Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan şİfahi xalq əDƏBİyyatina daiR

Çörəklə bağlı inanclar. İnsanların qida mənbəyi kimi istifadə etdiyi ne­mətlər arasında duz və çörək xüsusi yer tutur və müqəddəslik nümunəsi sayılır. Duz maddə kimi bəşəriyyətə çox qədimlərdən məlumdur. İnsanın onunla ta­nış­lı­ğı yeddi min ildən çox tarixə aiddir. Qədim yunan şairi Homer “İliada” və “Odisseya” əsərində duzu müqəddəs substansiya, yəni bütün cisimlərin və ha­di­sələrin ilk əsasını təşkil edən maddə adlandırmışdır.

Qədim yunan filosofu Platon isə demişdir ki, duz allahların xüsusi qiy­mət­ləndirdiyi maddədir. Duza dini mərasimlərdə, ayrı-ayrı şəxslər və dövlətlər ara­sında müqavilələr bağlanan zaman xüsusi əhəmiyyət verilmişdir. Bu kimi hallar bütün dövrlərdə və ölkələrdə baş verdiyindən onları bütün bəşəriyyət üçün ümu­mi sayılan ənənələr hesab etmək olar.

Atalar sözlərində və məsəllərdə, eləcə də bir çox folklor nümunələrində duz sadiqlik və dostluq rəmzidir. Ona görə ki, duzun tərkibi həmişə dəyişməz qalır. Duzu suda həll etdikdə və duz məhlul şəklində buxarlandırıldıqdan sonra qabın dibinə yenə də kub kristalları şəklində çökür. Bu, duzun dəyişməz ol­du­ğundan xəbər verir. Duzla yanaşı, çörək də müqəddəs sayılmış və onun əvəzsiz olması göstərilmişdir. Qədim yunan və Roma mütəfəkkirləri duzu və çörəyi yüksək qiymətləndirmiş və onu “Tanrı sovqatı” adlandırmışdırlar. Dini ki­tab­lar­da da duz və çörək sədaqət, müqəddəslik, bolluq, saflıq və allahlarla xalqlar ara­sında birlik rəmzi kimi dəyərləndirilmişdir.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz nümunədə də insanlar yağışı yağdıran qüvvə qar­şısına duz-çörəklə çıxır və ondan aman diləyir. İnanca görə, bu zaman yağış kə­sir.

“Çörək Qurandan əvvəl gəlib” deyimi onun müqəddəsliyinə, hətta bəzən and vasitəsinə çevrilməsinə də gətirib çıxarır. Biz buna müxtəlif folklor nü­mu­nələrimizdə tez-tez rast gəlirik.

Kəlbəcər sakinlərindən dinlədiyimiz mətnlər içərisində çörəklə bağlı ol­duqca maraqlı inanclara rast gəldik. Bu inancların bir çoxu çörəklə bağlı yasa­q­ların olması ilə əlaqəli idi. Onun müqəddəsliyini qorumaq üçün müxtəlif vasi­tə­lərdən istifadə edirdilər. Çörəyi heç vaxt dizi üstünə qoymazdılar. Bu yasaq “çö­rəyi dizi üstündə olan adam”, yəni etibarsız, nankor adam deyiminə əsasən ya­ra­nıbdır. Doğrudur, deyim məcazi mənada işlənsə də, həqiqi mə­na­da çörəyi dizi üstünə qoymaq günah və yasaq sayılıbdır.

“Çörək bişirəndə sacla dördayaq arasından keçmək günahdır.

Oxlovun ucunu yandırmaq günahdır.

Sacı götürəndə sacın altındakı külü mütləq tərpətmək lazımdır.

Sacı kim ocağa qoysa (sac asmaq), o da götürməlidir. Yəni asanda günah et­diyi üçün götürəndə savab qazanar” (Həşimova Səmayə Ədli qızı, Comərd kəndi).

Bildiyimiz kimi, sac, dördayaq və oxlov çörək bişirmək üçün istifadə edi­lən əşyalardır. Burada əşyalarla bağlı yasaqlar isə çörəyin müqəddəsliyini onlar üzərinə də köçürülməsi ilə əlaqələndirilibdir. Eyni zamanda, çörəyin odda, ocaq­da bişirilməsi onun müqəddəslik yükünü daha da artırmışdır. Ümumiyyətlə, çö­rəyin tərkibində istifadə olunan taxılın, unun torpaqda yetişdirilməsi, onun hazır­lanması üçün suyun istifadə olunması və od vasitəsi ilə bişirilməsi torpaq, su, od kultunu özündə birləşdirir.

