Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan şİfahi xalq əDƏBİyyatina daiR
Yüklə 1,19 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Altay MƏMMƏDOV AMEA Folklor İnstitutu, e-mail: altay.memmedov@mail.ru GÖYÇƏLİ AŞIQ NƏCƏFİN DEYİŞMƏLƏRİ Xülasə
- Açar sözlər
- Key words
- Ключевые слова
- Səadət MUSTAFAYEVA AMEA Folklor İnstitutunun böyük elmi işçisi, Mustafayeva 1972 @ lnst.ru
QAYNAQLAR 1. Atalar sözü. Tərtib edəni Bəydili C. Bakı, Öndər, 2000
Altay MƏMMƏDOV AMEA Folklor İnstitutu, e-mail: altay.memmedov@mail.ru GÖYÇƏLİ AŞIQ NƏCƏFİN DEYİŞMƏLƏRİ Xülasə Göyçəli Aşıq Nəcəf zəngin yaradıcılıq yolu keçmişdir. Onun şeirləri müxtəlif toplularda və kitab şəklində nəşr olunmuşdur. Deyişmələri bir forma kimi müxtəlifliklə və haqqında bütöv təsəvvür yaratmaq imkanları ilə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Aşıq yaradıcılığında deyişmələrin semantikasını, üslubi ifadə imkanlarını öyrənmək üçün əsaslı mənbədir. Açar sözlər: aşıq yaradıcılığı, Göyçə aşıq mühiti, Göyçəli Aşıq Nəcəf, deyişmə VERBAL DUELINGS OF ASHOUGH NAJAF OF GOYCHA Summary Ashough Najaf from Goycha has lived a rich life of oeuvre. His poems were published as books, and within various collections. His duelings have specific importance due to their variety of forms and abilities to express complete ideas. They are major resources to study the semantics of verbal duelings and their stylistic means of expression in ashough art. Key words: Ashough oeuvre, Goychas ashough environment, Ashough Najaf of Goycha, verbal duelings ОБМЕН СТИШКАМИ АШУГ НАДЖАФА ГОЙЧАЛИ Резюме Ашуг Наджаф Гойчали прошел богатую творческую жизнь. Его стихи изданы во многих сборниках и в виде книг. Его обмен стихами, как форма имеет огромное значение как разнообразием, так и возможностями создавать полное представление о нем. Оно является достоверным источником для изучения возможностей стилистики выражения, семантику обмена стихами в творчестве ашуга. Ключевые слова: Творчество ашуга, ашугская среда Гойча, Ашуг Наджаф Гойчали, обмен стихами Göyçə aşıq mühitində müxtəlif istiqamətli araşdırmalara zərurət doğuran sənətkarlardan biri də Aşıq Nəcəfdir. Onun zəngin ədəbi irsində aktuallıqla görünən problemlər kifayət qədərdir. Onlardan biri də deyişmələrinin forma mahiyyətinin, məzmun və mündəricəsinin açılmasıdır. Ümumiyyətlə, aşıq yaradıcılığında deyişmələr mühüm bir hissəni təşkil edir. Türk tədqiqatçısı Nazim İrfan Tanrıqulu onu “aşıqlar divanı” (7) kimi vurğulayır. Bunu ustad sənətkarlardan Xəstə Qasımın, Ləzgi Əhmədin, Qurbaninin, Dədə Yadiyarın, Aşıq Alının, Aşıq Yığvalın və digərlərinin qarşılaşması timsalında görürük. Hətta deyişmələr bir forma kimi mahiyyətində yeni dəyərlər qazanaraq yazılı ədəbiyyata da özünün təsirini göstərmiş, M.V.Vidadinin, M.P.Vaqifin, Ağqız oğlu Purinin, Sarı Çobanoğlunun və başqalarının şəxsində yeni mahiyyət kəsb etmişdir. Bu rəngarənglik aşıq yaradıcılığında da müxtəlifliklərlə müşahidə olunmuşdur. Daha doğrusu, Nazim İrfan Tanrıqulunun dediyi kimi “haqq divanı” (7) olmadan çıxmış, fikrin düşüncənin ifadəsi üçün yeni dəyərlərlə səciyyələnmişdir. Hətta XIX əsrdə Q.Zakirin, M.F.Axundovun, Cəfərqulu xan Nəvanın, Məhəmməd bəy Aşiqin, Mirzə Həsən Mirzənin, Aşıq Pərinin, Kazım ağa Salikin, Məsum Əfəndi Qiyasbəylinin və başqalarının yaradıcılığı timsalında bir növ yazılı ədəbiyyata təsirdə, yeni dəyərlərdə görünmüşdür. Aşıq yaradıcılığında deyişmə özlüyündə janr modeli, düşüncə tipi kimi vahid bir sistemi işarələyir. Folklorşünas P.