Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud dada gorgud

1. Qəhrəman dövlət başçısı kimi: xanlar xanı.

Qəhrəman dövət başçısı kimi özünü iki obrazda göstərir: Bayındır xan və Salur Qazan. Əzizxan Tanrıverdi göstərir ki, Bayındır xanın adı Drezden nüsxəsində iki cür yazılıb: Bayan­dar, Bayındır. Semantik yükü daha çox “varlanmaq”, “varlandırmaq” kimi izah olunur. Atasının adı antroponimik modelində konkret olaraq verilir: “Qam Ğan oğlı xan Bayındır”. “Xan qızı Boyı uzun Burla xatun Qazanın gəldügin eşitdi” cümləsi, eyni zamanda Qazanın bədii təyinlərindən biri kimi işlənmiş “Bayındır xanıŋ göygüsü” ifadəsi qızı Burla xatun və kürəkəni Qazan barədə müəyyən təəssürat yaradır (4, 68).

Dastanda Bayındır xan fəal obraz deyildir. O, demək olar ki, hadisələrdə iştirak etmir. Ancaq bir çox boylar Bayındır xanın təşkil etdiyi məclisin təsviri ilə başlanır. Məsələn, dastanın birinci boyu bu cümlə ilə başlanır: Bir gün Qam Ğan oğlu Bayındır xan yerindәn durmuşdu. Şami günlüyünü yer üzündә qurdurmuşdu. Hündür alaçığı göy üzünә dirәnmişdi. Min yerdə ipәk xalça döşənmişdi... (5, 132).

Bundan başqa, dastanın 3, 7, 9-cu boyları da eyni şəkildə başlanır. Bu göstərir ki, Bayındır xan siyasi hakimiyyətin başçısıdır, Oğuz elinin başında durur və o, mərkəzi fiqurdur. Süjet fəallığı olmasa da, dastandakı bütün əsas obrazlarla əlaqələrə malikdir. Bunu onun qohumluq əlaqələri daha aydın göstərir. Ə.Tanrıverdi yazır: “Bayındır xanın qohumluq əlaqələri də həmin detallar və ümumən “Kitab”ın poetik strukturu kontekstində açılır ki, bu da, əsasən, aşağıdakıları əhatə edir:

babası, nənəsi və anası haqqında heç bir detala təsadüf olunmur

arvadı – mətndə görünmür, amma Burla xatuna görə bərpa oluna bilər

atası – Qam Ğan

qızı – Burla xatun

qudası – Ulaş (Qazanın atası)

kürəkəni – Qazan

nəvəsi – Uruz (Qazanın oğlu)

nəvəsinin əri – Qarabudaq (Qazanın qardaşı oğlu, Qaragünənin oğlu)

kürəkəninin qardaşı – Qaragünə (Qazanın qardaşı)

kürəkəninin qardaşı oğlu – Qara budaq (Qaragünənin oğlu)

kürəkənin dayısı – Aruz (Qazanın dayısı)

kürəkənin dayısı oğlu – Basat

kürəkənin dayısı oğlu – Qıyan Səlcik

kürəkənin dayısı nəvəsi – Dondar (Qıyan Səlcikin oğlu)

kürəkənin dayısının əmizadələri – Baybican və onun övladları: Dəli Qarçar; Banıçiçək... (Aruzun əmizadələri)” (4, 68-69).

Salur Qazana gəlincə o, həm xanlar xanı, həm bəylərbəyi kimi təqdim olunur. O, dastanda Bayındır xandan sonra ikinci adamdır. Lakin elə məqamlar vardır ki, o, elə birbaşa Bayındır xanın əvəzedicisi kimi göstərilir. Bir çox boylar Bayındır xanla olduğu kmi, Salur Qazanla başlanır. Hətta elə olur ki, onlar eyni şəkildə təqdim olunurlar. 3-cü boyun başlanğıcı:

“Qam Ğan oğlu Bayındır xan yerindәn durmuşdu. Qara yerin üstündə һündür ağ evini tikdirmişdi. Uca alacığı göy üzünә dirәnmişdi. Min yerdә ipәk xalça döşәnmişdi (5, 150).

Dördüncü boyun başlanğıcı:

“Bir gün Ulaş oğlu Qazan bəy yerindәn durmuşdu. Qara yer üzәrindә otaqlarını tikdirmişdi. Min yerdә ipәk xalça döşәtmişdi. Hündür alaçıq göy üzünә dirәnmişdi” (5, 166).

Ə.Tanrıverdinin apardığı tədqiqat göstərir ki, Salur Qazan oğuz eli və cəmiyyətinə həm də sıx qohumluq telləri ilə bağlıdır. Müəllif yazır: “Beləliklə, Qazanın qohumluq əlaqələri ilə bağlı aşağıdakı nəticələri söyləmək olar:

atası – Ulaş

anası – adı çəkilmir, amma ona birbaşa işarə olunur, Qazanın qarıcıq anası

arvadı – Burla xatun

qayınatası – Bayındır

qayınatasının atası – Qam Ğan (Bayındırın atası)

oğlu – Uruz

qızı – ona işarə edilir (Qarabudağın arvadı)...

qardaşı, həm də qudası – Qaragünə

qardaşı oğlu və kürəkəni – Qarabudaq

gəlini – Uruzun arvadı...

dayısı – Aruz

dayısı oğlu – Basat

dayısı oğlu – Qıyan Səlcik

dayısı gəlini – Aruzun gəlini, Qıyan Səlcikin arvadı

dayısı nəvəsi – Dondar (Aruzun nəvəsi, Qıyan Səlcü-kün oğlu)

anasının əmizadələri – Baybican, Dəli Qarçar, Banı­çiçək

anasının əmizadəsinin qudası – Baybicanın qudası Baybörə

anasının əmizadəsinin əri – Banıçiçəyin əri Beyrək” (4, s.91-92).