Toplu “Elm və təhsil” Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzində
hazır diapozitivlərdən ofset üsulu ilə çap olunmuşdur. Toplunun üz qabığındakı şəkil: Mirzəxan Qafarovun
“Dədə Qorqud” lövhəsi
Ünvan: Bakı, 370004, 8-ci Kiçik Qala döngəsi, 31
Tel: 492-93-14; Fax: 492-93-14
1 Bu iş Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun maliyyə yardımı ilə yerinə yetirilmişdir – Qrant № EİF-KETPL-2-2015-1(25)-56/51/5
1 A.B.Lord 30-cu illərdə serb dastanlarını öyrənməkdə böyük işlər görmüş M.Pərrinin tələbəsi və davamçısıdır. M.Pərrinin bir məqsədi də o idi ki, şifahi dildə yaşayan serb dastanlarının mühüm cəhətlərini modellər əsasında aydınlaşdırsın. Belə bir suala cavab tapmaq lazım idi: öz dövründə yazıya köçürülməmiş “İlliada”, “Odisseya” kimi iri tutumlu dastanlar yüzillər boyu yaddaşlarda necə qalmışdı? Pərri bu suala belə cavab vermişdi: söyləyici heç vaxt dastanı əzbərləyib yadda saxlamır. Hər bir dastanda qəhrəmanın anadan olması, toyu kimi tipik, bazis situasiyalar var. Epik ənənədə isə bu vəziyyətlərin elementlərini şifahi şəkildə yaşadan söz qrupu və söz birləşməsi qəlibləri mövcuddur. Onlar söyləyici texnikasını təşkil edir və söyləyici ifa prosesində həmin texnikadan istifadə edib improvizə yolu ilə yaratmağa başlayır, yəni hadisələri sözlə canlandırır. Beləcə söyləyici bu yolla yeni dastan söyləyir. M.Pərri söz və ifadələrin işlənmə dairəsini müəyyənləşdirməyə çalışaraq onları sayaraq göstərmişdi ki, “bayquşgöz Afina” deyimi Homerdə 50 dəfə təkrarlanır və həmişə də misranın ikinci hissəsində gəlir. Göründüyü kimi, A.Lord müəlliminin bir çox ideyalarını özünün “Söyləyici” kitabında inkişaf etdirmişdir. Həmin kitab 1960-cı ildə çapdan çıxmış, folklorşünaslıqda böyük səs salmış və bir çox tədqiqatlara təsir göstərmişdir. Sovet alimi A.P.Qrinser özünün qədim hind dastanları haqqındakı əsərində A.Lordun müddəalarından istifadə etmişdir. Azərbaycanda maraq doğuracağını nəzərə alıb “Söyləyici” əsərindən bəzi fraqmentləri oxuculara təqdim edirik – tərcüməçidən.
2Tərcüməçinin şərhi: Azərbaycan dastan dilinə də çoxlu formul və formulik ifadələr səpələnmişdir. Məsələn, “Kitabi-Dədə Qorqud”da ov mövzusu “av avlamaq, quş quşlamaq”, dağ ideyası “qarşı yatan qara-qara dağ”, yas mövzusı “ağ çıxarıb qara geyinmək” formullarında verilir. “Dirsə xan oğlu Buğacın boyunu bəyan edər” boyunda qurban mövzusunu “dəvədən buğra, qoyundan qoç qırdırmaq” formulu bildirir. Boyun əvvəlində Bayındır xanın verdiyi qurbanla bağlı işlədilən bu deyim ozanın hazır saxladığı formuldur və elə ki, Dirsə xan “xatununa” həmin qurbandan danışır, ozan bu mövzunu bildirmək üçün Dirsə xanın dilini xarakterizə etmək xatirinə yeni ifadə axtarmır, sadəcə, öz formulunu Dirsə xanın dilinə qoyur, yəni o da “dəvədən buğra, qoyundan qoç qırdırmaq” deyir.