Başqa bir söyləyici isə bu barədə deyir: “Sac çörəyinin ortasına barmaqla de­şik açırlar. Bu, çörəyin sərin bişməsini təmin edir. O deşiyi nə qədər böyük aç­san, bir o qədər savab qazanarsan. Çünki o biri dünyada çörəkdə açdığın deşik boyda yer­dən ən istəkli, əziz adamını görürsən” (Həşimova Səmayə Ədli qızı, Comərd kən­di). Dini inanclarla bağlı olaraq bu inancda iki dünya–cənnət və cə­hənnəm düşün­cəsi yer alıbdır. Eyni zamanda, çörək cənnətə getmək üçün bir va­sitəyə çevrilibdir.

Mifik düşüncəyə əsaslanan başqa bir inancda isə “Çörəyin ilkini yeməzlər. Onu ya itə atarlar, ya da dul adama verərlər. Çünki kim yesə, dul qalar” deyilir. Bu isə təbiətdə mövcud olan nemətlərin hamısının ilkini paylaşmaqla bağlı bir inanc idi. Paylaşmasan, təbiət ananın sənə qəzəbi tutar və səni cəzalandırar. Çö­rəyin ilkinin verilməsi də onunla bağlıdır. Digər bir inanca görə isə, bu inanc “tasadlığa çıxmaq” mənasında işlənibdir. Bir söyləyicinin dediyinə əsasən, “qə­dim dövrlərdə çörək olduqca bol imiş, amma insanlar ona biganə yanaşmışdır. Bir gün bir gəlin sac kənarında yuxa bişirirmiş. Onun balaca uşağı paltarını ba­tı­rıb. Gəlin uşağı yuxa ilə təmizləyibdir. Onun hərəkəti Allaha acıq gedib və yer üzündə olan bütün çörəyi göyə çəkibdir. İnsanlar aclıqdan tələf olubdu. Nə qə­dər Allaha dua ediblərsə, Allah onları bağışlamayıbdır. Sonunda it-pişiyin üzünü Allaha tutub yalvarması ilə Allah çörəyi yer üzünə qaytarıbdır” (Abbasova Gü­nəş Şəmşir qızı, Nəcəfalı kəndi). Bunun üçün də insanlar çörəyi bişirəndə bi­rinci olaraq onu kəsib it-pişiyə verirlər ki, bu da onlara qarşı minnətdarlıq mə­na­sını daşıyır.

Çörəklə bağlı digər bir inancda isə deyilir: “Çörəyin sonunda balaca bir kömbə bişirərlər. Bu evdə uşağın olmasına işarədir. Çörəyi bişirib qurtaranda heç vaxt qurtardı deməzdilər. Onun əvəzində “çörək bərəkətləndi” deyərdilər. Çörəyi süfrədən qaldırmamış durmaq günah sayılır” (Əsgərova Nətavan Mürsəl qızı, Çorman kəndi). Bütün bu inanclar insanların nemətə olan hörmət və ona verdiyi dəyərlə bağlı olmuşdur.

Azərbaycanın ayrı-ayrı regionlarının folklorunda da çörəklə bağlı olduqca maraqlı inanclar, yasaqlar olmuşdur. Nümunə üçün: Ağdaş folklorunda “təndirə kim çörək yapsa, birinci özü yeməlidir. Başqası yesə, əri ölər” (3, 183). Göyçə folklorunda “çörəyi süfrəyə tərsinə qoysan, evin bərəkəti göyə qaçar” (4, 80). “İsti çörəyin üstünə çıxanda “bərəkətli olsun” deyib bir tikə kəsməsən, evin bə­rəkəti qaçar” (4, 93). “Təndirə küt getmiş çörəyi yeyən adam pul tapar” (4, 91). “Çörəyi tək əllə kəsmək günahdır” (4, 21).

Azərbaycan xalqının tarixi təcrübəsinə əsaslanan və nəsildən-nəslə ke­çi­rə­rək günümüzə qədər gələn inancları olmuşdur. Bəzən bu inanclar dini baxımdan batil inanclar olmuşdur. Batil inanc heç bir əsasa söykənməyən, xurafat, yalan və sonradan qondarma olan inanclardır. İnsanlar yarandığı gündən indiyə qədər başlarına bir bəla gəldikdə, çətinliyə düşdükdə dərman və şəfa ümidi ilə hər ça­rəyə baş vururlar. Bəzən də bu çarələri inanclarda axtarırlar. İnanclar özləri ilə mifik təfəkkür və dünyagörüşümüzü, tarixi, mədəni dəyərlərimizi qoruyaraq bu­günümüzə qədər gətirmişdir.

