Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud dada gorgud


Folklor həyatından “ÖLKƏMİZDƏ MİLLİ VƏ DİNİ HƏMRƏYLİK” MÖVZUSUNDA



Yüklə 1,88 Mb.
səhifə21/21
tarix17.11.2018
ölçüsü1,88 Mb.
#82731
növüXülasə
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   21

Folklor həyatından

“ÖLKƏMİZDƏ MİLLİ VƏ DİNİ HƏMRƏYLİK” MÖVZUSUNDA

ELMİ-PRAKTİK KONFRANS. Atəş ƏHMƏDLİ 201




CONTENTS
Gorgud studying: investigations, discoveries

Ramazan GAFARLI. “THE BOOK OF DEDE GORGUD”

THE TENT (ROOM, HOME) AS A MYTHICAL WORLD MODEL AND

homeland image 3

Atif ISLAMZADE. THE MYTHOLOGEM “KILLING A LINE

TO BECOME A LINE” RESTORED FROM THE EPOS “THE BOOK

OF DEDE GORGUD” 17

Almara NABIYEVA. NATIONAL DRESSES IN EPOS DEVELOPED

UNDER INFLUENCE OF “KITABI-DEDE KORKUT” 23
Folk-lore studies: problems, researches

Seyfeddin RZASOY. THE SEMIOTIC STRUCTURE

OF “HOMELAND” MYTHOLOGIST 29

Oruj ALIYEV. THE TRADITIONAL FORMULAS AND

MEANS IN AZER­BAIJAN TALES AND EPOSES 36

Avtandil AGHBABA. LOVE LYRICS OF ASHUG SUMMANI 44

Aziz ALAKBARLİ. NOAH PROPHET AND THE STORM NOAH

IN THE HISTORY AND FOLKLORE OF IRAVAN 51

Serkhan KHAVERI. THE WORDY TEXT FACTURE

OF FOLKLORE IN THE FUNCTIONAL STRUCTURE ASPECT 56

Mammedkhan SOLTANOV, Mahira ABDULLAEVA. ABOUT

ANTHRO­PO­NY­MY  DADA QORQUD AND KHIZIR 65

Matanat YAQUBQIZI. STAGES OF THE FORMATION OF COMMON

FOL­KLO­RE OF DIFFERENT PEOPLES AND ETHNIC GROUPS 71

Ulker ALIYEVA. FOLKLORE, IMMORTALIZED IN SOME

SAMPLES OF MATERIAL CULTURE FOUND IN SOUTHERN AND

WESTERN AZER­BAIJAN 84

Ilhama GASABOVA. IN THE CONTEXT OF CREATION AŞIQ

CON­NOISSEURS (Kazakh minstrel on the environment) 91

Ulker ALEKBEROVA. OZ, TIN AND SUNE IN THE FOLKLORE

TURKIC PEOPLE 97

Elza ISMAILOVA. THE MOTİF OF DISGUISE IN “KOROGHLU”

EPOS (Based on Azerbaijani and Turkish versions) 108

Elnare EMIRLI. FAMILY RELATIONSHIPS IN AZERBAIJAN

LEGEND AND NARRATIONS 125

Khalida MAMMADOVA. HISTORICAL ROOTS OF THE MOTİVE

OF THE MIRACULOUS BIRTH (Association of birth with soil) 132
By classics 141

New samples from Azerbaijan folk-lore 149

From fraternal Turkish folk-lore 165

Reviev 193

From folk-lore life 201
СОДЕРЖАНИЕ
Горгудистика: поиски, открытия

Рамазан КАФАРЛЫ. В ЭПОСЕ «ДЕДЕ КОРКУТ» ПАЛАТКА (ЧАДЫР,

ЙУРТ) КАК МИФИЧЕСКИЙ МОДЕЛ МИРА И OБРАЗ РОДИНЫ 3

Атиф ИСЛАМЗАДЕ. МИФО­ЛОГЕ­МА “ПРЕВРАЩЕНИЕ В ЛВА

ПОГУ­БИВ ЛВА” ВОССТАНОВЛЕННАЯ ИЗ “КНИГИ ДЕДЕ КОРКУТ” 17

Альмара НАБИЕВА. НАЦИОНАЛЬНЫЕ НАРЯДЫ В ДАСТАНЕ

СЛО­ЖИВ­­ШИЕСЯ ПОД ВЛИЯНИЕМ «КИТАБИ-ДЕДЕ КОРКУД» 23
Фольклористика: проблемы, исследования