1Tərcüməçinin şərhi. A.Lord üçün audioriyanın savadsızlığı süni düzəldilməmiş eksperimental situasiya kimi araşdırıcı qarşısına sual qoyur: necə olur ki, söyləyici belə sərbəst auditoriyanın önündə öz mətnini nəinki çalıb-oxuyur, həm də vəziyyətdən asılı olaraq mətni genişləndirib qısaldır? Aşağıda Lorddan gətirilmiş fraqmentdə bu sualın cavabı var. Biz isə öz tərəfimizdən konkretləşdirək ki, A.Lord müşahidə etdiyi dönəmdə söyləyicinin auditoriyasının sərbəstliyindən xüsusi ifa texnikasını səciyyləndirmək üçün və bir də bu texnikanın sayəsində şəraitə uyğun olaraq söyləyicinin öz mətnini tənzimləməsini göstərmək üçün danışır. Əski toplumda isə söyləyicinin vəziyyəti tamam başqa idi. Qədim mətnlərin söyləcisi – ozan kollektivinə qeybdən xəbər gətirəndir və deməli, kollektivinə bu zaman şaman sifətində görünür. Ozan ad verirsə, elçi gedirsə, deməli, bu ritualların aparıcısı, nəzarətçisidir. Bir sözlə, ozan kollektivi üçün yaşayır. Ancaq camaatın arasında yox, camaatdan qıraqda. Qədim ozan eyni zamanda həm şaman, həm ovsunçu, həm ağsaqqal, “hər şeyin bilicisin” idi. Artıq bu sadalanan sifətlər ozanı başqalarından ayırır, çünki şaman olan, ovsunçu olan, ozan olan yalnız odur. Təsadüfi deyil ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarının sonunda deyilir: “Dədəm Qorqud gəlibən boy boyladı...” Dədə Qorqud olayların içində deyil də dışındadır və onlara dişardan gəlir. Əski toplumda ozan öz ulusunun bir çox mənəvi informasiyalarının konsentrasiya olunduğu varlıq kimi bilinir. Onun bədəni və ruhu ictimai şüurun yığıldığı “məkandır”. Ona görə də bu adam hamıdan biri deyil. Korluq, uzun ömürlük və s. ozanı adamların gözündə başqalaşdıran əlamətlərdəndir. Və qədim ozanın “soy soylama” texnikası da “qeybdən” alınmadır. Örnəyin, deyirdilər ki, hind dastançısı Valmiki ozanlıq vergisini Brahmadan alıb. Sonralar ozanın bu əlamətləri onun görkündən (obrazından) düşməyə başlayır. Özündə yalnız ozanlığı saxlamış bizim sənəkar dünyəviləşir, kollektivin “içinə” girir... Bir az sonra isə məclisdən ozanın dinləyicilərlə şirin-şirin söhbətinin, zarafatının səsi gəlir.
1 Narqa – birhürgüclü dəvə
2 Şın ayak – noqaylar çay içmək üçün istifadə etdikləri farfor piyaləni “şın ayak” adlandırırlar. Bu ifadə hərfi tərcümədə “çin piyaləsi” mənasını verir.
1 Don – əba, çuxa, üst geyim nəzərdə tutulur.
2 Ərəb – ərəb atı nəzərdə tutulur.
3 Aybolat – burnu əyri balta və ya qılınc
4 Şora – qədim Rusiyada knyazın yaxın xidmətçiləri və qoşunu
5 Şeqe – döyməklə hazırlanmış mismar (15 sm)
6 El əyəsi – yurdun, el-obanın sahibi
1 Maytaq – əsgər
2 Tayqan – Krımın Beloqorski rayonunda yerləşən Ozernoe kəndinin keçmiş adı.
3 Elkek – vətər, damar
4 Salp – şaqqıldamaq
5 Kürevke – qədim Rusiyada padşahların çiyinlərinə taxdıqları daş-qaşla bəzədilmiş çiyinlik
6 Tal – kiçik söyüd, kol söyüd
7 Yavır – çinaryarpaq ağcaqayın
1 Kuday – qut və ya Xuday türk mifologiyasında baş Allah hesab olunur (А.М.Сагалаев Урало-алтайская мифология: Символ и архетип. Новосибирск, Наука, 1991).