Əfəndiyev yazır: “Deyişmə aşıqların sənətkarlıq bacarığını, istedadını, dünyagörüşünü, biliyini nümayiş etdirmək üçün mühüm vasitələrdən biridir” (2, 249). Onun mahiyyətində bütünlükdə xalq təfəkkürünün zənginliyi, aşıqlığın çəkisi və məsuliyyəti ifadə olunur. Bu səbəbdən də deyişmənin bir formul kimi janr modelinə uyğun müxtəlif müstəvilərdə izahlı gərəyi yaranır. Burada estetik məlumat hadisəsi olma, kanoniklik, struktur-semantik əlaqələrin bütövlüyü, kompozisiya prinsipi və s. məsələlər aydınlaşma zərurətində görünür. Çünki deyişmə bir formul kimi bədii-estetik sistemin hadisəsidir. Aşıq yaradıcılığında deyişmə ilə yazılı ədəbiyyatda deyişmə fərqli tənasüblərdə (məlumat inikası, subyektin özünü ifadəsi, janr məntiqinin təzahürü prinsiplərində) araşdırmanı aktuallaşdırır. Göyçəli Aşıq Nəcəfin yaradıcılığı timsalında deyişmənin şərhi bir istiqamətdə mühiti ifadə edir. Məlum olduğu kimi, Göyçə aşıq mühiti özünün zənginliyi, poeziya ruhu, ifa özünəməxsusluqları və bütünlükdə ayrı-ayrı sənətkarlarının yaradıcı təbiəti ilə həmişə digər mühitlərə təsirdə görünmüşdü. Miskin Abdal, Ağ Aşıq, Aşıq Alı, Aşıq Ələsgər, Şişqayalı Aydın, Şair Məmmədhüseyn, Usta Abdulla, Növrəs İman, Aşıq Talıb və s. onlarla sənətkarı (həm aşıq, həm də el şairləri) aşıq sənətinə öz töhfələrini vermişlər. Aşıq Nəcəf də həmin mühitin istedadlı nümayəndələrindəndir. Aşıq Ələsgər ocağına məxsus sənətkardır. Məhz bu istedadın, zənginliyin nəticəsidir ki, hələ gənc yaşlarından, təxminən otuzuncu illərdən bu mühitin marağında olmuşdur. Folklorşünas H.Əlizadə, daha sonra Ə.Cavid onun şeirlərindən nümunələri ayrı-ayrı toplularda vermək məqsədində olmuşlar. Artıq Göyçəli Aşıq Nəcəfin yaradıcılığı bir toplum şəklində İ.Ələsgər tərəfindən “Göyçəli Aşıq Nəcəf” (Bakı, Səda, 2000) adı ilə çap olunmuşdur. Bu kitab sənətkar haqqında bütöv təsəvvür yaradır. Qoşmaları, gəraylıları, təcnisləri, divaniləri, müxəmməsləri, qəzəlləri onun zəngin yaradıcılıq yolu keçməsini aydın şəkildə ifadə edir. İ.Ələsgər yazır: “Saz götürdüyü zamandan şeir yazmağa başlayan aşıq Nəcəfin yaradıcılığı çox zəngindir. Biz onun əsərlərini hələ 1950-ci illərdən toplamağa təşəbbüs göstərmişik” (3, 12). İndi əlimizdə olan şeirləri müxtəlif müstəvilərdə, kanonik prinsiplərlə, semantik sistemin qanunauyğunluğunda, estetik informasiya bolluğunda və s. araşdırmanı gərəkli edir. Fikrimizcə, bu böyük kitab Aşıq Nəcəfin Göyçə mühitinə, bütünlükdə aşıq ədəbiyyatına təzədən təqdimidir. Bizə belə gəlir ki, aşığın yaradıcılığı timsalında hələ bu da tam deyildir. Çünki ustadların yaradıcılığının vaxtında yazıya alınmaması müxtəlif itkilərə, yaddaşlardan silinmələrə yol açmışdır. Göyçəli Aşıq Nəcəfin yaradıcılığı da bunlardan xali deyildir. Aşıq Nəcəfin bizə on bir deyişməsi (“Qızla deyişmə”, “Sumaya ilə deyişmə”, “Xalidə ilə deyişmə”, “Molla Muradla deyişmə”, “Aşıq Talıbla deyişmə”) gəlib çatmışdır. Bunların hər birisi spesifikası, semantik mahiyyəti, işarələdiyi məna, deyişmə formulları baxımından zəngin material verir. Aşıq yaradıcılığında, eləcə də Göyçə aşıq mühitində müxtəlif tipli deyişmələr vardır. Onlar içərisində mühüm bir hissəni el gözəlləri ilə aşıqların qarşılaşması təşkil edir. Məsələn, “Aşıq Ələsgərlə Həcər xanımın deyişməsi”, “Aşıq Məhəmmədin (Aşıq Ələsgərin qardaşı) Qars şəhərində dağıstanlı Səlvi xanımla deyişməsi”, “Aşıq Əsədin Minayə ilə deyişməsi”, Şair Vəlinin “Qızla Oğlanın deyişməsi”, “Mirzə Səmədlə Zərnişanın deyişməsi” və s. nümunələr vardır. Bunlar aşıq yaradıcılığında