Сейфаддин РЗАСОЙ. МИФОЛОГИЧЕСКАЯ СЕМАНТИКА

ОБРАЗА РОДИНЫ 29

Oрудж АЛИЕВ. ТРАДИЦИОННЫЕ ФОРМУЛЫ И СРЕДСТВА

В АЗЕР­БАЙ­ДЖАНСКИХ СКАЗКАХ И ДАСТАНАХ 36

Автандил АГБАБА. ЛЮБОВНАЯ ЛИРИКА АШУГА СУММАНИ 44

Азиз АЛЕКПЕРЛИ ПОТОП НОЯ В ИСТОРИИ И ФОЛЬКЛОРЕ ЭРИВАНА.51

Серхан ХАВЕРИ. CЛОВЕСНО-ТЕКСТОВАЯ ФАКТУРА

ФОЛЬКЛОРА В ФУНКЦИОНАЛЬНО-СТРУКТУРНОМ АСПЕКТЕ 56

Mаммедхан СОЛТАНОВ, Maхира AБДУЛЛАЕВА.

ОБ АНТРОПОНИМИ ДЕДЕ КОРКУТ И ХЫЗЫР 65

Матанат ЯКУБКЫЗЫ. ЭТАПЫ ФОРМИРОВАНИЯ ОБЩЕГО

ФОЛЬ­КЛОРА РАЗНЫХ НАРОДОВ И ЭТНИЧЕСКИХ ГРУПП 71

Улькер АЛИЕВА. ФОЛЬКЛОР, УВЕКОВЕЧЕННЫЙ В

НЕКОТОРЫХ ОБРАЗЦАХ МАТЕРИАЛЬНОЙ КУЛЬТУРЫ

НАЙДЕННЫХ В ЮЖНОМ И ЗАПАДНОМ АЗЕРБАЙДЖАНЕ 84

Илхама ГАСАБОВА. В КОНТЕКСТЕ СОЗДАНИЯ AШУГ

ЗНАТОКОВ (Ка­зах­ской менестреля на окружающую среду) 91

Улькер АЛЕКБЕРОВА. ОЗ, ТЫН И СЮНЕ В ФОЛЬКЛОРЕ

ТЮРКСКИХ НАРОДОВ 97

Ельза ИСМАИЛОВА. МОТИВ ПЕРЕОДЕВАНИЯ В ЭПОСЕ

«КЕРОГЛУ» (На основе азербайджанской и турецкой версиях) 108

Eльнара ЕМИРЛИ. СЕМЕЙНЫЕ ОТНОШЕНИЯ

В АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ ЛЕГЕНДАХ И ПРЕДАНИЯХ 125

Xалида MАМЕДОВA. ИСТОРИЧЕСКИЕ КОРНИ МОТИВА

ЧУДЕСНОГО СОТВЕРЕНИЕ ЧЕЛОВЕКА (Связь рождение человека

с земной стихией) 132
Из классиков 141

Новые образцы Азербайджанского фольклоре 149

Из тюркского фольклора 165

Рецензии 193

Из жизни фольклора

Dədə Qorqud”.



Elmi-ədəbi toplu, 2017/2 (61).

Bakı, “Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2017.




Nəşriyyat direktoru:

Prof. Nadir Məmmədli

Ədəbi işçilər:

Sənubər Kərimova

Qumru Şəhriyar
Operator:

Sədaqət Qafarova
Kompüter tərtibçisi:

Aygün Balayeva


Kağız formatı: 60/84 32/1

Mətbəə kağızı: №1

Həcmi: 206 səh.