Ovçuluqla bağlı inanclar. Ovçuluq ən qədim sənətlərdən biri olub, qədim insanların əsas qida mənbəyini təşkil etmişdir. Ovçuluq sənəti ibtidai icma qu­ru­luşu şəraitində meydana çıxmışdır. Rəssamlıqla bağlı ən qədim nümunələr kimi Paleolit, yəni qədim daş dövründə mağaraların divarlarında qazılan, yaxud rəng­lə işlənən təsvirlərdən, xırda heykəlciklərdən, eləcə də qayalar üzərində nəqş olunmuş mamont, bizon, maral kimi heyvanların təsvirlərindən ibarətdir. Bu da onu göstərir ki, ibtidai insan ovçuluqla artıq məşğul olmuşdur. Mezolit dövründə isə ox və kamanın kəşfi ovçuluq sənətini daha da inkişaf etdirdi.

Daim amansız təbii qüvvələr və çoxsaylı maneələrlə rastlaşan ibtidai in­sanları qayalar üzərindəki ov səhnələrini çəkməyə vadar edən anlamadığı bu qüvvələr qarşısında aciz qalmaları olmuşdur. Ovçular ova çıxmazdan qabaq yer­də vəhşi heyvanın təsvirini cızır və həmin təsvirə səcdə edərlərmiş. Beləliklə, onlar ovda müvəffəq olacaqlarına inanırdılar. Ov mərasimləri keçirilmiş, hətta özlərinə “ov tanrısı” belə yaratmışdırlar. “Ova sitayiş edilmişdir. Etiqada görə, ovun taleyi məhz ov tanrısından asılıdır. Tanrı insanlara ov bəxş edə də bilər, ovu onların əlindən ala da bilər” (8, 80). Bu cür rituallarla insanlar ovçuluq sə­nətində özünəməxsus inanclar sistemi yaratmışdır.

Ovçuluq folklor və mifoloji mətnlərdə xüsusi yer tutmuşdur. Türk xalq­ları ova böyük əhəmiyyət vermiş, onu igidliyi, bacarığı, çevikliyi və s. yoxlamaq üçün bir növ məşq hesab etmişlər. Ov və ovçuluq türk, monqol və Sibir xalq­la­rında hərbi-təsərrüfat əhəmiyyəti daşımışdır. Qədim tarixi abidəmiz olan “Dədə Qorqud” dastanında da ovçuluqdan geniş bəhs edilmişdir. “Qazan bəyin ova çıx­masından istifadə edən kafirlər onun evini yağmalayır. Bunu yuxu vasitəsilə bi­lən Qazan xan qardaşı Qaragüneyə “Mənim avımı bozma, ləşkərimi dağıtma”, – deyir (10, 234). Burada ovun pozulması uğursuzluq, nizamın pozulması mə­na­sında işlədilir. Belə bir qayda var idi ki, ova getdinsə, ovu pozmaq olmazdı. Ovu ancaq ovu təşkil edən poza bilərdi. Bu qayda dastanın bir çox yerlərində qo­ru­nub saxlanılmışdır.

Kəlbəcər dağlıq ərazilərə və zəngin flora-faunaya malik olduğu üçün bu­rada ovçuluq sənəti də inkişaf etmişdir. Regionun mahir ovçuları var idi ki, on­ların atdığı bir güllə də boşa çıxmazdı. Zəngin faunaya malik olan meşələrdə maral, ceyran, cüyür, dağkeçisi, dovşan, dələ, kəklik, turac, qırqovul və s. Hey­vanlara rast gəlmək mümkün idi. Bunun sayəsində də ovçular ov vurmaq sə­nə­ti­nə yiyələnmişdirlər. Müxtəlif kənd sakinlərindən dinlədiyimiz mətnlər içərisində ovçuluqla bağlı olduqca maraqlı hekayələrə və inanclara rast gəldik. Bunlardan biri də “tüfəngin çilləyə düşməsi” inancı idi.

Tüfəngin bağlanması, yəni çilləyə düşməsi inancı mahir bir ovçunun tü­fəngindən atılan güllənin atdığı ova dəyməməsi ilə bağlı idi. Buna da “tüfəngin bağlanıb” deyərdilər. Bu iki halda ola bilərdi: Birinci, ovçu yüz ov ovladıqda tü­fəng çilləyə düşərdi. İkinci isə, ov ətindən hamilə, yaxud da zahı qadın ye­yər­di­sə, həmin ovçunun tüfəngi çilləyə düşərdi.

Tüfəngi çillədən çıxartmaq üçün də xüsusi tədbirlər görərdilər. Birinci hal­da, həmin ovçu tüfəngini dəyişməli, yaxud başqasına satıb, sonra geri almalı və yaxud da tüfəngi sonuncu ovunu vurduğu yerdə qırx gün torpağa basdırmalı idi. Əkiz uşağı olan ananın iki hörüyünün arasından üç dəfə keçirəndə də tüfəng açı­lardı.

İkinci halda isə ovçunun tüfəngi ov ətini yeyən hamilə və ya zahı qadının köynəyinin içindən keçirilməli idi. Bunları etdikdən sonra tüfəng açılardı, yəni ovçunun atdığı güllə boşa çıxmazdı (Abbasov Bəhlul Kavış oğlu, Seyidlər kən­di).