deyişmə rəngarəngliyini göstərir və formul kimi işləkliyini açmağa, fikrin ifadəsi üçün əsaslı fakt olduğunu düşünməyə imkan yaradır. Göyçəli Aşıq Nəcəfdə də bunlar bir bütöv kimi təsir bağışlayır və açılma zərurətində görünür. Onu da əlavə edək ki, bu nümunələr hansısa bir təsadüfün hadisəsi olmayıb müəyyən məqsədin ifadəsi üçün vasitə, əsas rolunu oynayır. Məsələn, “Qızla deyişmə” üç rədif üstündədir. “Vədəsində”, “Gəlibsən”, “Buralarda” deyişməsi hər birisi müəyyən fikrin, qənaətin çatdırılması məqsədi daşıyır. Qız: Dolanıb zimistan, gəlibdi bahar, İndi bizim yerin iş vədəsidi. Girmə gədiklərdən əriyibdi qar, Ellərin yaylağa köç vədəsidi. Nəcəf: Hələ tezdi çıxmaq olmaz yaylağa, Havalar soyuqdu, qış vədəsidi. Naşı səyyad nahaq gedir ovlağa, Ov keçib bərədən boş vədəsidi (3, 186). Bu deyişmədə etnoqrafik cizgilər, Göyçə elat camaatının həyat tərzi, dağ-aran köçü, məişəti özünün ifadəsini tapır. Məlum olduğu kimi, tərəkəmə-elat həyat tərzi, dağ-aran həyatı, onun zənginliyi, məişət özünəməxsusluqları ilə bağlı etnoqrafların kifayət qədər maraqlı, həm də zəngin elmi araşdırmaları vardır. Həmin həyat tərzinin bütöv şəkildə aydınlığı, tam bilgi əldə olunması üçün mühitin şifahi sözlüyünün, söz sənətinin, aşıqların, el şairlərinin dediklərinin paralel araşdırmalara cəlb olunması fakt kimi mühümdür. Xalqın zəngin yaradıcılığı xalqın məişətinin, mədəniyyətinin, tarixinin, ədəbiyyatının, musiqisinin öyrənilməsi üçün ən əsaslı mənbədir. Göyçə aşıq mühiti bu mənada böyük informasiya yükü ilə səciyyələnir. Ona görə də Aşıq Nəcəfin deyişmələrində aşağıdakı üç istiqamətə diqqət yetirmək lazımdır. a) “mətn və mühit”. Əlbəttə, yuxarıdakı mətn mühiti ifadə baxımından lazımı qədər informasiyaya yüklüdür. Çünki burada Aşıq Nəcəfin qızla qarşılaşmasında biz Göyçəni və onun məişətini görə bilirik. Dediyimiz kimi, Göyçə özünün tarixi, mifik yaddaşa bağlılığı, spesifik özəllikləri ilə genetik yaddaşı qorumağa meyilli məkanlardandı. Sazın, tərəkəmə həyat tərzinin, mərasimlərin rolu olduqca böyükdür. Mətn və mühit müstəvisində Aşıq Nəcəfin deyişmələri fakt zənginliyi, Göyçə, onun təbiəti ilə bağlı müəyyən bilgi vermək baxımından diqqəti çəkir. Heç şübhəsiz, hər hansı mətn (bədii nümunə) bu və ya digər dərəcədə mühitlə bağlanır, mühiti ifadə etmək məqsədi daşıyır. Çünki onun yaradıcısı özlüyündə mühitin hadisəsidir. Öz timsalında mühiti ifadə etmək funksiyasında çıxış edir. Qız: Bir şərbət işmişəm, ağzım ağıdı, Sinəmə çəkilən hicran dağıdı. Bizim yerin çox səfalı çağıdı, Demirsən işrətin heç vədəsidi. Nəcəf: Nəcəf deyər, sən qarışma işimə, Hay-küy salıb eli yığma başıma. Briqadirin səsi gəlmir guşuma, Bir az qulağımın dinc vədəsidi (3, 186). b) “mətn və subyekt”. Bu məsələdə bütün olanlar tamlığı ilə aydın və üzdə görünəndir. Düzdür, folklorda konkretləşmiş fərdi subyekt olduqca alt qatda, demək olar, görünməz müstəvidə müşahidə olunur. Burada nə varsa xəlqi səciyyə daşıyır. Ümumiləşmiş müəllif obrazı ilə səciyyələnir və onunla çıxış edir. Ancaq aşıq yaradıcılığında müəlliflik folklor üçün müəyyənləşmiş prinsipləri pozur. Aşıq burada subyekt timsalında çıxış edir və öz hiss, duyğu, düşüncələrini ortaya qoyur. Deyişmə – mətn və subyekt baxımından xeyli geniş imkanlılıqla səciyyələnir. Daha doğrusu, subyektin həyat, dünya, mühit haqqında düşüncələrini ortaya qoymağa xidmət edir. Bu, ümumiyyətlə, deyişmənin mahiyyətində dayanan məsələdir. c) “mətn və mətn”, daha doğrusu, janrın təzahür formulları və ifadəlilik imkanları. “Deyişmənin qədim