib, qırx bəy qızına aparın. Hər kim yedi, o deyil. Hər kim yemədi, o Qazanın xatunudur; çəkin-gətirin, döşəyimizə salaq, şərab paylatdıraq! “Sənin ətindən, ay oğul, yeyimmi? Yoxsa iyrənc dinli kafirin döşəyinə girimmi? Ağan Qazanın namusunu tapdayımmı? Neyləyim, ay oğul?!” – dedi. Uruz deyir: “Ağzın qurusun, ana! Dilin çürüsün, ana! “Ana haqqı – Tanrı haqqı” – deyilməsəydi, qalxıb yerimdən durardım, yaxandan boğazından tutardım. Qaba dizimin altına salardım. Ağ üzünü qara yerə çırpardım. Ağzından-üzündən qan şoruldayardı. Can şirinliyini sənə göstərərdim. Bu nə sözdür? Saqın, xanım ana! Mənim üzərimə gəlməyəsən! Mənim üçün ağlamayasan! Qoy məni, xanım ana, çəngələ sancsınlar! Qoy ətimdən çəksinlər; qara qovurma edib, qırx bəy qızının önünə aparsınlar. Onlar bir yeyəndə, sən iki dəfə ye. Kafirlər duymasınlar, səni tanımasınlar. Təki murdar dinli kafirin döşəyinə düşməyəsən. Onlara şərab paylayıb, atam Qazanın namusunu sındırmayasan. Saqın!” (6, s. 194-195). Müqayisəyə çəkdiyimiz iki süjetdən belə görünür ki, qədimdə düşməni öz övladının ətinin kabab edilərək, ona yedirdilməsi kimi cəza növü olmuşdur. Bu faktı əldə əsas tutan B. Tuncay Qafqaz oğuzlarının gerçəkdən də midiyalılaran varisləri olduğunu, eyni ədəbi düşüncə sistemlərini paylaşdığını bildirir və bunu təsdiqləyən başqa dolayı bir misal da gətirir. O, bir çox mənbələrə istinad edərək (7, 1997, s. 77-78; 8, 116, 144-145) qədim türk idarəçilik sistemi barədə geniş məlumat verir, sağ-sol bölgüsünün üzərinə gəlir (9) və «Oğuznamə»dən aşağıdakı sitatı təqdim edir: «Oğuz yurduna dönməsi şərəfınə toy üçün doxsan min qoç və doqquz yüz dayça kəsilməsini əmr etdi və böyük bir toy düzəltdi və qızıl ev (alaçıq) qurdurdu. Bu toy ərəfəsində, özü ilə birlikdə fatehlik səfərlərinə apardığı və onunla bərabər sağ-salamat əsas yurda dönmüş olan altı oğlu bir gün ova getdilər. Təsadüfən qızıl bir yay və üç qızıl ox tapdılar. Öz istəyinə görə onların arasında bərabər bölməsi üçün, bunları atalarının hüzuruna gətirdilər. Ataları Oğuz yayı üç yerə parçalayıb daha böyük üç oğluna, üç oxu da üç kiçik oğluna verdi. Belə qərar verdi: özlərinə yay verdiyim üç oğlumun soyundan törəyəcək qəbilələr “Bozuq' adlanacaqlar. Çünki bunlara yayı paylamaq üçün onu mütləq parçalamaq lazım idi. “Bozuq” sözünün də mənası “parçalam aq,pozm aq” deməkdir. Özlərinə ox verdiyim digər üç oğlumun soyundan törəyəcək qəbilələrin ayaması “Uçuq olsun. Bu “uçuq”, yəni “üç dənə ” ox deməkdir. Buyurdu ki, bundan sonra oğullarından kim gəlirsə bərabərcə (təmacamişi) çalışmışlar: “Biz hamımız bir soydanıq” - deyib orduda da öz yerlərini və rütbələrini bilsinlər. Bunlar da belə qərarlaşdırdılar: “Yay verdiklərinin yeri daha üstün olsun və orduda sağ qolu təşkil