Azərbaycan mifoloji mətnlərində, eləcə də Şəki regionuna məxsus folklor nümunələrində yuxarıda qeyd etdiyimizə oxşar inanclara rast gəlmək olar. Nü­munə üçün, “ov ətindən zahı qadın yesə, tüfəng qırxa (çilləyə) düşər. Buna görə də ov əti yeyən zahı saçının ucunu düyünləyib sonra yeməyə başlamalıdır”. “Tü­fəngi əkiz uşağı olan qadına verirlər ki, onu ayaqlarının arasından keçirsin. Son­ra ov­çu növbəti ovdan həmin qadına da pay ayırır” və s. göstərə bilərik (5, 97).

“Qarabağ folkloru” kitabında əraziyə məxsus toplanmış nümunələr içə­ri­sində tüfəngin çilləyə düşməsi haqqında yazılıbdır:“Tüfəngi yerə qoyuf üs­dü­n­nən keçəndə tüfəng tilsimə düşür. Onu tilsimdən çıxartmaq üçün quşdan-zaddan vuruf, qanını tüfəngin üsdünə çəkərlər ki, tilsimdən çıxsın” (6, 142).

Qeyd etdiyimiz üsullardan hər hansı birini icra edən ovçunun növbəti ovu uğurlu keçərsə, tüfəng çillədən (qırxdan) çıxmış sayılır. Əgər olmazsa, demək, ovçunun tüfəngi hələ də çillədən çıxmayıbdır.

Ovçuluqda qadağan edilmiş inancların biri də “ovun omba durması” inan­cıdır. “Yüz ov vuran ovçunun qarşısında ovu omba durardı. Bu, o demək idi ki, artıq ovçu tilsimi qırıb və onun ovları qarşısında hazır dayanır” (Dadaşov Mə­həmməd Muxtar oğlu, Qamışlı kəndi).

Başqa bir söyləyici isə deyir ki, “ovun omba durması ovçuya xə­bər­dar­lıq­dır. Ovların hamısı ovçuya xəbərdarlıq edir ki, artıq ov vurmaq həddini aşıbsan. Ovçu bu ovu nə qədər edərdi, vura bilməzdi. Tüfəngi çilləyə düşərdi. Bəzən bu ov qucağında körpəsi olan qadın cildində, bəzən də ağpaltarlı, uzunsaçlı qız cil­dində görsənirdi. Beləliklə də, ovçu tüfəngi ya çillədən çıxarmalı idi, ya da ki, ovçuluqdan əl çəkməli idi” (Dadaşov Məhəmməd Muxtar oğlu, Qamışlı kəndi).

Bu nümunələrə bənzər süjetlərə Azərbaycan mifoloji mətnlərində yer alan ovçuluq mifləri bölməsində də rast gəlmək olar. Kitabda verilmiş iki mətndə heyvan insana çevrilərək ovçuya xəbərdarlıq edir. Mətnlərin birində ovçunun vurduğu qadın ceyrana çevrilir. Bu hadisədən bərk qorxmuş ovçu bir daha ova getmir. Digər mətndə isə ovçunun atmaq istədiyi təkə ağsaqqal, nurani bir qo­ca­ya çevrilir və ona xəbərdarlıq edir (9, 53).

Zəngəzur folklor antologiyasında da “ovun omba durması” ilə bağlı iki mətn verilmişdir. Hər iki mətndə də ovun sayının yüzü keçdiyi üçün ov onun qar­şı­sın­da omba durur (2, 46).

Sakinlərdən topladığımız məlumatlara əsasən, “omba durmaq” yüz ovdan sonra olur və bu iki mənada anlaşılır. Birinci, ovçuya xəbərdarlıq, ikinci isə, ov­çunun artıq ov tilsimini sındırması və onun ovunun qarşısında hazır dayanması mənasında işlədilir.

Ovçuluqda digər bir sınamalar var idi ki, bu da “ovun uğurlu günləri” idi. Ovun əsas mövsümü payız ayları olardı. Bəzi ovçular hər vaxt ova çıxardı. Am­ma ovun balalayan vaxtlarında heç bir ovçu ova güllə atmaz idi. Bu, böyük gü­nah sayılardı, həmçinin də cəzası ağır olardı. Söyləyicinin dediyinə görə, “həf­tə­nin birinci günü ova çıxmazdılar. Bu gün ağır, uğursuz gün sayılardı. Adətən həftənin cümə günü ova çıxardılar. Hər ovçunun sınanmış günləri olardı. Bu günlərdə ova çıxmaq onlara uğur gətirərdi” (Abbasov Bəhlul Kavış oğlu, Seyid­lər kəndi).