tarixi vardır, həm şifahi, həm də yazılı poeziyada onun rəngarəng növlərinə rast gəlirik. Adından da göründüyü kimi, deyişmədə əsas əlamət iki şəxsin qarşı-qarşıya dayanıb şeirləşməsidir. Lakin bu proses deyişmənin sonrakı inkişaf mərhələsidir. Zəngin xalq poeziyasının bəzi janrlarına diqqət yetirdikdə, məlum olur ki, qarşı-qarşıya dayanıb şeirləşməyə qədər, xalq poeziyasında ayrı-ayrı janrlarda deyişməyə bənzər şeir şəkilləri olmuşdur” (8, 204). Göyçəli Aşıq Nəcəfin şeirlərinə bu müstəvidə diqqət yetirdikdə və tipoloji müqayisələrlə yanaşdıqda bir forma kimi onun mahiyyətini aydınlaşdırmış oluruq. Yəni aşıq yaradıcılığında deyişmənin bir forma kimi konseptual araşdırmalara yol açdığını müşahidə edirik. Dedim - dedilərdə, dialoq səciyyəli söhbətlərdə deyişmə ünsürləri vardır və adın özü də bunları ehtiva edir. Ancaq aşıq yaradıcılığında bu forma aşıqlığın sənət meyarına, sənətin nüfuz və çəkisinin qorunuşuna xidmət edir. Artıq aşıq yaradıcılığında deyişmələrin müxtəlifliklərlə nəzərə çarpan nümunələri (“Dağ və aran”, “Qız və gəlin”, “Qafiyə və təcnis” və s.) yaranmışdır. Aşıq Nəcəfin də deyişmələrində bu bir istiqamətdir. “Qızla deyişmə”, “Sumaya ilə deyişmə”, “Xalidə ilə deyişmə” məhz struktur və mahiyyət etibarilə şərtiliklə səciyyələnir. Mətn tipi kimi isə sırf deyişmə strukturuna yüklənir. Aşıq Nəcəfin qızla deyişməsi “Buralarda” rədifi ilə yekunlaşır. Deyişmə rədiflə bir istiqamətdə mühit və subyektin ifadəsi üzərində qurulur. Daha doğrusu, mühiti və subyekti ifadə etmək məqsədinə xidmət edir. Düzdür, burada daha çox subyekt özünü ifadəsi vardır və üstünlük də ona verilir. Ancaq “buralarda” mətn faktı kimi subyekti birbaşa mühitlə ifadə etməyə köklənir. Qız: Dolanar zimistan, gələr nobahar, Açılar bənövşə yaz buralarda. Xoş gələr ruzigar, neysan olar car, Çalxanar sonalar, qaz buralarda. Nəcəf: İxtiyar səndədir, vəfalı dilbər, Az mənim canımı üz buralarda. Əgər qəbul etsən, bircə ərzim var, Dözə bilməzsiniz siz buralarda (3, 188). Burada mətn və subyekt məsələləri daha aydınlıqlı və müəllif düşüncəsini ifadə etmək baxımından kifayət qədər informasiyaya yüklüdür. “Adi danışıq mükalimələrindən başlayaraq, şifahi xalq yaradıcılığımıza bir poetik termin kimi daxil olan deyişmələr həm yazılı, həm də aşıq poeziyasında “Dedim-dedi” üzərində misradaxili, sonralar isə təkmisralı, nəhayət, bütöv bəndlər şəklində formalaşmışdır” (5, 213). Bu rəngarəngliyin, müxtəlifliyin özündə də daha çox üzdə görünən mətn və subyektdir. Poetik nümunə kimi bu uğurludur. Müəllifin, lirik mənin duyğularına, sevgi hisslərinin ifadəsinə yönəlikli hadisədir. “Sumaya ilə deyişmə” də struktural müstəvidə məhz müəllif məninin ifadəsinə xidmət etməklə mükəmməl poetik nümunə hadisəsi olaraq diqqəti cəlb edir. Burada Sumaya və Aşıq Nəcəf tərəfdilər. Güman etmək olar ki, Sumaya şeir yazmamışdır. Bəlkə də, yaza bilmək qabiliyyəti olmamışdır. Ancaq Aşıq Nəcəf Sumaya adını öz hiss və duyğularını ifadə etmək, düşüncələrini vermək üçün deyişməyə tərəfmüqabil kimi gətirmişdir. Çünki bu tip nümunələr vardır. Məsələn, “Aşıq Ələsgərin Həcərlə deyişməsi”, “Aşıq Əsədin Minayə ilə deyişməsi” və s. Bu formanın özü aşıq yaradıcılığında fikrin ifadəsinə, lirik mənin düşüncəsinin açımına xidmət edir. Burada problemin nəzəri tipologiyasından əlavə, formanın struktur komponentləri də bir çevrənin komponentləri kimi izlənməyi zəruriləşdirir. Əlbəttə, mətnin özünün fenomenallığı, məna yaddaşının nələrlə səciyyələnməsi, janrın məzmunu bütünlükdə müəllifin