etsinlər. Özlərinə ox verdiklərinin yeri aşağı olub sol qolu təşkil etsinlər. Zira yay padşah kimi hökm edər; ox isə ona tabe olan bir elçidir. Onların yurdunu da buna uyğun şəkildə ayırıb təyin etdi. Bu toyda hamının qarşısında sözünü bu şəkildə tamamlayıb buyurdu: “Mən öldükdən sonra yerim, taxtım və yurdum, əgər Gün o zaman sağ olarsa, onundur” (10, s. 51-52). Oğuznamələrdəki hakimiyyət modelini təhlil edən S. Rzasoy oğuz ritual-mifoloji dünya modelinin təsvir kodlarını və kosmoqonik struktur vahidlərini aşağıdakı kimi bərpa edir: Nominativ kod: Buzuklar ------------- Uçuklar Sakral kod: Yay ------------------------ Ox Relyef kodu: Günçıxan ---------------- Günbatan Üfüqi məkan kodu: Sağ ---------------- Sol Şaquli məkan kodu: Yuxarı ----------- Aşağı Siyasi struktur kodu: Hökmda--------- Nökər İctimai-ierarxik kod: Tabe edən ------ Tabe olan Zaman kodu: Əvvəlincilər ------------ Sonrakılar (11, s. 87). Bu bölgüdə söhbət sağın sol, gündoğanın günbatan üzərində hakimiyyətindən gedir. Yuxarıda təqdim edilən süjetdən göründüyü kimi, türklərdə yay hakimiyyəti, ox isə tabeçiliyi simvolizə edirmiş. B. Tuncay yazır ki, İraqın Süleymaniyyə yaxınlıqlarında bulunan, midiyalılara aid olan bir barelyefdə bu bölgünün izlərini görməkdəyik (9). Tədqiqatçının haqqında söz açdığı barelyefdə iki nəfər təsvir edilib. «Onların birinin əlində yay, digərinin əlində oxqabı vardır. İşin ən maraqlı tərəfi isə budur ki, onların başı üzərində ay diski içərisində oturan Tanrı, başqa sözlə Ay Tenqri təsvir edilmişdir. Bu təsvirləri bizə təqdim edən əslən Güney Azərbaycandan olan Mənsur Rəhbəridir. Onun bildirdiyinə görə həmin təsvirin qrafik surəti M. İ. Dyakonovun «Midiya tarixi» kitabında verilmiş, fəqət alim bilərəkdən şəkli təhrif edərək, oxqabını da yay kimi göstərmiş, Ay Tenqrinin isə şəklini verməyi lazım bilməmişdir» (9). B.Tuncayın sözlərinə görə, Midiya barelyefində «Oğznamə» dəki strukturdan fərqlənən bir incə detal var. Burada hakimiyyətin təmsilçisi, yəni əlində yay tutmuş şəxs solda yox, sağda, tabe olan, yəni əlində oxqabı tutan şəxs isə oğuzlardakının əksinə olaraq solda deyil, sağda təsvir edilib (9). Tədqiqatçı belə bir sual verir: Niyə? Axı, hakimiyyət sağda tabe olanlar solda olmalıdır. O, haqlı olaraq göstərir ki, Midiya barelyefindəki struktur fərqini anlamaq üçün Herodota müraciət etmək lazımdır və ondan daha bir sitat gətirir. Və işin maraqlı tərəfi budur ki, o, sitatı sırf tarixi bir fakt kimi gətirir. Halbuki gətirilən süjeti əfsanə kimi də gözdən keçirmək olar və lazımdır. Fikrimizcə, şərti olaraq «Deyok və Frəörtə haqqında əfsanə» kimi təqdim edə biləcəyimiz bu əfsanə də folklorşünaslarımız üçün maraqlı olmalıdır. Amma nədənsə «Astiaq əfsanəsi»ni Azərbaycan