Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəRBƏnd folklor öRNƏKLƏRİ

UŞAQ FOLKLORU
UŞAQ DÜZGÜLƏRİ
Üryana ay üryana (81)
Üryana, ay Üryana,

Üzüyüm düşdü bir yana.

Üzük suyu içərlər,

Xar-xarı don biçərlər.

Xar-xarı donun olsun,

Kətan köynəyin olsun.

Kətan köynək içində

Ağbalanın bıçağı,

Gümüşdəndi saçağı.

Yeri-yeri, yetim oğlan,

Qolundan tutum, oğlan.

İtələ sandıq açılsın,

Zincir-mincir saçılsın.
Teşti-teşti (82)
A teşti-teşti, teşti,

Vurdum Gilanı keşdi.

İki xoruz savaşdı,

Biri qana bulaşdı.

Qənd elədim qaşımcan.

Yeddi kəmər başımcan.

Kəmər getdi oduna,

Qarğı batdı buduna.

Qarğı deyil, qamışdı,

Beş barmağım gümüşdü.

Gümüşü verdim tata,

Tat mənə darı verdi.

Darını səpdim quşa,

Quş mənə qanad verdi.

Qanadlandım uçmağa,

Haqq qapısın açmağa.

Haqq qapısı bülbülü,

Gəl oxu bizim dili.

Bizim dil ‒ Urum dili.

Urumdan gələn atlar,

Heyva çiçəyi çatlar.

Heyvanı götürəydim,

Məzrədən ötürəydim.

Məzrənin qız-gəlini

Şah deyib, şeh ötürəydim.

Şahım Şirvan içində,

Qılıncı qan içində.

Oynar meydan içində.

Meydanın ağacları,

Bar gətirməz başları.

Vurun başı üzülsün,

El yaylağa süzülsün.

El yaylaqdan gəlincə

Yarı canım üzülsün.

Yarı can alabaxta,

Qanadı taxta-taxta,

Görüm onu vuranı

Qan qussun laxta-laxta!

Bacadan baxan ... (83)
Bacadan baxan çəmbərə göz

Biri kəhər, biri boz.

Mindim bozun boynuna,

Çıxdım Urum yoluna.

Urum yolu dərbədər,

İçində meymun gəzər.

Meymunu ürkütdülər,

Qulağını qırpıtdılar.

Qulaq deyil çivaldı,

Üstü qaval-qavaldı.

Qavalları çalaydım,

Altun-xalça alaydım.

Axça sandıq içində,

Sandıq hamam küncündə.

Hamam üstü açıqdı,

Dörd dövrəsi palçıqdı.

Palçıq yapdım divara,

Quşlar gəlib suvara,

Suvarmasa neylərəm?

Dovşan bağrı teylərəm...

Mindir məni xoruza (84)
Ayza-ayza, Firuzə,

Mindir məni xoruza.

Xoruz girdi güllüyə,

Atdı məni küllüyə.

Küllük yaman nəmişdi,

Beş addımı qəmişdi.

Qəmiş çalsam, kim gələr?

Yaylaqdan əmim gələr.

Əmimin nökərləri,

Fırladar təkərləri.

Təkər Şabran yolunda,

Meymun oynar solunda,

Meymunu ürküdeydim.

Tükünü qırpıdeydim.

Meymun tükü yastıqda,

Yastıq üzü sandıqda.

Tərpət sandıq açılsın,

Altun-axça saçılsın.

YANILTMACLAR (85)
Acdım, sac asdım, yadımdan çıxdı küllənməmiş asdım.
İynəni sarı sapla sapla, dümsarı sapla, sapsarı sapla sapla.
Kəsilməli kəsmiyi kəsmək istəsən də kəsəcəksən, kəsmək istəməsən də kəsəcəksən.
Çəp keçi çəp keçidi çəpəki keçər, çəp keçi çəp keçidi çəpəki keçib çəpərə keçər.
Qığılcımı qığılcıqlandırma, qığılcımlandırdıqca qığılcım­lanacaq.
Mən gedirəm şum toxmaqlamağa. Sən toxmaqlasan da toxmaqlayacağam, toxmaqlamasan da toxmaqlayacağam.

BEŞIK NƏĞMƏLƏRI
LAYLALAR (86)

Laylay atam balası,

Ayım-günüm parası.

Mən sənə qurban olum,

Gözüm ağı-qarası.

Göyçək balam, a laylay,

Çiçək balam, a laylay.

Qönçə dolu butasan,

Hər kamına çatasan.

Qızılgül budağının

Kölgəsində yatasan.

Ay bala, bəndim laylay,

Şəkərim, qəndim laylay.

Gül dolu taxtın olsun,

Qızıldan baxtın olsun.

Qardaşının toyunda

Oynayan vaxtın olsun.

Laylay, göyçəyim laylay,

Gülüm, çiçəyim laylay.

Balama quzu qurban,

Əllisi, yüzü qurban,

Maldan nə var qurbana,

Nənəsi özü qurban.