ifadəsinə xidmət edir. Onu da əlavə edək ki, deyişmələrdə struktur elementləri, mahiyyət əlvanlığı digər formalardan daha zəngin və çalarlıdır. Göründüyü kimi, deyişmə bütün müstəvilərdə bədii estetik sistem olmanı ortaya qoyur. Sənətkar bunu mühit hadisəsi kimi yaşayır. Ayrılıq həsrəti, dağ-aran köçləri, məişət hadisələri məhz aşiqin hissləri timsalında təqdim olunur. Bu hansısa səfərin, elin-elatın yaylaq zamanının hadisəsi kimi mətndə daşlaşır. “Xalidə ilə deyişmə” isə bütün bunlardan fərqli olaraq dini düşüncəyə, islamın müqəddəs şəxslərinə inamın ifadəsinə yüklənibdi. Nəcəf: Əvvəl, ibtidadan demişəm “bəli”, Ana bədənində cana gələndə. Allahü Məhəmməd, – söylədim Əli, Qədəm qoyub bu cahana gələndə. Xalidə: Nə möhkəm tutubsan sən mövhumatdan, Allahdan, Əlidən və Məhəmməddən? Qədim ənənədən, köhnə adətdən, Göstər mənə bir nişana, gəlibsən (3, 192). Göründüyü kimi, bu deyişmələrdə, hətta Aşıq Talıbla deyişməsində müxtəlifliyin, hər bir nümunədə fərqli yanaşmanın şahidi oluruq. Aşıq Talıbla Aşıq Nəcəfin deyişməsi (1, 95) ümumiyyətlə, deyişmə hadisəsi kimi əvvəlkilərdən fərqli olaraq real və ciddi tərəfmüqabildir. Düzdür, burada dəvət, hərbə -zorba, qıfılbənd kimi deyişməyə məxsus mətn hadisəsi yoxdur. Ancaq bu deyişmə ilə biz iki sənətkar arasında səmimi münasibəti, davranışları, yumor hisslərini görürük. Bütün bunlar Aşıq Nəcəfin bir sənətkar kimi yaradıcılıq imkanlarını, Göyçə mühitində yerini, deyişmələrindəki hər bir formal ünsürün məna ifadə etmək funksiyasını, semantikləşmə xarakterini düşünməyə əsas verir.
2. Əfəndiyev P. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Bakı, Maarif, 1992 3. Göyçəli Aşıq Nəcəf. (toplayıb tərtib edəni İ.Ələsgər). Bakı, Səda, 2000 4. Hacıyev A. Ədəbiyyatşünaslığın əsasları. Bakı, ADPU, 2005 5. Həkimov M. Aşıq şeir şəkilləri və onun qaynaqları. Bakı, Maarif, 1999 6. Sazlı-sözlü Göyçə. (toplayıb tərtib edəni İ.Ələsgər). Bakı, Azərnəşr, 1999 7. Tanrıqulu Nazim İrfan. Aşıqlar divanı. İstanbul, 2000 8. Vəliyev V. Azərbaycan folklorşünaslığı. Bakı, Maarif, 1985 Səadət MUSTAFAYEVA AMEA Folklor İnstitutunun böyük elmi işçisi, Mustafayeva 1972 @ lnst.ru ZƏNGİLAN BÖLGƏSİNİN ƏFSANƏ VƏ RƏVAYƏTLƏRİ Xülasə Azərbaycanın digər regionlarında olduğu kimi Zəngilan folkloru da əfsanə və rəvayətlərlə zəngindir. Folklorun epik janrlarından biri olan əfsanə və rəvayətlərin öyrənilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Çünki əfsanə və rəvayətlərin öyrənilməsi bizi öz soykökümüzü, tariximizi, yaşam tərzimizi yaxşı tanımağa imkan yaradır. Bizə məlumdur ki, əfsanə və rəvayətlərin yaranması həmişə insan düşüncəsinin fantastik təxəyyülü əsasında formalaşmışdır. Açar sözlər: Zəngilan, Koroğlu, əfsanə, rəvayət, gəlin-qaynana THE LEGENDS AND RUMOURS OF ZANGILAN REGION Summary Zangilan region folklore is also rich with legends and rumours as other regions of Azerbaijan. Investigation of legends and rumours which are the epic genres of folklore is very important. Because investigation of legends and rumours creates opportunity to know the history, life style of our ancestors very well. We know that creation of legends and rumours has formed on the base of fantastic imagination of human thinking. Key words: Zangilan, legend, rumour, Koroglu, bride-mother-in-law ЛЕГЕНДЫ И ПРЕДАНИЯ ЗЕНГИЛАНСКОГО РЕГИОНА Резюме Зенгиланский фольклор ная среда также как и другие регионы Азербайджана, богата легендами и преданиями. Изучение легенд и преданий, являющихся одним из эпических жанров фольклора, имееют