folkloru nümunəsi kimi gözdən keçirməyi lazım bilən folklorşünaslarımız onu gözaltı etmişlər. Tarix və folklorun, daha dəqiq desək, rəvayət və əfsanələrin çuğlaşmasına «tarixin atası» adlandırılan Herodotun tarix kitabında da rast gəlirik. Onun 9 kitabdan ibarət "Tarix" əsərində Yunan-İran müharibələrindən, habelə qədim dünyanın bir sıra dövlətlərinin, o cümlədən Şərq ölkələrinin tarixindən, coğrafi mövqeyindən, yerli xalqlarından, onların adət-ənənələrindən ətraflı bəhs olunur. Əsər Azərbaycanın qədim tarixini və folklorunu öyrənmək baxımından da qiymətli məxəzdir. Midiya tarixi, habelə iskitlər (skiflər), Azərbaycan ərazisində yaşamış qədim qəbilə və tayfalar haqqında məlumatlar son dərəcə dəyərli elmi əhəmiyyətə malikdir. «Herodotun "Tarix"ini açan hər kəs birinci kitabın ilk sətrində iki ad görür: "Halikarnaslı Herodot..." Sonra bütün "Tarix" boyu gah uzaq keçmişin o vaxta qədər qalan abidələrini öyrənən, keçmişlər haqqında birinci, ikinci, hətta üçüncü dildən olaylar, əsatir, əfsanə, rəvayət, dastan və müdrik sözlər eşidən; gah da zamana hadisələrinin iştirakçıları ilə görüşərək onların fikrini və xatirəsini dinləyən müəllifin hər şeyə açıq-aşkar, birbaşlı, qərəzsiz və ədalətli rəyini sanki "eşidirik". İlk sətirdə nişan verilən müəllifin və onun doğulduğu şəhərin adına qalanda bu, o vaxtın dəbindən gəlir» (13, s. 1). Maraqlıdır ki, Azərbaycan ədəbiyyatşünasları Herodotun Astiaq və Tomiris haqqında yazdıqlarının Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının nümunələri kimi gözdən keçirirlər. Məsələn Y. Babayev yazır ki, «Midiya və Albaniyada zəngin bir ədəbiyyatın varlığını оnun bizə gəlib çatan … «Tоmris» və «Astiaq» əfsanələri, Cavanşirin ölümünə Davdağın yazdığı mərsiyə və s. kimi az saylı nümunələri də təsdiq еdir» (14, s. 11). Folklorşünas Vaqif Vəliyev də onları məhz əfsanə kimi gözdən keçirərək, “Astiaq” əfsanəsinin “Tomris” əfsanəsi ilə müqayisəli təhlilini vermişdir (15, s. 280- 284). S. Zülfüqarlı da Astiaqla bağlı süjeti əfsanə kimi dəyərləndirərək onu «Azərbaycan dili» dərsliyinə daxil etmişdir (16, s. 31-32). R.Qafarlı isə hər iki süjeti rəvayət kimi dəyərləndirərək yazır: «İlk «Tarix» (Herodot) kitabına düşən «Astiaq» və «Tomris» rəvayətləri ilə bir sıra mif sistemlərinin (xüsusilə tale mifi) ömrü uzadılır. Roma mifologiyasında ilkin dövlətçilik görüşləri əks olunur ki, bunu mədəni həyatın başlanğıcı hesab edirlər. Romul və Rem Romanı düşmən hücumlarından və daxili xəyanətkarlardan qorumaq üçün xüsusi icra mexanizmi olan yeni birlik yaradırlar. Astiaqın ulu babası Deiyokun Midiya dövləti qurması haqqında Herodotun verdiyi məlumatlar göstərir ki, Azərbaycan mifoloji təsəvvüründə dövlətin daha mükəmməl modeli qurulmuşdur» (17, s. 