Layla çallam yatınca,

Gözlərəm ay batınca,

Can gedər, cəsəd qalar,

Sən hasilə çatınca.

Layla çallam həmişə,

Dayın gedib yemişə.

Yastığında qızılgül,

Yorğanında bənövşə.

Obalar obanız olsun,

Nəticə, nəvəniz olsun.

Sizin də mənim kimi

Bir belə balanız olsun.

Layla, çiçəyim, layla,

Gözü göyçəyim, layla.

Sən hasilə çatınca

Ağardı birçəyim layla.

Layla deyim, zər olsun,

Zər olsun, zivər olsun.

Tanrıdan arzum budu,

Balam bəxtəvər olsun.

NAZLAMALAR (87)

Dəryada balıq,

Boxçada yaylıq,

Qızıl yaxalıq,

Bu balama qurban.

Dərya qırağı,

Dərbəndin bağı

Qızların ağı

Bu balama qurban.

Dəryada qazlar,

Uzun boğazlar,

Adaxlı qızlar

Bu balama qurban.

Balama qurban ozanlar

Balam haçan söz anlar.

Ay Allah, bunnan üç dənə ver,

Həsrətin çəkmişlərə ver.

Göydəki quşlara ver,

Yerdəki camışlara ver

Qırxlara getmişlərə ver,

Şıxlara getmişlərə ver.

Bağların kişmişi

Bu balama qurban,

Qızların gəlişmişi

Bu balama qurban!

Yüyənsiz atlar

Bu balama qurban,

Ərsiz arvadlar

Bu balama qurban!

Qotazlı quzular

Bu balama qurban,

Tükü qırmızılar

Bu balama qurban!

Göldəki qazlar

Bu balama qurban,

Nişanlı qızlar

Bu balama qurban!

Bazarın başı

Bu balama qurban.

Atlaz, qumaşı

Bu balama qurban!

Dağda samanlar

Bu balama qurban.

Yadlar, yamanlar

Bu balama qurban!

AŞIQ ŞEİRLƏRI
YERSULU AŞIQ EMİN
Aşıq Emin Dərbənd dövrəsindəki Yersu kəndində (indi Tabasaran rayonuna daxildir) ötən yüzillikdə güzəran keçirib. Şeir­lərindən kamil söz ustası olduğu açıq duyulur. İlk dəfə top­la­nıb nəşr olunur.
Göy atın tərifi (88)
Ay ağalar, sizə tərifin deyim,

Düldül kimi gəlir meydana göy at.

Gümüş cilovları, məxmər çulları,

Qızıldan rəng geyib gərdana göy at.

Boyunu nazikdi, ayağı uzun,

Dördəmə çapanda şax tutar üzün.

Yoxuşda yorulub qatlamaz dizin.

Müddətdi səs salıb hər yana göy at.

Meydanda iyidi naümid qoymaz,

Tərpənib süzəndə ceyranı saymaz.

Yorğa yerişindən gözlərim doymaz.

Aşıq Emin qalır heyrana, göy at.

Oyandı (89)
Abi-atəş xaki-baddan cəm oldu,

Xalıq nəzər qıldı, xabdan oyandı.

Ağıl-kamal hakim oldu, iş qovalandı,

Adəmin al yanından Həvva yarandı.

Ondan sonra gəldi səkkiz min aləm,

Ho dəmdə kim-kimə verib ölü salam.

Həzrəti Cəbrayıl çəkdi bir qələm,

Adəm peyğəmbərdən Nuha dayandı.

Sən kimsən, mən kiməm hey xəbər aldı,

Sən sənsən, mən mənəm deyibən qaldı,

Həzrəti Əleyisalam dünyaya gəldi,

Yeddi tabaq, yer-gög nura boyandı.

Mənəm aşıq Emin, qurşandım ərdən,

Ya rəbbim, sən saxla şeytandan, şərdən.

Oxuram Quranı hökmü əzbərdən,

La ilaha illallaha dayandı.

Xəbər ver indi (90)
Təmiz bu dünyamız nədən yarandı?

Buluddan, dumandan xəbər ver indi.

Adam uruhları nədən yarandı?

Necə bir imandan xəbər ver indi.

Neçə Nəbi gəldi yuxarı baxdı?

Ol kimiyidi ki, əliylə evini yıxdı?

Ol kimiydi dünyanı çevirdi, sıxdı?

Dəriynən sümükdən xəbər ver indi!

Adəm peyğəmbərin atı nədəndi?

Meyvəsi nə idi, dadı nədəndi?

Bağlayan noxtası, qatı nədəndi?

Bağlayan mıxından xəbər ver indi!

Yeddi cəhənnəmin odları nədi?

Meyvəsi nədi, dadları nədi?

Aşıq Emin deyər, adları nədi?

Cənnət bucağından xəbər ver indi!