особое значение. Потому, что изучение легенд и преданий дает нам возможность узнать свои корни, историю, образ жизни, намного лучше. Кам известно зарождение легенд и преданий формировалось на основе фантастического воображения человеческого мышления. В статье дается информация о легендах и преданиях Зенгиланского региона. Ключевые слова: Зенгилан, легенда, предание, Кероглы, свекровь, невестка Azərbaycan folkloru xəritəsində Zəngilanın folkloru, ədəbiyyatı, şifahi xalq yaradıcılığı özünəməxsus mühüm yer tutur. Əfsanə və rəvayətlərin yaranması, toplanması, araşdırılması, başqa xalqların eyni folklor örnəkləri ilə oxşar və fərqli cəhətlərinin müəyyənləşdirilməsi Azərbaycan folklorşünaslığının diqqət mərkəzində duran məsələlərdən biridir. Azərbaycanın digər regionlarında olduğu kimi, Zəngilan folkloru da əfsanə və rəvayətlərlə zəngindir. Ötən əsrin 70-80-ci illərində Zəngilandan toplanan əfsanə və rəvayətlərin böyük əksəriyyəti Zəngilanda çıxan “Kənd həyatı” qəzetində çap olunmuşdur. Həmin əfsanə və rəvayətlərə nəzər saldıqda onların müxtəlif məzmunda olduğunun şahidi oluruq. Bu əfsanə və rəvayətlərin içərisində tarixi şəxsiyyətlərin adı ilə bağlı rəvayətlər, tarixi hadisələrlə bağlı rəvayətlər, toponomik əfsanələr, dini rəvayətlər, məişət məzmunlu əfsanələr, qaynana-gəlin münasibətləri ilə bağlı rəvayətlər üstünlük təşkil edir. Bu regionun əfsanə və rəvayətləri xalqın keçdiyi həyat yolunun tarixi çətinliklərini, fəlsəfi düşüncələrini bu günə qədər bizlərə çatdırmaqdadır. Tarixi hadisələrlə zəngin regiondan toplanmış əfsanələrdən biri “Koroğlu daşı” əfsanəsidir. Tarixi qəhrəmanlarımızdan olan Koroğlunun səfəri zamanı bəylərin-xanların haqsızlığına dözməyib Misri qılınca sarılaraq kəndlini xilas etməsi və həmin yerə “Koroğlu daşı” adı verilməsi bu əfsanənin mövzusuna çevrilmişdir: “Deyirlər ki, zaman o zaman idi. Koroğlu adı bəylərin, xotkarların canına lərzə salmışdı. Ömrü-günü Vətənin dağ aranında keçən Koroğlunun yolu Zəngilan bazarında bir kəndlinin döyüldüyünü görür, özünü saxalaya bilməyib carvadar libasının altından əl aparır Misri qılınca, kəndlini döyən və döydürən zalımların başını üzüb salır bazarın ortasına. Qıratı cövlana gətirib bir göz qırpımında “Ağ oyuğu”a sarı çapır. Arxasınca düşənləri toza basan Koroğlu Qıratın ac olduğunu düşünüb “Ağ oyuq”da atı əyləyir. O tərəfə, bu tərəfə baxır, münasib bir şey tapmır ki, atı yedirtsin. Hirsindən qarşısındakı iri daşa yumruğunu elə çırpır ki, yumruğu boyda daşda kuful açılır. Arpanı kişmişə qatıb tökür həmin kufula. Qıratı doyuzdurandan sonra çıxıb gedir. Özü gedir, amma daş qalır “Ağ oyuq”da. Qeyd etməliyik ki, həmin daş erməni işğalına qədər rayonumuzun “ Ağ oyuq” muzeyində saxlanılırdı. Hamı ona Koroğlu daşı deyirdi” (7, 4). Daha bir əfsanəyə nəzər yetirək. “Ədalətli bölgü” adlı məişət məzmunlu əfsanədə iki qonşunun bir-birinə olan etibarından, sədaqət və səxavətindən, dünya malına tamah salmamasından, bir sözlə, halallıqdan bəhs olunur: “Bir kasıb kişinin kiçik torpaq sahəsi varmış. Nə qədər əkib becərsə də, bu torpaqdan yaxşı məhsul götürə bilmirmiş. Kişi torpaqdan xeyir görmədiyinə görə onu satmaq qərarına gəlir. Torpağı onun qonşusu alır. Qonşusu kotan salıb yeri qazanda kotan nəyə isə ilişib dayanır. Düşüb baxır ki, içi qızılla dolu iri bir küpdür. Küpün üstünü torpaqla örtüb, torpağı satan kişinin yanına gəlir və deyir ki, gəl küpünə yiyə dur. Çünki torpaq əvvəl sənin olub. Kişi küpə yiyə durmur ki, küp sənindir və bildirir ki, neçə illərdir bu