Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan şİfahi xalq əDƏBİyyatina daiR

Uşaq oyunlarına qoyulan yasaqlar

Hər nə qədər əski çağlardan başlayaraq oyun baxımından uşaqlar böyüklərə nəzərən daha sərbəst, daha müstəqil kimi görünsələr də onların da oyunlarında bəzi yasaqlar vardır. Təbii ki, uşaq oyunlarına yasaqları qoyanlar böyüklərdir. İlk öncə bu yasaqları

a) inanc qaynaqlı yasaqlar

b) uşaqlara həm mənəvi, həm fiziki zərər verəcək oyun yasaqları adı altında qruplaşdırmaq mümkündür.
f.1. İnanc qaynaqlı yasaqlar

Uşaq oyunları, bir ümumiləşdirmə aparmaq lazımdırsa başdan sona qədər öyrənmədən ibarətdir: uşaq ilk öncə özünü, ailəsini, ətrafını, yaşadığı ölkəni, mənsub olduğu cəmiyyəti və milləti və ən sonda da dünyanı öyrənir. Bir araş­dır­mada da deyildiyi kimi “Uşağın ilk öyrənməsi öz bədəninə aiddir, bioloji tə­məl­ləri olan fəaliyyətləri ehtiva edən duyma-motor təcrübələrə əsaslanır. Zamanla uşa­ğın qabiliyyətlərinin inkişafı, onun ətrafa olan marağını artırır. Bu maraq uşa­ğın fərqli bilgi və təcrübələrə ehtiyac duyduğuna işarədir. Uşağın sevmə, se­vil­mə, yoldaşlıq etmə, əlaqə qurma və b. təməl sosial ehtiyaclarını qarşılama is­təyi onu başqa uşaqlarla bir yerdə olmağa təşviq edir” (Metin N., Şahin S., Şanlı E. (1999). “Okul öncesi düzeyde ve dört-dokuz yaş grubundaki zihinsel engelli çocukların tercih ettikleri oyun köşeleri ve oynadıkları oyun tiplerinin in­celen­mesi”, Özel Eğitim Dergisi, Cilt 2 (3), 14) Bir yerdə oynamağın isə özünə­məx­sus qaydaları vardır. Bir yerdə ki, qaydalar var, demək orada yasaqlar da vardır.

Yasaqların funksional baxımdan milli, psixoloji, coğrafi, mədəni şərtlərdən asılı olaraq fərqlilik göstərdiyini də demək lazımdır. Belə ki, bir çox inanc qay­naqlı yasaqlar toplumdan topluma, ölkədən ölkəyə, hətta bir ölkə daxilində böl­gədən bölgəyə dəyişə bilir. Məsələn, oğlan uşaqları ilə qızların bərabər oy­na­ma­sı bir çox müsəlman ölkələrində yasaqlandığı halda belə bir yasağa Avropada ya rast gəlmək mümkün deyildir, ya da çox az rast gəlinir.

Batil inanclarla bağlı yasaqlar bəzi oyunların oynanmasını günah hesab edir. Daha çox İslamiyyətin qoyduğu bu yasaqlar bəzi ucqar kənd yerlərində hələ də tətbiq edilir. Məsələn, müəyyən bir yaş dönəmindən sonra qızlarla oğ­lanların bir­lik­də oynaması və ya qızların top, çilingağac, çiləmə, eşşəkbeli, uzun eşşək, dirə­döymə kimi bir az sərt, bir az da insanlar tərəfindən uyğun gö­rün­mə­yən oyunları oynaması yasaqlanır. Oyunların bəzilərinin, xüsusən də bədənin in­kişafına kömək edən oyunların oğlanlara aid edilməsi, qızların bu oyunları oy­na­masının doğru ol­madığı və bunun əksinə qızlara aid edilən evcik, gəlincik, ev bəzəmə kimi oyun­ların da oğlanların oynaması baxımından qəbul edilməz ol­ma­sı da tətbiq edilən yasaqlardandır. Bundan başqa bəzi oyunlar, məsələn, ağac çi­ləmək, dəmir sopa ilə oynamaq, daş atmaq, bıçaq atmaq kimi oyunlar da uşağa fiziki zərər verə biləcəyi məntiqi ilə yasaqlanmışdır. Ancaq bütün bu yasaqlara baxmayaraq, uşaqlar yasaqları pozaraq bu cür oyunları da oynayırlar və ya oy­namağa cəhd edirlər.

Bir yasaq da uşaqların oyunda qorxunc maska taxması ilə bağlıdır, çünki inanca görə maska hiylənin, aldatmanın, bir sözlə şeytani gücün simvoludur. Əs­lində maskanın xalq teatrında rolu daha fərqlidir, ancaq uşaq oyunlarında çox er­kən yaşlardan başqa bir kimliyə bürünmə, həm də zalım, qaniçən obrazına girmə doğru sayılmır.

Bütün bunlarla bərabər bir də hər bir oyunun özünün xüsusi yasaqları var­dır. Hər bir oyunda qayda, qaydadan kənara çıxmağı yasaqlayır. Bu, uşaqlarda disiplin, qaydaya əməl etmə, oyundan kənara çıxmama vərdişi aşılamış olur. Ya­saq pozulduqda, oyun pozulur. Oyunpozan uşaq deyimi də qaydanın kənarına çıxmaqla, oyunun yasaqlarını pozmaq mənasına gəlir. O baxımdan daha təsirli oyun vasitələri və oyuncaqlar oyunun icazəsi daxilindədirsə, demək digərləri üçün bu bir yasaqdır.

f.2. Fiziki və zehni baxımdan zərərli oyunlara qoyulan yasaqlar

Önəmli yasaqlardan biri də uşaqların qəzəb və əsəbini göstərə biləcəyi bir çox savaş oyunlarından – yumruqlaşma yarışının, dəyənəklə döyüşün, itə­lə­mə­nin, qismən dirədöymənin, uzun eşşək oyununun oynanmasına məhdudiyyət gə­tirilməsidir. Özəlliklə, fiziki cəhətdən zəif uşaqların həvəslənərək yoldaşları ilə birlikdə bu oyunları oynamaq istəməsi təhlükəlidir. Və ya qapalı məkanlarda və şəhərlərdə boksun, karatenin, zalımcasına öldürmənin, başın, qolların, ayaqların qoparılmasının sərgiləndiyi bəzi elektronik oyunlardan uşaqların uzaq tutulması oyun yasaqları baxımından çox önəmlidir.

Önəmli olan bir nöqtə də uşaqların təkbaşına oynayarkən fiziki zərər verə biləcək oyunlardan qaçmasını tərbiyə etməkdir. Uşaqlar, özəlliklə, oğlanlar kol­lektiv oyun zamanı özlərini göstərmək, təsdiq etmək üçün fiziki zədə ala biləcək oyunlara meyilli olurlar. Ancaq burada qeyd etmək lazımdır ki, oyun yeri və oyun vasitələri seçməkdə, bunlar onlara zərər versə də, verməsə də cinsiyyətin də önəmli payı vardır. Belə ki, oğlan uşaqları daha çox uzun eşşək, çilingağaç, dirədöymə, top, güləş və s. oynadıqları halda qızlar evcik, bəbək, halay və s. oyunlarına üstünlük verirlər. Yaşın artması ilə oyunların hərəkətliliyi, oyun va­si­tələrinin sərtliyi də buna paralel olaraq artır.

Burada zehni və fiziki əngəlli uşaqların nəzarətsiz qaldıqlarında bəzən ya­şıdları ilə oynamaq istəmələri və bu zaman bəzi acılar, ağrılar yaşadığı da göz­dən qaçmamalıdır. Belə uşaqlara uyğun bir dillə bu cür oyunlardan uzaq dur­ma­larını başa salmaq lazımdır. Bunun tərsi olduqda, yəni zehni əngəlli uşaqların sosial əlaqə qurmaqda çətinlik çəkdikləri zaman tənha oynanan oyunlara meyl etdikleri, “tək başına oynadıqları, ya da məqsədsiz davranış, hərəkət nümayiş et­dirdikləri görülür. Buna görə də həmyaşıdlarından və ya yetişkinlərdən tə­sir­lən­mə hallarının öyrədilməsində və dəyişik qavramların-bacarıqların qa­zan­dı­rıl­ma­sında çox yaxşı təşkil olunmuş oyun mühitinin öyrənməyə fayda saxladığının böyük önəm daşıdığı diqqət mərkəzində tutulmalıdır” (Slade A., Wolf D.P. (1994). Children at Play. Oxford University Press, 54) Həm bədəncə zəif, həm fiziki, həm də zehni çatışmamazlığı olan uşaqların oyunda normal uşaqlardan geri qalması onların ilk öncə ruhi zərbə almasına səbəb olur. Ona görə də uşaq­ların oyunu zamanı bu məsələ də diqqətə alınmalıdır.

Xüsusən, internet, planşet, oyun makinalarında yeniyetmə yaşına çatmamış uşaqların qorxunc varlıqların göstərildiyi oyunların onlarda zalımlıq, fərdiy­yət­çilik, amansızlıq aşılamasıdır. Belə oyunların gün-gündən artması, dövlət və va­lideyn nəzarətsizliyi və ya valideynlərin kifayət qədər internet oyunlarının zə­rə­rini anlamaması da tərbiyədə istənilməz nəticələrə gətirib çıxara bilir. Zorakılığı, amansızlığı aşılayan internet oyunlarının yasaqlanması gələcəkdə uşaqların həm fiziki, həm də zehni travma almadan yetişməsinin qarşısını ala bilər. Müasir dövrdə təhlükə doğuran uşaq oyunlarının başında milli dəyərlərə zərər verən oyunlar gəlir. Məsələn, müsəlman uşaqları internet oyunlarında müsəlmanların və ya türklərin vəhşiliyini, zalımlığını görüb başqa bir əhval-ruhiyyədə tərbiyə almış olurlar. Bu tip oyunlardan sonra uşaqlar milli mənsubiyyətlərinə, dininə nifrət ruhunda tərbiyə olunurlar.

Bəzi oyunları yasaqlamaq tərs təsir göstərə bilər. Belə ki, yasaqlanması və ya qısıtlanması gərəkli oyunları sadəcə olaraq məcburi yasaqla deyil, uşaqları təlginlə, başa salmaqla, bəzən belə oyunları uşaqlar üçün almamaqla, bəzən də uşaqları bu tip oyunlardan uzaq tutmaqla mümkündür. Bir sözlə, yasağın özü də müəyyən tərbiyəvi qayda daxilində, təmkinlə və səbrlə həyata keçirilməlidir.

7. 
   Son söz
   

İnsan həyatının ayrılmaz bir parçası olan oyun uşaqların yetişməsində, təlim və tərbiyəsində, sosial varlıq kimi böyüməsində önəmli vasitədir. Oyun vasitəsi ilə uşaq hər yaşda düşünməyi, suallar verməyi, sorğulamağı, problemləri həll et­məyi, kəşfetməyi, ən əsası da sosiallaşmağı öyrənir. Oyun uşaqları cəmiyyətin bir parçası etməyə hazırlayır. Oyunla uşaqların beyni inkişaf edir, həyata ya­ra­dı­cı baxışları formalaşır. Uşaq oyunlarının yaşamda və yetişmədə rolu psi­xo­loq­la­rın, pedaqoqların, antropoloqların, folklorçuların, filosofların hər zaman diqqət mərkəzində olmuş cəmiyyətin ən əski mədəni nailiyyəti kimi çıxış etmişdir.

Oyun uşağın daxili aləmini açmaq üçün bir vasitədir, məqsəd deyildir. Təbii ki, uşaq bütün hiss və duyğularını, düşüncə və xəyal gücünü qurduğu oyunlarda “dilə” gətirir. Bir sözlə, uşaq oyunda yaradıcılıq qabiliyyətini, aktiv və ya passiv olduğunu göstərmək imkanı əldə edir. Unudulmaması gərəkən ən başlıca məsələ oyunun gücünün (bax. Elkind, 2011) uşağın bir varlıq kimi mövcudiyyətini mü­əyyənləşdirən əsas amil olmasını bilməməyimizdir.

Zaman dəyişdikcə uşaq oyunlarının sadəcə olaraq məzmunu və mündəricəsi deyil, eyni zamanda növü və fəlsəfəsi də dəyişimə məruz qalır. XXI yüzilin tex­noloji çağında müasir kompyuter oyunlarının məişətə daxil olması, uşaqların arasında geniş yayılması kollektiv hərəkət etməyi arxa plana keçirdiyi kimi so­siallaşmanı da əngəlləmiş olur. Fərdiləşmə, toplumdan qopuqluq nəticədə uşaq­ların tərbiyəsinə, fiziki və mənəvi yetişməsinə əks təsir göstərmiş olur. Artıq əski uşaq oyunları bayramlarda, xüsusi günlərdə göstərilməklə keçmişi xa­tır­la­ma vasitəsinə dönüşür.
Qaynaqlar

Arsal S.Y. (2014). “Çocuk oyunları ve Bruegelin oyunu”, Saraydan sokağa oyun, Kavalcı, İstanbul

Atık, B. (1986). Okulöncesi Çağındaki Normal Gelişim Gösteren ve Down Sendromlu Çocukların Tercih Ettikleri Oyun Tiplerinin ve Oyun İçindeki Sosyal iklimi Davranışlarının İncelenmesi. Yayınlanmamış Bilim Uzmanlığı Tezi Hacettepe Üniversitesi Ankara

Baykoç Dönmez N. (1992). Oyun Kitabı. Esin yayınevi, İstanbul

Elkind D. (2011). Oyunun gücü. Çeviren D.E.Öngen, İmge, Ankara

Girmen P. (2012). “Eskişehir folklorunda çocuk oyunları ve bu oyunların yaşam becerisi kazandırmadaki rolü”. Milli Folklor, 24 (95), s.263-273

Karaman G., Nas E. (2012). “Çorum İskilip'te geçmişten günümüze aktarılan bir miras: Ahşap oyuncaklar”. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, 4 (14), s.103-116

Kâşgarlı M. (1999). Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi, c.3, TDK, Ankara

Madi B. (2014). “Oyun ve beyin gəlişimi”, Saraydan sokağa oyun, Kavalcı, İstanbul

Nəbiyev A. (2009). Azərbaycan xalq ədəbiyyatı. I kitab. Çıraq, Bakı

Onur B. (1993). “Tarih boyunca oyunlar ve oyuncaklar”, A.Ü.Eğitim Bilimleri Fakültesi dergisi 25

Onur B. (2005). Türkiyede çocukluğun tarihi, İmge, Ankara

Onur B. (2010). Oyuncaklı dünya, oyuncağın toplumsal tarihi, İmge, Ankara

Onur B. (2014). “Anılardaki çocukluk: geleneksel oyunlar ve oyuncaklar”, Saraydan sokağa oyun, Kavalcı, İstanbul

Özhan M. (1997). Türkiye’de çocuk oyunları kültürü, Feryal Matbaası, Ankara

Sağlam T. (2007). “Çocuk oyunlarımız, ritüeller ve mit”, Metin Anda armağan, Hazırlayan M.S.Koz, YKY, İstanbul

Yavuz S. (2014). “Denge hareketsizliği kışkırtır”: Alexander Calder ve oyun”, Saraydan sokağa oyun, Kavalcı, İstanbul
İslam SADIQ

AMEA Folklor İnstitutu,

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,

[e-mail]
ŞUMER VƏ TÜRK FOLKLORUNDA SU MOTİVİ
Xülasə

Şumer və türk folklorunda çoxsaylı ortaq motivlər mövcuddur. Onların ara­sında su ilə ilgili motivlər geniş yer tutur. Dünyanın başlanğıcı, yaranması haq­qında motivlər tamamilə bir-birinin eynidir. “Dirilik suyu” motivi xüsusilə ma­raq doğurur. “Dirilik suyu” motivi türk folklorunda geniş yayılmışdır. Bu su­dan içənlər ölməz olurlar. Ölülər bu suyun köməyi ilə dirilirlər. Eyni motivə Şu­mer folklorunda da rast gəlinir. Sevgi-məhəbbət tanrıçası İnanna yeraltı dünyaya enir, orada bacısı Yereşkiqal tərəfindən öldürülür. Bu zaman yer üzündə həyat sö­nür. Müdriklik tanrısı Enki həyatı xilas etmək üçün Kurqar və Qalatur adlı iki can­lı yaradır. Onlardan birinə “dirilik otu”, digərinə “dirilik suyu” verib İnan­na­nı diriltmək üçün yeraltı dünyaya göndərir. Kurqar və Qalatur “dirilik otu” və “di­­rilik suyu” ilə İnannanın bədəninə toxunurlar. Inanna dirilir və yer üzünə qa­yı­dır. Məqalədə Şumer və türk folklor örnəkləri əsasında bu motiv geniş şəkil­də araş­dırılmışdır.

Açar sözlər: şumer, türk, folklor, su, motiv, Xəzər, Absu, Xaoma
WATER MOTIF IN THE SUMERIAN AND TURKIC FOLK-LORE

Summary

There are a lot of shareholder motives in the Sumerian and Turkic folk-lore. Motives connection with water are taking wide place between them. Mo­ti­ves about origin, beginnings of world are the same one-another. Especially, mo­tif “Water of life” rouse interest. Motif of the “Water of life” was wide spre­a­ded in the turkic folk-lore. Who drinks from this water became immortal. Corp­ses comes to life with the help of this water. The same motives come across in the sumerian folk-lore too. Inanna came down to the underground world, was kil­led by own sister Arashkigal. Two creature by name Goorgar and Galatoor crea­ting by the Ankin was sent to the underground world. One of them with grass of life, another with water of life are touching to the Inanna’s body. Inanna come’s to life and returns from the underground world. In the article this mo­tif was learned in the wide form.

Key words: Sumerian, Turkic, folk-lore, water, Caspian, Absu, Chaoma


МОТИВ ВОДЫ В ШУМЕРСКОМ И ТЮРКСКОМ ФОЛЬКЛОРЕ

Резюме

В шумерском и тюркском фольклоре имеются многочисленных по­доб­­ных мотивов. Среди них большое место занимают мотивы, связанные с во­­дой. Совершенно идентичны мотивы о начале света, о его создании в шу­­­мерском и тюркском фольклоре. Особый интерес вызывает мотив «вода жиз­ни». Мотив «вода жизни» широко распространен в тюркском фольк­ло­ре. Выпивающие от этой воды станут бессмертными. С помощью этой во­ды воскрешаются мертвые. Подобный мотив встречается и в шумерском фоль­­к­лоре. Богиня любви Инанна спускается в подземный мир, тут родная сест­ра Иерешкал убивает ее. В то время жизнь в этом мире остается перед уг­­розой. Бог мудрости Энки создает два существа под названиями Кургар и Галатур с целю спасения жизни. Отдав одному из них «трава жизни», дру­­гому «воды жизни», посылает их в подземный мир для воскрешения Инанны. Кургар и Галатур касаются к телу Инанны с «травой жизни» и «во­­дой жизни». Инанна оживляется и возвращается в свет. В данной статье этот мотив исследован в широком масштабе.

Ключевые слова: шумер, тюрк, фольклор, вода, мотив, Каспий, Абсу, Хаома
Şumer epik mətnləri bu günə qədər nə Türkiyədə, nə Azərbaycanda, nə də digər türk ölkələrində yetərincə öyrənilməmişdir. Halbuki, Şumer və türk folk­lo­runda çoxsaylı ortaq süjetlər, motivlər və obrazlar var. Onların əksəriyyəti ya tamamilə eynidir, ya da bir-birindən çox az fərqlənir. Bu motivlərin ən qədimləri su ilə bağlı olub, dünyanın yaranması haqqındakı şumer və türk mətnlərində saxlanılmışdır. Öncə demək lazımdır ki, hər iki xalqın miflərində dünyanın ya­ranma modeli tamamilə üst-üstə düşür. Bu miflərdə su motivi diqqəti xüsusilə cəlb edir. Şumer və türk epik mətinlərindən aydın görünür ki, dünya ilk dəfə su­dan ibarət olmuşdur. Türklərin “Yaradılış” dastanı belə başlayır: “Daha heç bir şey yoxkan “ Tanrı Qara xan”la su vardır. Qara xandan başqa görən, sudan baş­qa görünən yoxdu” (Böyük 43). Burada hələ dünyanın yaranmadığı çox əski dövrlərin təsviri verilmişdir. Cümlədən aydın görünür ki, başlanğıcda dünya yal­nız sudan ibarət olmuşdur. Sudan və Tanrı Qara xandan başqa heç nə mövcud deyildir. Dastanın mətnindən bəlli olur ki, dünyanı Tanrı Qara xan yaratmışdır. Onun göstərişi ilə suyun dibindən torpaq çıxarılmışdır. Hər şey sudan ya­ra­dıl­mışdır.

Şumer mətnlərində də eyni mənzərənin şahidi oluruq. Həmin mətnlərdə də başlanğıcda kainatın yalnız sudan ibarət olduğundan danışılır. Orda da su və Tanrı var. Başqa heç nə yoxdur. Dünya yaradılarkən Absu dənizi göydən ayrılır və yerə endirilir. Dünya Absu dənizinin dibindən torpaq çıxartmaqla yaradılır.

Burada Absu dənizinin adının semantik açımına diqqət yetirmək la­zım­dır. Absu şumer dilində göy dənizi, səma dənizi deməkdir. Ab-göy, səma, su-də­niz anlamlarındadır. Şumer dilindəki su sözü əksər türk dillərində öz ilkin an­la­mı­nı indi də saxlamışdır. Bilmək lazımdır ki, başlanğıcda dəniz, göl, çay ol­ma­dı­ğından yalnız su sözü işlədilmiş, su ilə bağlı hər şeyə su deyilmişdir. Ab sö­zü­nün göy, səma anlamı da əksər türk dillərində göy rəngin abı çalarının adında sax­lanmışdır. Hazırda Azərbaycanda da göy, mavi rəngin bir çalarına abı deyilir.

Alman alimi Erix Seren Absu dənizinin indiki Xəzər dənizi olduğunu söyləmişdir. Bu yöndə mən də araşdırmalar apardım və Absu dənizinin do­ğ­ru­dan da indiki Xəzər dənizi olduğunu təsdiqləyən yeni arqumentlər üzə çıxardım. Bunlardan biri çox böyük önəm daşıyır. Bu da Xəzər dənizinin bir çox qay­naq­larda Absiqun /Abesqun/ Absugün adlanmasıdır. XI yüzillikdə yaşamış böyük türk ensiklopedik alimi Mahmud Kaşğarinin “Divanü-lüğət-it-Türk” əsərində Xəzərin adı Abisgün/Absugün kimi göstərilmişdir (Kaşğari 2006, III c.152). Bu­rada gün sözü Günəş tanrısının adı ilə bağlıdır. Şumer mətnlərində verilən bil­gi­lərə görə, Xəzər bölgəsini günəş tanrısı Utu himayə etmişdir. Bütün variantlarda adın kökündə Absu olduğu kimi saxlanmışdır. Absu adının türk dilində semantik açımı və onun Xəzər dənizi ilə eyniləşdirilməsi şumer və türk xalqlarının qan qohumluğunu, etnogenetik bağlılığını söyləmək üçün tutarlı dəlillərdir.

Şumer və türk folklorunda su ilə bağlı rast gəlinən ortaq motivlərdən biri də dirilik suyudur. “İnannanın yeraltı dünyaya enməsi” adlı Şumer poemasında İnna­na yeraltı dünyaya gedir. Bacısı Yereşkiqal onu öldürüb çəngəldən asdırır. İnanna anaların himayəçisi, sevgi, məhəbbət, məhsuldarlıq, uşaq doğumu tanrısı olduğu­na görə, onun yoxluğu həyatı büsbütün dəyişdirir. Məhsul olmur, qıtlıq yaranır. İnannanın yardımçısı Ninşubur müdriklik tanrısı Enkinin yanına gəlir, İnannanın taleyi haqqında ona xəbər verir. Tanrı Enki hər şeyi bilirdi. O Kurqar və Qalatur adlı iki varlıq yaradır. Birinə dirilik suyu, digərinə dirilik otu verib onları İnannanı diriltmək üçün yeraltı dünyaya göndərir. Kurqar və Qalatur yer­altı dünyaya ge­dirlər. Enkinin öyrətdiyi kimi hərəkət edir, İnannanın meyidini çəngəldən dü­şürürlər. Biri dirilik otu, digəri dirilik suyu ilə onun bədəninə to­xu­nur. Bu zaman İnanna dirilir, ayağa durur. Bu səhnə poemada belə təsvir edil­mişdir:

Qalatur və Kurqar Enkinin sözlərini öyürlər.

Yeraltı dünyanın qapısında

Milçək kimi uçurlar.

Qapının oxuna ilan kimi sarınırlar.

Doğan ana dölün ununda.

Yereşkiqal uzanıb və pusur.

Onun ağ budlarını örtməyib paltarı.

Onun döşləri fincan kimi açıqdır.

Birdən inildəyir: “Mənim yazıq qarnım”.

“Bizim ağamız, bu sənsən, kim incidir,

Sənin yazıq qarnını”– dedilər.

Birdən inildəyir: “Mənim yazıq üzüm”.

“Bizim ağamız, bu sənsən, kim incidir

Sənin yazıq üzünü”– dedilər.

“Siz kimsiniz, hardan gəlmisiniz?”.

“Dediniz: “Mənim qarnımdan sənin qarnına”.

Dediniz: “Mənim üzümdən sənin üzünə”.

Əgər siz tanrısınız – söz deyərəm,

Əgər siz insansınız – tale ilə mükafatlandıraram”

Göyün qəlbilə, yerin qəlbilə onu öydülər.

Yerin təkinin qəlbilə öydülər onu.

Çayın suyunu verirlər onlara,

Onlar götürmürlər”.

Zəmilərin taxılını verirlər onlar

Onlar götürmürlər”.

“Çəngəldəki meyidi ver”– dedilər onlar.

İşıqlı Yereşkiqal Kurqar və Qalatura deyir:

“Bu bədən sizin xanımındır”.

“Bu bədən bizim ağamızındır, ver”– dedilər.

Meyidi çəngəldən götürdülər.

Biri dirilik otu ilə, ikincisi dirilik suyu ilə

Toxundu onun bədəninə.

İnanna qalxdı.

İnanna yeraltı dünyadan çıxdı (Antologiya 1997,147).

Bu poemada dirilik suyu haqqında dolğun bilgi verilmişdir. Ayrı-ayrı türk xalq­larının folklor örnəklərində dirilik suyu motivinə tez-tez rast gəlinir. Azər­bay­can folkloru da bu motivlə çox zəngindir. “Koroğlu” dastanındakı Qoşabulaq da dirilik bulağıdır. Koroğlu onun suyundan içməklə və yuyunmaqla həm aşıqlıq və şairlik, həm güc-qüvvət, həm də ölməzlik qazanmışdır.

“Vəfalı at” adlı Azərbaycan nağılında at ağzı dolu su gətirib onu ölmuş Məlik Cümşüdün ağzına tökür. Məlik Cümşüd asqırıb dirilir və ayağa qalxır (Azərbaycan 1982, 50).

“Pərilər padşahının qızı” adlı digər Azərbaycan nağılında div pərilər pad­şahının qızına aşiq olur. Qız onunla evlənməyə razılıq vermir. Div hirslənib qı­zın başını bədənindən ayırır, başı hovuzun üstündəki ağacdan asır, bədənini isə qucağında öz imarətinə aparıb bir taxtın üstünə atır.

Bütün bunları görən Məlik Soltan Div göyə qalxandan sonra gizləndiyi yerdən çıxaraq ağacdan asılan başı götürüb bədənə birləşdirir və meyidin üstünə dolçadakı sudan səpib, onu dirildir (Azərbaycan 2006,171). Nağılın məz­mu­nun­dan aydın görünür ki, dolçadakı su “dirilik suyu” olmuşdur. Məlik Soltan onun vasitəsilə ölmüş qızı diriltmişdir.

Qaqauzların “Qızıl at” nağılında padşah haqsız yerə öz qızını öldürür, oğlu Toduru cəlladlara verir ki, onun boynunu vursunlar. Todur sağ qalır, axırda dirilik suyu səpərək bacılarını dirildir (Qaqouz 1996,134).

Buryatların “Abay Gizir Xubun” dastanında qəhrəman Abay Gizir üç ba­cı­nı xilas etmək üçün zəhərli sarı ilanla vuruşur, ilan onu ölümcül yaralayır və o hu­şunu itirir. Qızlar Abay Giziri əvvəlcə 7 bulağın suyu ilə yuyurlar. Sonra onu 9 bulağın diri (canlı) suyu ilə yuyurlar və qəhrəman ayılır (Abay 1961,107). Mətn­dən aydın görünür ki, 9 bulağın suyu da “dirilik suyu”dur.

Başqırdların “Ural Batır” dastanının süjeti demək olar ki, dirilik suyunun ax­­tarışı üzərində qurulmuşdur. Ural Batır insanları ölümdən qurtarmaq üçün Əz­rə­kini axtarır. Ayın qızı Humayla rastlaşır. Ural Batır burada məqsədini Humaya açır:

Mən elə bilirəm

Belə bir qüvvə var–

Gözlə görünməz .

Deyirlər onu heç kim

Heç yerdə görməyib.

Zalım Əcəl-onun adı belədir.

Onunla hesab çəkmək,

İnsanların canını ondan

Birdəfəlik qurtarmaq istəyirəm

(qeroiçeskiy1975, 88).

Humay Ural Batırın fikrini bəyənir. Ona “dirilik suyu”nun sirrini öyrədir və yerini deyir:

Dünyada ölmədən yaşamaq üçün,

Torpağa gömülməmək üçün

Suyu canlı bir bulaq var.

Kimsə bilmir onun yerini.

Onu divlər padşahı saxlayır.

(qeroiçeskiy1975, 88).

Humay “dirilik suyu”nun yerini də, onu əldə etməyin yolunu da Ural Batıra öyrədir və hətta anası Ayın bağışladığı Ağboz atını da ona verir.

Türk xalqlarının folklorunda “dirilik suyu” bir çox hallarda ağac şirəsi kimi qarşımıza çıxır. Altayların “Maday Qara” dastanında Maday Qara körpə oğlunu ağacdan asır, ağac uşağı öz şirəsiylə bəsləyib böyüdür, onu ölməyə qoy­mur. Uşaq böyüyüb qəhrəman olur. Uşağın qəhrəman kimi böyüməyinə əsas­la­nıb demək olar ki, buradakı ağac şirəsi “dirilik suyu”nun eynidir. Çünki burada ağac şirəsi uşağı, birinci növbədə, ölümdən qurtarır.

Şirəsi insanlara ölməzlik verən ağac obrazına türklərin qədim abidəsi olan “Aves­ta”da da rast gəlinir. “Avesta”dakı bu ağac həyat və əbədiyyət ağacı ad­la­nır. M.H.Təhmasibə görə, “Avesta”dakı Berezant dağı Azərbaycanda Elbura adı ilə tanınan Elbrusdur. Günəş dünyanı bu dağdan seyr etməkdədir. Onun cə­nub ətəklərində yerləşən Vuruqaş isə Kaspi-Xəzər dənizidir. Haqqında da­nı­şı­lan hə­yat və əbədiyyət ağacı da həmin bu səmavi su qaynağının suyu ilə qi­da­la­nır (Təhmasib 1946,82; Təhmasib 1945,94-95). Z.A.Raqozina da Xə­zə­rin dün­­ya okeanı olduğunu, bu dənizin “Avesta”da Vuru-Kaşan adlan­dı­ğı­nı yaz­mış­dır (Ra­qozina 1903,77). Y.V.Çəmənzəminli yazırdı ki, Kür və Araz çay­­ları ara­sında ya­şayan xalqın inamına görə, “Avesta”dakı Naara ağacı “Kür­qəsb” də­nizində bi­tib, bütün təbiətə ruh verərmiş. B.Abdulla yazır ki, Yusif Və­­zirin öz ehtimalına görə, Kürqəsb dənizi bizim bu gün tanıdığımız Xəzərdir (Ab­dul­la 1981,15). “Avesta”dan bəlli olur ki, Simurq quşu dənizdə bitmiş bir ağa_­­cın ba­şında ya­şa­yır. İsmayıl Öməroğlu yazır ki, bu dəniz Xəzər dənizi, hə­min ağac isə Xəzər də­nizinin ortasındakı Xaoma-həyat ağacıdır (Vəliyev 2005,51). Xaoma həm tan­rı­nın, həm də ağacın adıdır (Faruq 1992,326). Onun şi­rəsi in­san­lara əbədi həyat, ölməzlik verir.

“Oğuznamə”nin uyğur variantında Oğuz Kağana ası çıxan Urum Kağanın qardaşı oğlu Oğuz Kağana deyir:

Bizim xoşbəxtliyimiz sənin

xoşbəxtliyindir, bizim soyumuz

Sənin nəsil ağacının

budağıdır. Tanrı sənə

böyük yer tapşırıb (Oğuznamələr 1993,22).

Bu şeir parçasındakı “nəsil ağacı” Şumer miflərindəki “Dirilik ağacı”nın bir qədər aydın ifadə edilmiş obrazından başqa bir şey deyil.

“Oğuz Kağan” dastanının bir yerində göl və ağacdan danışılır. Dastanda de­yilir: “Yenə bir gün Oğuz Kağan ova getdi. Önündə bir göl, ortasında bir ağac gördü. Bu ağacın kovuğunda bir qız vardı, yalnış otururdu. Çox gözəl bir qızdı” (Oğuz 1988, 26).

“Oğuz Kağan” dastanından gətirdiyimiz misaldakı göl və onun ortasındakı ağac da özündə güclü bir gerçəyi yaşatmaqdadır. Ancaq bu günə qədər o göl və ağac obrazları ilə nəyin kodlaşdırıldığı açılmamışdır. Qaynaqların araşdırılması göstərir ki, dastandakı göl Xəzər dənizidir. Onun ortasındakı ağac da məhz “Di­rilik Ağacı”dır. Onu “Dünya ağacı” da adlandırırlar.

“Dirilik Ağacı”nın- “Dünya Ağacı”nın Xəzər dənizi ilə bağlılığını tə­s­diq­ləyən faktlar çoxdur. Sibir şamanlarının “Dünya Ağacı”nın üzü həmişə cənuba baxır. Bu, onların cənubu öz əcdadlarının vətəni saydıqlarını ifadə edir. Cənub deyəndə Azərbaycan və Xəzər dənizi nəzərdə tutulur (Kaqarov 1928,331). XX yüzilliyin 20-ci illərində Sibir xalqlarındakı qartal kultunu araşdıran L.Y.Şternberq qısaca olaraq “Dünya Ağacı” obrazına da toxunmuş, onun kö­kü­nü Sibirdə deyil, ondan çox-çox uzaqlarda – Xəzər dənizinin sahillərində ax­tar­mağı məsləhət görmüşdür (Şternberq 1925, 728,737-738).

“Dirilik suyu”nun ağac şirəsindən başqa bir şey olmadığını, həmin ağacın Xaoma adlandığını və Xəzər dənizində yerləşdiyini bir çox tədqiqatçılar da söy­lə­mişlər. Bu ağac haqqında alman alimi Erix Serenin verdiyi bilgilər maraqlıdır. O yazır ki, İran miflərindəki “bütün toxumların ağacı”, “bədbəxtliklərin qənimi” ağa­cı, “xeyirxah və güclü müalicə vasitələri ağacı” Xəzər dənizinin ortasındadır. İkinci ağac da Xəzər dənizindədir (şübhəsiz, bu dəniz başlanğıcda “göy dənizi, “səma dənizi” adlanmışdır) və Xaoma Qokard (yaxud Qao Kerena) adlanır. Daim bu ağacın ətrafında üzən balıqlar onu pis ruhlardan qoruyur. Yerdəki sarı ağa­cın mifik proobrazı olan Xaoma bütün müalicə keyfiyyətlərinə malikdir və ölənlər dirilərkən onlara ölməzlik bəxş edən içilən şirəsi var” (Erix 1976,124).

Burada Xaoma ağacının şirəsinin məhz “dirilik suyu” olduğu və insanlara ölməzlik verdiyi açıqca söylənmişdir. Mətndəki İranı fars kimi başa düşmək la­zım deyil. Erix Seren bunu indiki coğrafi ərazi kimi göstərmişdir. İndiki İranın böyük bir ərazisi isə Azərbaycandır. Motiv türk folkloruna məxsusdur. E.Seren burada bir çox həqiqətlərin üstünə işıq salacaq maraqlı ipucu vermişdir. Bun­la­rın ən önəmlisi yuxarıda deyildiyi kimi, Xəzər dənizinin Şumer qaynaqlarındakı Absu dənizi ilə eyniləşdirilməsidir. Şumer mətnlərinə görə, Enki ilk insanı Absu-Xəzər dənizinin qırağında yaratmışdır. Şumerin “Dirilik ağacı”nı Enkinin oğlanları Dumuzu və Ningişzid, Xəzər dənizindəki dirilik şirəsi verən Xaoma ağacını balıqlar qoruyurlar. Balıq Enkinin ləqəbidir. Enki və balıq paralelləri də bir-birini yaxşı tamamlayır. Şumer mətnlərinə görə, balıqları tanrı Enki ya­rat­mışdır və onları himayə edir, qoruyur. Şumerin “Dirilik Ağacı” həyatın həm başlanğıcını, həm də davamını təmsil edir. Xəzər dənizindəki Xaoma ağacı “bü­tün toxumların ağacı” adlanır. Onun mənası da “həyat verən ağac” deməkdir. Hər şeyin yaranması bir toxumla bağlıdır. Sözün “ha” morfemi Enkinin başqa bir adı olan Haya ilə üst-üstə düşür. Haya həyat yaradan anlamına uyğun gəlir. Göründüyü kimi, Şumerin “Dirilik ağacı” ilə Xəzər dənizindəki Xaoma ağacının funksiyası eynidir. Deməli, onlar eyni ağacdır. V.N.Toporov folklordakı ağac şi­rəsini ana Tanrının südü ilə eyniləşdirmişdir. Ağac daha çox məhsuldarlıq Tan­rı­sı ilə qarşılaşdırılır (Toporov 1991,397). Yuxarıda deyildiyi kimi, Xəzər də­ni­zindəki ağac və onun insanlara ölməzlik verən şirəsi Xaoma adlanmışdır. Bu şi­rəni verən ağacın və onu qoruyan Tanrının da adı Xaomadır. Skiflər və sarmatlar həmin Tanrıya inanırdılar (Toporov 1992,578). Hətta skiflərin üç boyundan biri Xaoma içkisi hazırlayan skiflər adlanırdılar.

Bunlardan başqa, Xaomanın “bütün müalicə keyfiyyətlərinə malik ol­ma­sı” da yuxarıda qoyduğumuz sualı cavablandırmağa yaxşı imkan verir. Şumer mətnlərindən bilirik ki, Enki Absu Xəzər dənizində ilk insanı Ninqursaqla bir­lik­də yaratmışdır. Ninqursaq sağlamlıq tanrısıdır, bütün xəstəliklərin müalicəsi onun əlindədir. Tanrının Xaoma adlanması, Xaomanın müalicə keyfiyyətləri ilə Ninqursağın sağlamlıq tanrısı olması, Xaomanın Xəzər dənizində yerləşməsi və Enkiylə Ninqursağın da ilk insanı məhz Xəzər dənizinin qırağında yaratdıqları digər faktlarla birlikdə belə nəticə çıxarmağa imkan verir ki, Şumer və türk folk­lorunda geniş yayılmış “dirilik suyu”, “dirilik bulağı” Dirilik ağacının şirəsi olub, Xəzər dənizində yerləşir. Makedoniyalı İskəndərin də “dirilik suyu”nu ax­tararkan Azərbaycana gəlməsi yuxarıda deyilənlərlə tam üst-üstə düşür.