XALİD QARADAĞLI
On doqquzuncu yüzillikdə Dərbəndin Qaradağlı kəndində ömür sürüb. İgid, qoçaq bir adam kimi tanınıb. Şux, təravətli şeirləri el arasında geniş yayılıb.
Gördüm (91)
Ay ağalar, Vəlikəndin yolunda

Badəsər, badəsər ellərin gördüm,

Bir gözəl çıxmışdı bağlar seyrinə

Zər kəmər üstündə əllərin gördüm.

Baxçası, baharı, barı yetişmiş,

Namusu, qeyrəti, arı yetişmiş,

Qoynundakı bir cüt narı yetişmiş,

Açılıb laləzər güllərin gördüm.

Süzübən gözlərin bir mənə baxdı,

Qızıldan, gümüşdən qurulu taxtı,

Xalid deyər, canım odlara yaxdı,

Tökülüb gərdənə tellərin gördüm.

Gəldim (92)
Başına döndüyüm, xubların xubu,

Genə durub sizin diyara gəldim.

Gördüm ki, qalmayıb könlümün tabı

Hüsnünün seyrinə dübara gəldim.

Yorub da yolların duman, tozunu,

Götürdüm çiynimə möhnət duzunu.

Şeyda bülbülləri bağlar uzunu.

Eynim seylabında suvara gəldim.

Xalid deyər: günün gedib batmağa,

Yar yolunda xəstə düşüb yatmağa,

Sənin dükanında canım satmağa

Dilbər, mürvət eylə, bazara gəldim.

“Abbas-Gülgəz” dastanından bir parça (93)*
Söz o yerə bağlıdı ki, Gülgəz xanımın qardaşı Batman­qı­lınc Məmməd bəy məclis qurub şadlıq eləyirdi. Abbas Tufar­qan­lı da bu yığnağın çalıb-çağıranıydı. Sazın-sözün şirin yerində bir də xəbər gəldi ki, bəs şah Batmanqılıncın dalınca çapar göndə­rib.

Çapar gəlişinin qəsdini bildirən təki Məmməd bəyin əhvalı pozuldu. Abbas çapar sorağını eşidənnən göz qoyub ona baxırdı. Gördü ki, Məmməd bəy Batmanqılıncın halı o hal deyil. Yaxın­laşıb xəbər aldı ki:

– Bəy sağ olsun, qanın niyə qaraldı?

Məmməd bəy köks ötürüb könülsüz-könülsüz dilləndi:

– Abbas, heç üstünü vurma, şah məni Dəmirqapı Dərbənd­dən vergi yığmağa göndərir. İllik xəracın alınan vaxtıdı, məslə­hət bilib ki, mən gedim. Heç o tərəflərə bələdliyim yoxdu, bilmi­rəm necə yerdi, adamlarının xoy-xasiyyəti nə təhərdi?

----------------------------

* Bu nümunəni Şəmkirli el aşığı Murad Niyazlı söyləmişdir.
Belədə Abbas gülümsünüb qayıtdı ki:

– A bəy, mənim gəzib dolaşmadığım yer yoxdu. Güzarım Dər­bəndə də düşüb. İzin ver, Dərbəndin yer-yurdunu saznan başlı-bütünlü sənə nişan verim.

Məmməd bəy itiyini tapan adam kimi sevinib dedi:

– Ayə, bəs nə durmusan, de gəlsin.

Tufarqanlı Abbas sazının zilini zil, bəmini bəm eləyib aldı görək nə dedi:

Ay ağalar, gəlin tərifin deyim,

Nə əcəb düşübdü yeri Dərbəndin.

İskəndər əlilə olub bərqərar,

Çəkilibdi bürcü-barı Dərbəndin.
Dərbənd gözəlləri qəsirdən baxar,

Gələni-gedəni odlara yaxar.

Cümədən-cüməyə seyrana çıxar

Gəlini, qızları, dulu Dərbəndin.

Dərbənd dedikləri bağçadı, bağdı,

Alt yanı dəryadı, üst yanı dağdı.

Çox əcəb gəzməli, səfalı çağdı,

Xəstəyə şəfadı narı Dərbəndin.

Sən gedirsən o Dərbənddə qalmağa,

Ləldən-cəvahirdən ələ salmağa

Yeyib-yedirməyə, qonaq almağa

Səxalıdı oğulları Dərbəndin.

Döşündə çeşmələr, zirvəsində qar,

Gözəlində həya, iyidində ar.

Elə ki qış keçdi, açıldı bahar,

Laləzardı sağı, solu Dərbəndin.

Düyüsü əkilib Gilandan gəlir,

Sürüsü çəkilib Muğandan gəlir.

Çindən, Hindistandan, Yəməndən gəlir,

Darçını, mixəyi, hili Dərbəndin.

Düşməninə zalım, dostuna mərddi,

Səyyadı alıcı, bərəsi bərkdi,

Sıldırım qayalı, havası sərtdi,

Hər yana işləyir yolu Dərbəndin.

Cümə məscidində qılırlar namaz,

Ağam Əli orda olub pişnamaz.

Bu sözləri deyər binəva Abbas,

Məhəmməd dəstindən Əli Dərbəndin.