Topladığımız məlumatlar içərisində ovlanmış heyvanın əti ilə də bağlı ma­raqlı yasaqlar var idi. Ovçu ova çıxanda yanında yoldaşı olardı. Ovladığı ovu yanın­da ne­çə ovçu varsa, onunla yarı bölməli idi. Əgər bu bölgü anında ya­n­la­rı­na kimsə gəlsə, “ov üstünə gəlibsən” deyib, onu da paya şərik edərdilər. Ov ətini tərəziyə qoy­maz, yaxud da satmazdılar. Ovçu Sarı Məhəmməd kimi tanınan Da­daşov Mə­həmməd Muxtar oğlu yuxarıda qeyd etdiklərimizi dörd misralıq şeirlə belə ifadə etdi:

Ovçu olan ova güllə atmasın,

Ətin qoyub tərəziyə satmasın.

Səni görüm, ovçu, balan artmasın,

Bu dağda bir maral nə yaman mələr

(Dadaşov Məhəmməd Muxtar oğlu, Qamışlı kəndi).

Ovçuluqla bağlı bu cür yasağa “Zəngəzur” folklor antologiyasında rast gəlmək olar.

Ovçu, ovun atmasın,

Ətin tərəziyə qoyub satmasın.

Ovçu, sənin isbin-kisbin partlasın,

Bu dağda bir maral yaman ağladı (2, 23).

Hər iki nümunədə ovçunun ova güllə atmamaq və onun ətinin tərəziyə qo­yub çəkməmək, hətta satmamaq kimi yasaqlardan bəhs edilir. Eyni zamanda, son bənddə də dağda vurulan marala görə ovçuya qarğış edilir. Birinci variantda daha qabarıq şəkildə –“balan artmasın” deyilirsə, digər nümunədə bir az yumşaq –“isbin-kisbin partlasın” söylənilir.

Ovçuluqda xalqdan gələn və xalq tərəfindən qoyulan qanun-qaydalar var idi ki, hər bir ovçu bu qayda-qanunlara mütləq əməl edərdi. Əgər etməsə, o, hə­qiqi ovçu adını ala bilməzdi. Buna aid Kəlbəcər sakinlərinin söylədiyi nü­mu­nə­ləri də göstərə bilərik:

“Ovçu ova təmiz, pak getməli idi.”

“Ov əti ilə heç vaxt içki içməzdi. Yoxsa, ov haramlanardı.”

“Ov ətindən mütləq pay verilməli idi.”

“Ovçu vurduğu ovun baş-ayağını özünə götürməli idi.”

“Ovçu ovda heç vaxt tüfəng dəyişməzdi.”

“Balalı heyvana heç vaxt güllə atmaz idilər.”

Qaraqoyunlu folklor antologiyasında da ovçuluqla bağlı nümunələrə rast gələ bilərik: “Ova gedərkən qabağınıza tülkü çıxardısa, ovunuz uğurlu, dov­şan çıxardısa, uğursuz olardı (7, 20). Tüfəngin üstündən adlamaq pisdir, belə olanda geri qayıtmaq lazımdır” (7, 27).

Folklorumuza ovsun nəğmələri kimi daxil olan ovçuluqla bağlı nəğmələr də vardır. Daha qədim dövrlərə aid olan ovçu nəğmələri həmin peşə ilə bağlı ya­ra­nıb, nidalı, çağırışlı sözlərlə şifahi poeziyamıza daxil olmuşdur. Ovçu nəğ­mə­lə­ri bir sıra hallarda tuluqda, tütəkdə, fitdə çalınan havalarla müşayiət olun­muş­dur:

Ova gedən,

Ovun tuş.

Ovun olsun

Maral, quş...(8, 81).

Topladığımız nümunələr içərisində “Ovçu Pirim”lə də bağlı üç mətn var­dır. Lakin mətnlərin ümumi strukturu və məzmun xətti demək olar ki, folkloru­muzda mövcud olan “Ovçu Pirim” mətni ilə tam eynilik təşkil edir. Bunun üçün təkrarçılıq olmasın deyə ondan yazmağı lazım bilmədik.

Ovçuluqla bağlı folklorumuzda atalar sözləri də xüsusi yer tutur. Bun­lar­dan nümunə kimi “Ovçuya dağı nişan verdilər, “ovu nişan verməzlər”, “Ovçu ovda, yolçu yolda gərək”, “Ovçu neçə ala bilsə, ayı da o qədər yol bilər”, Ovu bərəsindən vurarlar”. və s.” göstərmək olar (1, 121). Hər bir atalar sözü ov­çu­luqla bağlı olub, ona aid bəzi məlumatları özündə saxlayır.

Bəzi qədim inanclar və mərasimlər zaman keçdikcə öz əhəmiyyətini itir­məyə başlayır. Yalnız yaddaşlarda yaşayan bu adət-ənənələr indiki dövrümüzdə xalqımızın dünyabaxışını, etiqadını, məişət tərzini, təbiətə, cəmiyyətə mü­na­si­bə­tinin öyrənilməsində mühüm elmi əhəmiyyətə malikdir.