Tirajı: 300

Toplu “Elm və təhsil” Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzində

hazır diapozitivlərdən ofset üsulu ilə çap olunmuşdur.
Toplunun üz qabığındakı şəkil: Mirzəxan Qafarovun

Dədə Qorqud” lövhəsi




Ünvan: Bakı, 370004, 8-ci Kiçik Qala döngəsi, 31

Tel: 492-93-14; Fax: 492-93-14



1 Bu iş Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun maliyyə yardımı ilə yerinə yetirilmişdir – Qrant № EİF-KETPL-2-2015-1(25)-56/51/5

1 A.B.Lord 30-cu illərdə serb dastanlarını öyrənməkdə böyük işlər görmüş M.Pərrinin tələbəsi və da­vam­çısıdır. M.Pərrinin bir məqsədi də o idi ki, şifahi dildə yaşayan serb dastanlarının mü­hüm cə­hətlərini model­lər əsasında aydınlaşdırsın. Belə bir suala cavab tapmaq lazım idi: öz döv­­rün­də yazıya köçü­rül­mə­miş “İlliada”, “Odis­se­ya” kimi iri tutumlu dastanlar yüzillər boyu yad­daşlarda necə qalmışdı? Pərri bu suala belə cavab vermişdi: söyləyici heç vaxt dastanı əz­bər­ləyib yadda saxla­mır. Hər bir dastanda qəh­rə­ma­nın anadan olması, toyu kimi tipik, bazis si­tu­­a­si­yalar var. Epik ənənədə isə bu vəziyyətlərin ele­ment­lə­ri­ni şifahi şəkildə yaşadan söz qrupu və söz birləşməsi qə­lib­ləri möv­cuddur. Onlar söyləyici texnikasını təşkil edir və söyləyici ifa pro­sesində həmin texnikadan istifadə edib im­pro­vizə yolu ilə yaratmağa baş­layır, yəni ha­di­sə­ləri sözlə canlandırır. Beləcə söyləyici bu yolla yeni dastan söyləyir. M.Pərri söz və ifa­də­lərin işlənmə dairəsini müəyyənləşdirməyə çalışaraq onları sayaraq göstərmişdi ki, “bayquşgöz Afi­na” de­yimi Homerdə 50 dəfə təkrarlanır və həmişə də misranın ikinci hissəsində gəlir. Gö­rün­düyü kimi, A.Lord müəlliminin bir çox ideyalarını özünün “Söyləyici” kitabında inkişaf et­dir­mişdir. Həmin kitab 1960-cı ildə çapdan çıxmış, folklorşünaslıqda böyük səs salmış və bir çox tədqiqatlara təsir göstərmişdir. Sovet alimi A.P.Qrinser özünün qədim hind dastan­ları haq­qın­dakı əsərində A.Lordun müddəalarından is­ti­­fadə etmiş­dir. Azər­baycanda maraq doğura­ca­ğı­nı nəzərə alıb “Söyləyici” əsərindən bəzi fraqmentləri oxu­culara təqdim edirik – tərcüməçidən.

2Tərcüməçinin şərhi: Azərbaycan dastan dilinə də çoxlu formul və formulik ifadələr səpə­lən­miş­dir. Mə­sə­lən, “Kita­bi-Dədə Qorqud”da ov mövzusu “av avlamaq, quş quşlamaq”, dağ ide­yası “qarşı yatan qara-qara dağ”, yas mövzusı “ağ çıxarıb qara geyinmək” formullarında verilir. “Dirsə xan oğlu Buğacın bo­yu­nu bəyan edər” boyunda qur­ban möv­­zusunu “dəvədən buğra, qo­yun­dan qoç qırdırmaq” formulu bildirir. Bo­yun əvvəlində Bayındır xanın verdiyi qur­banla bağ­lı işlədilən bu deyim ozanın hazır saxladığı for­mul­dur və elə ki, Dirsə xan “xatununa” həmin qur­bandan danışır, ozan bu mövzunu bildirmək üçün Dirsə xa­nın dilini xarakterizə etmək xatirinə yeni ifadə axtar­mır, sadəcə, öz formulunu Dirsə xanın dilinə qoyur, yə­ni o da “dəvədən buğra, qoyundan qoç qırdırmaq” deyir.