12). “Tomris” və “Astiaq” əfsanələri ayrıca mövzu kimi «Erkən orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı», «VII-X yüzilliklərdə Azərbaycan ədəbiyyatı», «Xətib Təbrizi Azərbaycanda ədəbiyyatşünaslığın banisi kimi», «XII yüzillikdə Azərbaycan ədəbiyyatı: Xaqani, Məhsəti və b.», «Nizami Gəncəvi, yaradıcılığı», «Nizami və xalq qaynaqları» kimi mövzularla yanaşı Azərbaycan Universitetinin Azərbaycan filologiyası və jurnalistika kafedrası tərəfindən tədris planına daxil edilmişdir (18). Maraqlıdır ki, Azərbaycan tarixçiləri həm Astiaqın, həm də Tomirisin real tarixi şəxsiyyətlər olduğunu təsbit etmiş və onların adlarını «Azərbaycan kitabların»da əbədiləşdirmişlər. Burada R.Qafarovun aşağıdakı fikri ilə razılaşmamaq mümkün deyildir: «Aristotel Herodotu tarixçi deyil, mifoloq kimi təqdim edirdi. Qədim yunanların qənaətində mif dünya tarixinin başlanğıcını özündə əks etdirən ən dolğun mənbə sayılırdı. Bu günədək tarixçilər Troya müharibəsi haqqında həqiqətləri öyrənmək üçün antik miflərə (yeganə mötəbər mənbə kimi) müraciət edirlər. Sonralar dənizin dərinliklərində aparılan arxeoloji axtarışların nəticəsində miflərdə göstərilən şəhər, saray və qalaların qalıqları üzə çıxdı, mifoloji təsvirlərin çoxunun gerçəkliyi təsdiqləndi» (17, s. 14). B.Tuncayın real tarixi fakt kimi gözdən keçirdiyi «Deyok və Frəörtə haqqında əfsanə»nin birinci hissəsi belədir: «102. Deyokun Frəörtə adlı oğlu vardı. Deyok 53 illik hökmranlıqdan sonra vəfat edir, hökmdarlıq irsən Frəörtəyə keçir. Frəörtə hakimiyyəti ələ alıb midiyalılara hökmdarlıq etməklə kifayətlənməyərək, farsların üstünə müharibəyə gedir. Onun ilk hücumuna farslar məruz qalırlar və midiyalılara ilk dəfə onlar tabe olurlar. Frəörtə bu iki, özü də qüdrətli xalqa hakim kəsilərək, sonra Asiya xalqlarını dalbadal özünə tabe etməyə başlayır. Nəhayət, o, assurların üzərinə yürüş edir. (Məhz həmin assurlara ki, onlar Ninə sahib olub, əvvəllər bütün Asiyaya ağalıq edirdilər, indi isə müttəfiqlərinin qopub ayrılmasından sonra tək qalmışdılar, amma bununla belə, öz evlərində hələ də kifayət qədər güclü idilər). Frəörtə özü 22 illik hökmranlıqdan sonra bu yürüşdə həlak olur və ordusunun da böyük hissəsi məhv edilir. 103. Frəörtənin ölümündən sonra hökmranlıq onun oğluna, Deyokun nəvəsi Kiaksara keçir. Danışılanlara görə bu Kiaksar öz sələflərindən daha hərbçi olmuşdur. Asiya ordusunu ilk dəfə silah növlərinə görə əsgəri hissələrə o bölmüş, hər hissəyə-nizəçilərə, kamançılara və süvarilərə sərbəst hərəkət etmək əmri vermişdir. O vaxta qədər bütün ordu intizamsızcasına qarışıq olmuşdur. Bu həmin Kiaksardır ki, lidiyalılarla vuruşanda gündüz qəflətən gecəyə dönmüşdü. Kiaksar Qalisin o tərəfi boyu bütün Asiyanı öz hakimiyyətinə