Qurd ağzı bağlama inancı. Türk xalqlarının mifologiyasında mühüm yer tutan obrazlardan biri də qurd obrazıdır. Qədim dastanlarda və digər folklor nümunələrində bu obrazın müxtəlif funksiyalarını izləməklə onun mifoloji tə­fəkkürdə yerini müəyyən etmək mümkündür. Daha çox ilkin yaradılışla bağlı miflərdə, əfsanələrdə və dastanlarda yer alan qurd obrazı haqqında geniş mo­no­qrafiyalar, araşdırmalar aparılmışdır. Bizim araşdırmamız isə Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrinə məxsus folklorda olan “qurd ağzı bağlama” inancının fərqli və oxşar cəhətləri ilə bağlı olacaqdır.

Bir çox türk xalqlarının folklorunda qurd obrazına qarşı münasibət bir mə­nalı olub, bu xalqlar qurdu özlərinə totem seçmiş, özlərinin ulu əcdadı elan et­mişdirlər. “Qədim çağların köçəbə xalqlarında bütün sakral olanlara olduğu kimi qurda da ikili münasibət vardı. Bütün bunlarla yanaşı türk xalqlarında qurddan ada­ma ziyan gəlməyəcəyi inancı əsas olmuşdur” (14, 229). Buna bax­mayaraq, Azər­baycan folklorunda qurd totem kimi yox, əksər hallarda bələdçi-xilaskar ro­lunda çıxış edibdir. Qədim dastanımız olan “Dədə Qorqud” das­ta­nın­da qurd mo­tivi müsbət mənada olub, yol göstərən, əziz, mübarəküzlü, güclü bir obraz kimi gös­tərilmişdir. “Salur Qazanın evinin yağmalanması boyunda” Qa­zan xan yurdu­nu canavardan “qurd üzü mübarəkdir”, “qurdla bir xəbərləşəyim” deyə soruşur:

Ordunun xəbərini bilirmisən, degil mana!

Qara başım qurban olsun, qurdum sana! (10, 33).

Bu isə qurdun xeyirxah və mübarək heyvan sayılmasına işarədir. Xalq arasında bu gün də mövcud olan inanclar əski dastanlardakı mifik qurd obrazına inam ruhunu özündə yaşadır.

Qəhrəmanlıq dastanımız olan “Koroğlu” dastanında isə Koroğlu igid­lə­ri­nin gücünü, qüvvətini qurdla müqayisə edir:

Dəmirçioğlu, mən yarağa dolaram,

Ac qurd kimi düşmən üstə ularam...(11, 60).

Qurd obrazı ilə bağlı Azərbaycan folklorundakı təzadlıq daha çox atalar sözlərində özünü göstərir. Məsələn, “Arxalı köpək qurd basar” (1, 45) atalar sö­zündə əgər qurd bizim üçün totem olsa idi, ulu əcdadlarımız onu heç vaxt kö­pəklə müqayisə etməz və totem-yaradıcı hesab etdikləri heyvanı heç vaxt kö­pə­yə məğlub etdirməzdi.

Digər bir nümunədə isə insanın qurda çevrilməsidir ki, buna biz Azər­baycan mifoloji mətnlərində rast gəldiyimiz “Qurd Zalxa” mətnində rast gəlirik (9, 122). Burada qadın qurda çevrilib vəhşi bir heyvan olur və insanları məhv et­məklə məşğul olur. Bu mətnə əsasən qurd nəsli artıran bir totem kimi yox, ək­si­nə onu məhv edən kimi göstərilmişdir. Eləcə də, bir çox ovsunlarımız var ki, bu­rada qurd ayrılıq, nifaq gətirən bir vasitəyə çevrilir. Qurdun ehtiva etdiyi mənəvi qüvvədən istifadə edərək insanların dilini, ağzını, könlünü bağlamaq da olur. Bunun üçün qurd yağından istifadə edilir. İnanca görə, “üstünə qurd yağı sür­tü­lən insanlar arasına nifaq, düşmənçilik düşür. İnsanların gülərüz olmalarını ən­gəlləyir, onların xoş danışmaqlarının qarşısını alır” (13).

Qurdla bağlı folklorda maraqlı bir inanc da var ki, bu da “qurd ağzı bağ­la­ma” inancıdır. Burada da qurda müsbət yox, mənfi münasibət özünü gös­tər­miş­dir.