1Tərcüməçinin şərhi. A.Lord üçün audioriyanın savadsızlığı süni düzəldilməmiş eksperi­men­tal situasiya kimi araşdırıcı qarşısına sual qoyur: necə olur ki, söyləyici belə sərbəst auditoriyanın önündə öz mətnini nəinki çalıb-oxuyur, həm də vəziyyətdən asılı olaraq mətni genişləndirib qısaldır? Aşağıda Lorddan gə­ti­ril­miş fraqmentdə bu sualın cavabı var. Biz isə öz tərəfimizdən konkretləşdirək ki, A.Lord müşahidə et­diyi dönəmdə söyləyicinin audito­ri­ya­sı­nın sərbəstliyindən xüsusi ifa texnikasını səciyyləndirmək üçün və bir də bu texnikanın sayəsində şəraitə uyğun ola­raq söyləyicinin öz mətnini tənzimləməsini göstərmək üçün danışır. Əski toplumda isə söyləyicinin vəziyyəti ta­mam başqa idi. Qədim mətnlərin söyləcisi – ozan kol­lektivinə qeybdən xəbər gətirəndir və deməli, kollektivinə bu zaman şaman sifə­tin­də görünür. Ozan ad verirsə, elçi gedirsə, deməli, bu ritualların aparıcısı, nəzarətçisidir. Bir sözlə, ozan kollektivi üçün yaşayır. An­caq camaatın arasında yox, camaatdan qıraqda. Qədim ozan eyni zamanda həm şaman, həm ov­sunçu, həm ağsaqqal, “hər şeyin bilicisin” idi. Artıq bu sadalanan sifətlər ozanı başqalarından ayırır, çünki şaman olan, ovsunçu olan, ozan olan yalnız odur. Təsadüfi deyil ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarının sonunda deyilir: “Dədəm Qorqud gəlibən boy boyladı...” Dədə Qorqud olayların içində deyil də dışındadır və on­lara dişardan gəlir. Əski toplumda ozan öz ulusunun bir çox mənəvi informasiyalarının konsentrasiya olun­duğu varlıq kimi bilinir. Onun bədəni və ruhu ictimai şüurun yığıldığı “məkandır”. Ona görə də bu adam hamıdan biri deyil. Korluq, uzun ömürlük və s. ozanı adamların gözündə başqalaşdıran əla­mət­lər­dəndir. Və qədim ozanın “soy soylama” texnikası da “qeybdən” alınmadır. Örnəyin, deyirdilər ki, hind das­tançısı Valmiki ozanlıq vergisini Brahmadan alıb. Sonralar ozanın bu əlamətləri onun görkündən (obrazın­dan) düşməyə başlayır. Özündə yalnız ozanlığı saxlamış bizim sənəkar dünyəviləşir, kollektivin “içi­nə” girir... Bir az sonra isə məclisdən ozanın dinləyicilərlə şirin-şirin söhbətinin, zarafatının səsi gəlir.


1 Narqa – birhürgüclü dəvə

2 Şın ayak – noqaylar çay içmək üçün istifadə etdikləri farfor piyaləni “şın ayak” adlandırırlar. Bu ifadə hərfi tərcümədə “çin piyaləsi” mənasını verir.

1 Don – əba, çuxa, üst geyim nəzərdə tutulur.

2 Ərəb – ərəb atı nəzərdə tutulur.

3 Aybolat – burnu əyri balta və ya qılınc

4 Şora – qədim Rusiyada knyazın yaxın xidmətçiləri və qoşunu

5 Şeqe – döyməklə hazırlanmış mismar (15 sm)

6 El əyəsi – yurdun, el-obanın sahibi

1 Maytaq – əsgər

2 Tayqan – Krımın Beloqorski rayonunda yerləşən Ozernoe kəndinin keçmiş adı.

3 Elkek – vətər, damar

4 Salp – şaqqıldamaq

5 Kürevke – qədim Rusiyada padşahların çiyinlərinə taxdıqları daş-qaşla bəzədilmiş çiyinlik

6 Tal – kiçik söyüd, kol söyüd

7 Yavır – çinaryarpaq ağcaqayın

1 Kuday – qut və ya Xuday türk mifologiyasında baş Allah hesab olunur (А.М.Сагалаев Урало-алтайская мифология: Символ и архетип. Новосибирск, Наука, 1991).

2 Dovdaq – durnakimilər dəstəsinə aid quş növüdür.

1 Elkek – noqaylara məxsus kökdən hazırlanan yemək növü

2 Azık – ərzaq payı

3 Saraycuq – kiçik saray mənasını verən Saraycuq Noqay Ordasının mərkəzi idi. Möhtəşəm Qızıl Orda şəhərlərindən biri oları Saraycuq indiki Qazaxıstanın Quryev vilayətində Yayık (indiki Ural) ça­yının aşağı axarında yerləşirdi. Uzun müddət Qaradəniz sahillərindən və Aşağı Volqaboyundan Or­ta Asiyaya (Şərqi Türküstana) gedən ticarət yolu üstündə mühüm şəhər olmuşdur.