torpağı əkib becərirəm, əgər mənə qismət olsaydı, elə torpağı satmamışdan qabaq tapardım, küp sənə çatmalıdır. O deyir, bu deyir, heç birisi küpə yiyə durmurlar. Durub qazının yanına gedirlər ki, məsələni o həll etsin. Məsələdən hali olandan sonra qazı qayıdır ki, mənim bir ərgən qızım, torpağın indiki sahibi isə deyir ki, bəs mənim də bir ərgən oğlum var. Qazı məsləhət bilir ki, bəs sən qızını ver torpaq alanın oğluna, o torpaq onların olsun, günün də yarısı da onun olsun. Bu ədalətli bölgü. Deyirlər, həmin il həmin sahədə taxıl əkirlər və məhsulunu yığanda təəccüb qalırlar. Buğda dənəsinin iriliyi quş yumurtası boyda imiş və rəngi də qızıl kimi parıldayırmış. Bunun nə üçün belə olduğunu öyrənmək istəyəndə bilici deyir ki, bu torpağın sahibləri o qədər təmiz adamlardır ki, ona görə bu torpaq belə gözəl məhsul yetirib” (2, 4). Azərbaycan folkloru qarı obrazları ilə zəngindir. Onlardan biri ipək qarıdır ki, dili şəkər, danışdıqca dürr tökər, el dərdini çəkər. Sözü məlahətli, əli şəfqətli.” Belə qarıların bir nümunəsinə “Yazıq nə yeyib ki” rəvayətində rast gəlmək olar: “Gəlinlə qaynananınkı düz gətirmirmiş. Onlar evdə bir-birinin işinə qarışmazmışlar. Biş-düşləri də, yeyib-içməkləri də ayrı imiş. Ancaq oğlan evə gələndə gəlin ərinə gileylənərmiş ki, evdə heç nə yemir, çox vaxt ac qalır. Yazıq arvad isə aradakı pərdəni götürməz, həya edib heç nə deməzmiş. Bir gün yenə gəlin ərinə gileylənərkən arvad özünü saxlaya bilməyib oğluna deyir: – Gəlin düz deyir, doğrudan da ac qalır. Dörd baxar, iki mələr. İki başıdı, səkkiz ayaq, gəlin aşırdi bayaq. Gəlinin nənəsi ölsün. Yazıq nə yeyib ki...” (1, 4). Daha bir gəlin-qaynana münasibətinə həsr olunmuş rəvayətdə isə gəlinlərin kələyi qayınananın hiyləsinə güc gəlir. Üç gəlin birləşib, qarının hiyləsini dəf edirlər: “Rəvayət edirlər ki, bir qarının üç gəlini var imiş. Qarı o qədər əldən kasad, xasiyyətdən bərbad imiş ki, yazıq gəlinlər bircə dəfə belə öz arzuları ilə xörək bişirib yeməyə girəvə tapa bilmirmişlər. Gəlinlər nə qədər kələk gəlirmişlər ki, qaynanaları evdən bircə dəfə çıxıb başqa yerə getsin, mümkün olmurmuş ki olmurmuş. Xoşbəxtlikdən bir gün qarının qardaşı adam göndərir ki, oğluna toy eyləyir gəlsin. Qarı getmək istəmir. Gəlinlər qaynanalarının üstünə düşüb deyirlər: – Ay arvad, gözünün ağı-qarası bir qardaşın var, onun oğlunun toyuna getməyəndə bəs kimin toyuna gedəcəksən? Nəhayət, gəlinlər bir təhər qarını yola gətirirlər. Qarı evdən çıxan kimi gəlinlər tez yağlı kömbə bişirib yeməyə başlayırlar. Ancaq hələ qurtarmamış görürlər ki, qarı gəlir. Gəlinlər əl-ayağa düşüb bilmirlər ki, neyləsinlər. Gəlinlərdən biri tez torba gətirib kömbənin qalanını onun içərisinə qoyub qatması ilə paltarlarının altından belinə bağlayır. Çox bilmiş qarı içəri girən kimi hiss edir ki, nə isə yağ iyi gəlir. Ancaq gəlinlərin nə etdiklərini başa düşə bilmir. Kələyə əl atır. – Ay gəlinlər, toya getdim cavanlığım yadıma düşdü. Gəlin çırtma vuraq oynayın, mən də baxım boyunuza. Gəlinlər də onun hiyləsini başa düşüb bir-birinə göz edirlər. Birinci gəlin işarə verib oynaya-oynaya deyir: Fənddi, fənddi, ay bacı. – İkinci gəlin də işarə ilə deyir: Bilsə, qiyamətdi, ay bacı. Üçüncü gəlin qol qaldırıb süzə-süzə deyir: – Çəpiyi çal, şırtığı vur. Qatması bərkdi, ay bacı” (3, 4). Zəngilan bölgəsində duz-çörəyin müqəddəsliyi haqqında aşağıdakı rəvayət də qeydə alınmışdır: “Quldurlar məşhur xanın malikənəsinə girib onun bütün əmlakını oğurlayıb aparmaq üçün bir yerə toplayırlar. Qaranlıqda quldurbaşının əlinə bir torba keçir. Onun içində nə olduğunu bilmək üçün barmağını torbaya salıb sonra dadına baxır. Görür ki, duzdur. Heç bir şey götürməyib çıxıb gedir. Xana xəbər gəlir ki, evi quldurlar qarət ediblər. Xan gəlib görür ki, ev tör-tökülüdür. Ancaq heç bir şey aparılmamışdır. O çox təəccüb edir: “Axı bu necə oğrudur ki, evdən heç bir şey aparmamışdır?” Nökər-naibinə əmr edir ki, necə olursa-olsun, gərək evə girən quldur tapılsın. Çox axtarışdan sonra quldurbaşını tapıb xanın hüzuruna gətirirlər. Xan ondan soruşur: – Evə girmisən, lazım olan şeyləri aparmaq üçün yığışdırmısan. Bəs nə üçün heç bir şey aparmamısan? – Əlimə bir torba keçdi. İçindəkinin nə olduğunu bilmək istədim. Barmağımı batırıb dadına baxanda gördüm ki, duzdur. Evində dilimə duz dəydiyi üçün ondan keçib heç bir şey aparmadım. Xan quldurun bu mərdanəliyinə çox heyran olur və ona xeyli mal-pul bağışlayır” (4, 4). Yaxşılıq və pislik, xeyir və şər kimi münasibətlər Zəngilan folklorunun əsas tematik istiqamətlərindəndir. Zəngilanın rəvayətlərində də bu tematikalı örnəklər vardır. Məsələn, “Mahir xəttat” rəvayətində deyilir ki, şahın çox savadlı bir saray xəttatı varmış. O, hər cürə mürəkkəb xətləri oxumağı bacarırmış. Onun şöhrəti hətta qonşu ölkələrə də yayılmışdı. Şah öz mirzəsi ilə fəxr edirmiş. Çox təəssüf ki, xəyalına gətirmirmiş ki, mirzəsinin gözü bir gün nurdan qalsa, onu kim əvəz edə bilər. İllər keçir, nəhayət, xəttat belə bir bəlaya mübtəla olur, gözü nurdan qalır. Belə bir vaxtda qonşu ölkə şahından ona məktub gəlir. Ancaq onu heç kəs oxumağı bacarmır. Şah xəttatın yanına gəlib bu məktubun oxunması üçün nə kimi kömək edə biləcəyi barədə ondan məsləhət almaq istəyir. Mirzə bilir ki, ölkədə məktubu oxuya biləcək bir adam yoxdur, onun da gözü görmür. Xeyli fikirləşdikdən sonra şaha deyir: – Qibleyi-aləm, sərəncam ver hamamı hazırlasınlar və bir qədər də buz tapsınlar. Şah bütün bunları hazır edəndən sonra Mirzə deyir: – Məni hamama salın. Mirzələrdən biri həriflərin şəklini kürəyimə çəksin. Beləliklə, şah qonşu şahın məktubundan hali olur və öz mirzəsinin qədrini layiqincə bilmədiyi, onun özünə davamçı yetişdirməsinə imkan vermədiyi üçün çox peşiman olur” (5, 4). Belə məlum olur ki, insanlar bütün ömrüboyu yaxşılıq etməlidilər. “Mollanın savab işi” rəvayətində deyilir ki, “öz dünyasını dəyişən bir mollanın cənnətə və cəhənnəmə getməsini müəyyənləşdirmək üçün məleykələr onu məşhər ayağına çəkirlər. – İşıqlı dünyada nə kimi savab iş görmüşsən? – deyə sual verəndə molla deyir: – Oruc tutmuşam, namaz qılmışam, Allaha ibadət etmişəm... – Bunlar sənin ruhani borcundur, sən de görək təmənnasız nə iş görmüsən? Molla gördüyü işlərdən nə qədər sadalayırsa, onun heç birini cənnətlik iş hesab etmirlər. Axırda molla belə bir əhvalat danışır: – Bir gün yolla gedirdim. Əlimdə də qırmızı bir alma var idi. Qabağımca isə qucağı uşaqlı bir zənən xəylağı gedirdi. Uşağın üzü mənə tərəf idi. Əlimdəki almanı görən kimi uşaq qığıldaya-qığıldaya əlini mənə tərəf uzatdı. Mən də almanı uşağa verib gizləndim ki, arvad görməsin. – Yaxşı ki, ömründə bir təmənnasız xeyirxahlıq etmisən, təkcə buna görə səni cənnətə buraxmaq olar – deyə məleykələr onu cənnətə buraxırlar” (6, 4). Beləliklə, nümunələrdən gördüyümüz kimi, Zəngilan bölgəsi əfsanə və rəvayətlərlə zəngindir. Bu əfsanə və rəvayətlərdə xalqın əski inam və təsəvvürləri, adət-ənənələri, ailə-məişət münasibətləri, dünyagörüşü qorunub saxlanmışdır. Yüklə 1,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|