birləşdirir…» (1, I, s. 102-103). Bu məlumatı əldə əsas tutan B. Tuncay yazır ki, midiyalılar bütün Asiyanı öz hakimiyyəti altına almışdılar. Midiya isə Asiyanın qərbində, başqa sözlə, solunda yerləşirdi. Odur ki, barelyefdə hakimiyyətin təmsilçisinin sağda deyil, solda təsvir edilməsi təbiidir. Fikrimizcə, vəziyyətin dəyişməsi böyük Asiyanı Ötükendən idarə etməyə başlayan Göytürk Xaqanlığı dövründən sonra baş vermişdir. «Oğuznamə»lər də həmin dövrdən sonra qələmə alındığı üçün orada sonrakı modeli görməkdəyik (9). Tədqiqatçının fikrincə, midiyalılarla oğuzları yaxınlaşdıran başqa bir cəhət isə midiyalılarda da eynən oğuzlar və digər türklərdə olduğu kimi hökdarın xalq tərəfindən seçilməsi məsələsidir. Herodot ilk Midiya hökmdarının seçilməsini eyni əfsanənin ikinci hissəsində belə təsvir edir: «96. …Midiyada Frəörtənin oğlu Deyok deyilən müdrik adam yaşayırmış. Həmin bu Deyok hökmdar olmaq həvəsinə düşür və öz arzusunu bax belə həyata keçirir: O vaxt lidiyalılar kəndlərdə yaşayırlarmış. Deyok özünün (doğma) kəndində hələ əvvəllər də hörmət qazanıbmış, sonra isə məhkəmə işlərinə baxaraq daha səylə haqq-ədalət gözləyirmiş. Bütün Midiyada böyük qanunsuzluq hökm sürsə belə, Deyok əyriliyin düzlüyə həmişə düşmən olduğunu bilə-bilə yenə ədalətli hərəkət edirmiş. Həmkəndliləri onun bu qabiliyyətini görüb onu özlərinə məhkəmə hakimi seçmişlər. Deyok isə hökmdarlığa çatmaq niyyəti ilə məhz bu cür təmiz və haqpərəst hakim olmuşdur. Bununla da öz həmkəndlilərinin kifayət qədər təqdirini qazanmış, hətta (əvvəllər ədalətsizlik qurbanı olmuş) başqa kənd sakinləri də Deyokun yeganə ədalətli hakim olduğunu eşidib, öz çəkişmələrini həll etmək üçün onun yanına gəlirmişlər və belə - belə, axırda ancaq ona etibar göstərməyə başlamışlar.…» (1, I, s. 96-98). Beləliklə, Herodotun Güney Azərbaycandan topladığı iki əfsanə ilə üz-üzəyik. Onlardan birincisi elm aləminə çoxdan məlum olsa da, ikincisi bugünə qədər naməlum qalır və fikrimizcə, folklorşünaslarımız ikinci əfsanəyə də xüsusi diqqət yetirməlidirlər. Beləliklə, «Deyok və Frəörtə haqqında əfsanə» Herodotun topladığı «Astiaq əfsanəsi» və «Tomiris» əfsanəsi ilə yanaşı Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının e.ə. V əsrdə yazıya köçürülmüş 3 nümunəsindən biri kimi gözdən keçirilməlidir. Məlum olduğu kimi, folklorumuzda bu və ya digər şəhər, kənd və s. yaşayış yerinin salınması ilə bağlı çox sayda əfsanə və rəvayət mövcuddur. Sözügedən süjeti də bu qəbildən olan süjetlər sırasına daxil etmək və Akbatan (bugünkü Həmadan) şəhərinin genezisi ilə bağlı əfsanə kimi gözdən keçirmək mümkündür. QAYNAQÇA
Xanım MİRZƏYEVA AMEA Folklor İnstitutunun doktorantı xanim102@mail.ru Yüklə 1,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|