2 Dovdaq – durnakimilər dəstəsinə aid quş növüdür.
1 Elkek – noqaylara məxsus kökdən hazırlanan yemək növü
2 Azık – ərzaq payı
3 Saraycuq – kiçik saray mənasını verən Saraycuq Noqay Ordasının mərkəzi idi. Möhtəşəm Qızıl Orda şəhərlərindən biri oları Saraycuq indiki Qazaxıstanın Quryev vilayətində Yayık (indiki Ural) çayının aşağı axarında yerləşirdi. Uzun müddət Qaradəniz sahillərindən və Aşağı Volqaboyundan Orta Asiyaya (Şərqi Türküstana) gedən ticarət yolu üstündə mühüm şəhər olmuşdur.
4 Elke – şam ağacı. Burada “saçlarını şam ağacı tək hörməyən” mənasındadır.
2 Kıdır – türk, islam və yaxın Şərq inanclarında adı çəkilən Xıdır və ya Xızır peyğəmbər.
1 İrtış – Çindən, Qazaxıstandan və Rusiyadan axan çay. Ob çayının əsas sol qoludur. İrtış çayının uzunluğu 4248 km təşkil edir (uzunluğuna görə Ob çayından böyükdür). İrtış Ob çayı ilə birlikdə uzunluğuna görə Rusiyada birinci, Asiyada ikinci, dünyada isə altıncı çaydır (5410 km).
2 Aykel – ortası deşik iri təbii daşdan, kənarları isə qızıldan və ya gümüşdən hazırlanan döş bəzəyi.
3 Yıpar – müşk siçanı
4 Karaqay – şam ağacı, noqay, başqırd və b. bir sıra türk xalqları şam ağacının növlərindən birini məhz belə adlandırır.
1 Kamka – qızıl və gümüş saplarla işlənmiş ipək parça
2 Kunadil – quşun doğulmamış və ya yenicə doğulmuş balası
3 Böldirek – canavar balası
4 Qayın – tozağacı. “Kitabi-Dədə Qorqud”da da qayın ağacı olaraq adı çəkilir.
5Buncuk–XV-XIII əsrlərdə Tibet öküzünün və ya atın quyruğuna bağlanan hakimiyyət rəmzi olan ağac
6 Kavdan – otları qurumuş ərazi
7 Kutas – Tibet ökzünün quyruğundan hazırlanan əsgər medalı
1 Tulpar – türk, qırğız və altay mifologiyasında adı çəkilən qanadlı uçan at, Peqas ilə bənzərdir. Ağ və ya qara (tək rəng) at olaraq təsvir olunur. Ağ qanadları vardır və Kuday (Tanrı) tərəfindən qəhrəmanlara köməkçi olması üçün yaradılmışdır. Başqırd inanclarına görə qanadlarını heç kim görə bilməz. Tulpar qanadlarını yalnız qaranlıqda, böyük maneələri və məsafələri aşarkən açar. Onun qanadlarını kimsə görsə, Tulparın yox olacağına inanılır.
2 Xivə – indiki Özbəkistanda yerləşən qədim şəhər. Xivə qədim Xarəzmin mərkəzi şəhərlərindən biri idi. Xivə xanlığının paytaxtı olmuşdu.
1 Bügedek – noqaylara məxsus alaçıqların baş tərəfinə yerləşdirilən xüsusi qübbə, arka
2 Axça – orta əsrlərdə xırda gümüş sikkə
1 Tomaslav – çirkləri oksidləşdirərək və şlaklara çevirməklə maye fosforlu dəmirin poladda işlənilməsi
2 Tomaqa – berqut (qızılquşkimilər dəstəsinin qartal cinsinə aid quş növü) quşunun gözlərini bağlayan dəri qapaqcıq
3 Aybalta – döyüş baltası
4 Bosağa – qapı və ya pəncərə çərçivəsinin yan taxtası