Bu ovsunu Azərbaycanda və digər türk xalqlarının folklorunda gecə sa­hib­siz çöldə qalan heyvanları qurddan qorumaq üçün yerinə ye­ti­rər­di­lər. Bu inanc da­­ha çox dağlıq fiziki-coğrafi əraziyə malik olan və tə­sər­rü­fat­çı­lıq­la – maldarlıqla məş­ğul olan regionlarda geniş yayılmışdır. Kəlbəcər regionunun sa­kinlərindən top­ladığımız nümunələr içərisində “qurd ağzı bağlama” ovsunu da xüsusi yer tutur.

“Mal-qara meşədə qalanda onu canavardan qorumaq üçün müxtəlif ov­sun­lar oxuyardılar. Bunun üçün ya mollaya, ya da kəndin ağsaqqal-ağbirçəyinin yanı­na gedərdilər. Ovsunu oxumaqla yanaşı, bəzi ayinlər də edərdilər. Sümük bıçağı və ya təzə bıçağı üfürüb ağzını bağlaya-bağlaya aşağıdakı sözləri oxu­yar­dılar:

Ayı gördüm ağladım,

Gülü dəstə bağladım.

Öz əmlakımın üstündə,

Qurdun ağzını bağladım.

Bunu deyib bağlayırdılar”

(Məmişov Xansuvar Şahsuvar oğlu, Çaykənd kəndi).

İnanca görə, mal-qaraya qurd dəyməzdi. Ovsunlanmış bıçaq mal-qara ta­pılmayınca açılmazdı. Açılardısa, qurd yeyərdi. Burada istifadə edilən sümük, yaxud da təzə, işlənməmiş bıçaq sanki qurdun ağzı kimi təsəvvür edilir və onun bağlanması, açılması ilə qurdun ağzı da bağlanır və açılırdı. İnsanların belə ma­gik rituallarda əsasən metal alətlərdən istifadə etməsi metala verilən dəyərlə əla­qəlidir. Qədim insanlara təbiətdə mövcud olan bir çox proseslər kimi metal da qeyri-adi görsənmiş və onun bu gücündən özləri üçün istifadə etmişdirlər. Buna nümunə kimi yağışın yağması, yaxud da kəsməsi üçün edilən ayinlər içərisində dəmirin isladılması və qızdırılmasını da bununla əlaqələndirə bilərik. Eyni za­manda, təkcə ayinin yerinə yetirilməsi bıçaqla yox, oxunan ovsundakı sözlərlə və onu oxuyan insanın kimliyi ilə də bağlı olmuşdur.

Başqa bir söyləyici isə bu ovsunu oxuya-oxuya yeniyetmə bir qızın saç­la­rından və bıçaqdan istifadə etdiklərini söylədi. “Qızın saçının ucunu düyünləyib aşağıdakı sözləri oxumalı idin. Mal-qara tapılana qədər də qız saçındakı o dü­yü­nü açmamalı idi.

Aya baxdım ağladım,

Günə baxdım ağladım.

Filan yerdəki yerlərdə,

Fatma nənənin əli ilə,

İmamlarımızın qılıncı ilə,

Qurdun dilin, ağzın bağladım,

Dərin quyuya salladım”

(Alşanov Natiq Təbib oğlu, Qamışlı kəndi).

Burada ovsunu oxuyan adamın yeniyetmə olması və evli olmaması onun pak, təmiz biri kimi göstərilməsi ilə bağlıdır. Qurd ağzı ilə bağlı nümunələrin hər birində müşahidə etdik ki, bu ayini yetirən adam ya gənc, saf bir qız uşağı, yaxud da sayılıb-seçilən bir ağsaqqal, ağbirçək olmalı idi.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz ovsunun sözlərində Ay və Günün adlarının çə­kil­məsi onların sakral mənası ilə əlaqəlidir. Lakin “Fatma nənənin əli ilə, İmam­la­rımızın qılıncı ilə” bəndi isə dini məzmuna malik olub, sonradan əlavə edil­miş­dir. Buna nümunə kimi topladığımız digər ovsunları da göstərə bilərik.

“Qurd ağzı azar olsun,

Dörd yanı bazar olsun.

Saxlayan Allah olsun,

İçində Məhəmməd olsun.

Qurdun, quşun ağzını bağlayıram”

(Həsənov Mustafa Əhməd oğlu, Yanşaq kəndi).

Yaxud da:

“Bisim Bismillah,

Bisimi yazan Qulhüvallah.

Qulhüvallahın bir ola,

Yamanı verə yola.

Mal-heyvan gəzər örüşdə,

Qurd-quş dəyməsin deyə,

Bıçağın ağzını bağlayıram”

(Şəmilova Qüdrət Allahverdi qızı, Nəcəfalı kəndi).

“Qurd ağzı bağlamaq” inancı İslam dinindən əvvəl türk xalqlarında möv­cud olmuşdusa da, İslam dinindən sonra ona yeni ayinlər əlavə edilərək dini don geyindirməyə çalışdılar. Bıçaq ağzı açıb-bağlamaq, düyün atıb, düyün açmaq di­­ni­mizdə magik, falçılıq, baxıcılıq kimi adlandırılan mövzulardır. Lakin qeyd et­diyimiz mətnlərdə əlavə edilən sözlərə baxmayaraq, ovsun öz ilkin variantından hər hansı bir elementini qoruyub saxlamışdır.

İran türklərində “qurd ağzı bağlamaq” ayini pak, mömin bir imam və ya­xud da ağsaqqal tərəfindən icra edilir. Bağlama və açma tətbiqi bir çox yerdə ol­du­ğu kimi bıçaqla edilməkdədir. Türkiyənin Çanaqqala bölgəsində isə “qurd ağ­zı bağ­lamaq” ayini “Quran”dakı “Qureyş” surəsi tərsindən oxunmaqla yerinə yetirilir.

Azərbaycanın bir çox bölgələrində əsasən də coğrafi yaxınlığı olan re­gi­onlarında–Kəlbəcər, Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Füzuli və s. “qurd ağzı bağ­la­maq” ayini eyni cür keçirilibdir.

Başqa bir söyləyici isə fərqli bir üsulla, yəni təmiz, işlənməmiş qayçı, ya­xud da ipə düyün vurmaqla da qurdun ağzını bağladıqlarını söyləyirdi. İplə ayi­nin yerinə yetirilməsi bir çox ovsunlarda mövcuddur. Azərbaycan folklorunda iplə ağız bağlamaq təkcə qurda aid deyildir. Burada insanların da ağzını bağ­la­maqla hər hansı bir istənilməyən hadisənin qarşısının alınması nəzərdə tutulur. Söyləyicilər, əsasən, elçiliyə gedəndə qızın evindən mənfi cavab almamaq üçün, yaxud imtahana gedərkən, hər hansı bir işin düzəlməyi üçün ona mane ola bi­lə­cək adamın dilini ağzını bağlamaq məqsədi ilə ipə düyün vuraraq edirdilər. Bu­nunla həmin işin uğurlu olacağına inanırdılar.

“Qurd ağzı bağlamaq” ayinində maraqlı bir fakt var ki, bu da çöldə, me­şədə qalmış heyvana məhz qurdun toxunacağına necə əmin ola bilməkləri idi. Belə bir sual ortaya çıxır ki, heyvana qurddan başqa bir heyvan toxuna bil­məz­di­mi ki, bu ovsunda yalnız qurdun ağzını bağlamağa çalışırlar. Bir söyləyicinin dediklərinə əsaslansaq, biz bu suala məntiqli bir cavab tapa bilirik. Söyləyicinin danışdığı bir mətndə “ağzı bağlanmış qurd heyvanın yanına yaxınlaşa bilmir, onun ətrafında dolaşıb durur. Elə ki, sən heyvanı tapmamış ovsunladığın bıçağın ağzını açsan, qurd heyvanı o andaca parçalayıb yeyir” (Dadaşov Məhəmməd Muxtar oğlu, Qamışlı kəndi). Bu da onu göstərir ki, qurdun ağzının bağlanması bir tərəfdən heyvanın yeyilməməsinin qarşısını alırsa, digər tərəfdən də onun başqa vəhşi heyvanlardan qoruyur. Başqa bir anlamda isə təbiətdə vəhşilik və qüvvətlilik səviyyəsinə görə də qurd digər heyvanlardan üstünlük təşkil edir. Bunun üçün də doğru olaraq ovsunda ən təhlükəli heyvanın adının çəkilməsi daha uyğun olardı.

Qurdun ağzının bağlanması və heyvanın sağ-salamat qalması bu ayinin bit­məsi demək deyildi. “Heyvan tapıldıqdan sonra bağladığımız bıçağı, yaxud ipi, saçı və s. açardıq. Böyüklərimiz deyirdi ki, qurdun ağzını açın, yoxsa ac qa­lıb ölər. Günah etmiş olarsınız” (Dadaşov Məhəmməd Muxtar oğlu, Qamışlı kən­di).

Folklorda belə bir inanc da vardır ki, qurd yeddi çay üstündən, yaxud yeddi kənddən keçsə, ovsun özü-özünə açılardı (9). Başqa bir inanca görə isə, bağlanmış bıçağı suya salanda ovsun pozulardı (12).

Qurdla əlaqədar inanclar yalnız türk mifologiyasının məhsulu olmayıb, eyni zamanda yaşayan xalq inancımızın da sıx rast gəldiyi bir obrazıdır. Türk xalq inanclarında müşahidə etdiyimiz qurdun simvolu qurdun türk dastanlarında boynuna götürdüyü missiyadan fərqli deyil. Qurd ağzının bağlanması ilə əla­qə­dar inam və ayinlərdən bizə görə qurdun türk inanc sistemindəki gerçək yerinin təyin olunması etibarilə çox əhəmiyyətlidir.