4 Elke – şam ağacı. Burada “saçlarını şam ağacı tək hörməyən” mənasındadır.

5 Olja – şikar (ov), qənimət (hərbi)

6 Qara – böyük

7 Gömmək – basdırmaq

1 Qara yer – quru yer, torpaq

2 Dutar – noqaylara məxsus saza bənzər simli musiqi aləti

1 Arba – ikitəkərli yük arabası

2 Div – Kabardı Alıp nəzərdə tutulur.

3 Suyun başına – çayın kənarına

1 Yarıq – aşağı rütbəlilər, əsgərlər

2 Sudan – sahilboyu ərazilərdən

1 Kabırqa – Qazaxıstanın şərqində yerləşən Katon-Karaqay bölgəsində bir kənd

1 Alan – çəmənlik

2 Kaptal – qışda üstdən geyinilən qalın paltar, palto

3 Bürkən – baş örtüyü

4 Biyə – sağmal madyan

5 Atan – böyük dəvə

6 Ten – Don çayının qədim adı

7 Kazak – azad, heç kimdən asılı olmayan adam

8 Kızqış quş – qızılquş, laçın

1 Sarqayıp – bir insan nəyi isə çox gözləyir

2 Kıdır – türk, islam və yaxın Şərq inanclarında adı çəkilən Xıdır və ya Xızır peyğəmbər.

1 İrtış – Çindən, Qazaxıstandan və Rusiyadan axan çay. Ob çayının əsas sol qoludur. İrtış çayının uzunluğu 4248 km təşkil edir (uzunluğuna görə Ob çayından böyükdür). İrtış Ob çayı ilə birlikdə uzunluğuna görə Rusiyada birinci, Asiyada ikinci, dünyada isə altıncı çaydır (5410 km).

2 Aykel – ortası deşik iri təbii daşdan, kənarları isə qızıldan və ya gümüşdən hazırlanan döş bəzəyi.

3 Yıpar – müşk siçanı

4 Karaqay – şam ağacı, noqay, başqırd və b. bir sıra türk xalqları şam ağacının növlərindən birini məhz belə adlandırır.

1 Kamka – qızıl və gümüş saplarla işlənmiş ipək parça

2 Kunadil – quşun doğulmamış və ya yenicə doğulmuş balası

3 Böldirek – canavar balası

4 Qayın – tozağacı. “Kitabi-Dədə Qorqud”da da qayın ağacı olaraq adı çəkilir.

5Buncuk–XV-XIII əsrlərdə Tibet öküzünün və ya atın quyruğuna bağlanan hakimiyyət rəmzi olan ağac

6 Kavdan – otları qurumuş ərazi

7 Kutas – Tibet ökzünün quyruğundan hazırlanan əsgər medalı

1 Tulpar – türk, qırğız və altay mifologiyasında adı çəkilən qanadlı uçan at, Peqas ilə bənzərdir. Ağ və ya qara (tək rəng) at olaraq təsvir olunur. Ağ qanadları vardır və Kuday (Tanrı) tərə­fin­dən qəhrəman­lara köməkçi olması üçün yaradılmışdır. Başqırd inanclarına görə qanadlarını heç kim görə bilməz. Tulpar qanadlarını yalnız qaranlıqda, böyük maneələri və məsafələri aşarkən açar. Onun qanadlarını kimsə görsə, Tulparın yox olacağına inanılır.

2 Xivə – indiki Özbəkistanda yerləşən qədim şəhər. Xivə qədim Xarəzmin mərkəzi şəhər­lə­rin­dən biri idi. Xivə xanlığının paytaxtı olmuşdu.

1 Bügedek – noqaylara məxsus alaçıqların baş tərəfinə yerləşdirilən xüsusi qübbə, arka

2 Axça – orta əsrlərdə xırda gümüş sikkə

1 Tomaslav – çirkləri oksidləşdirərək və şlaklara çevirməklə maye fosforlu dəmirin poladda işlənilməsi

2 Tomaqa – berqut (qızılquşkimilər dəstəsinin qartal cinsinə aid quş növü) quşunun gözlərini bağlayan dəri qapaqcıq

3 Aybalta – döyüş baltası

4 Bosağa – qapı və ya pəncərə çərçivəsinin yan taxtası

1 Alapa – hərbi qənimət


Yüklə 1,88 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   21




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin