Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəRBƏnd folklor öRNƏKLƏRİ

SINAMALAR (2)
*** “Böyük su içən vaxt əgər kiçik istəyib verməsə, yeddi bulaq quruyar”, – deyərlər.

*** “Gecə qonşuya qatıq, un, pul verməzlər, yoxsa evin bərəkəti gedər”, ‒ deyərlər.

*** “Körpəni güzgü qabağına qoymazlar, uşaq güzgüyə baxsa, gec dil açar”, – deyərlər.

*** Bıçaq yerə ağzı üstə düşəndə “ət kəsmək istəyir”, ‒ deyərlər.

*** “Soğan, sarımsaq qabığını oda atmazlar, yoxsa qış soyuq olar”, ‒ deyərlər.

*** Bir adam hıçqıranda deyərlər ki, kimsə sənin adını tutur.

*** “Xalı çox olan adamın qəbri işıqlı olar. Hər xalı bir ulduza dönər”, – deyərlər.

*** Deyərlər ki, əliuşaqlı xatın hirsli vaxtı uşağını əmiz­dirsə, uşağı da hirsli olar. Belə olanda südü gərək bir yerə sağ­sın, sonra uşağını əmizdirsin.

*** Deyərlər ki, axşam vaxtı uşağı çimizdirəndən sonra suyu atmaq olmaz. Suyun içinə yanar kibrit atıb “şeytanı yan­dırdım” deyərlər. Uşaq yatıb ayılandan sonra ‒ səhər suyu atarlar. Yoxsa uşağa sədəmə toxunar.

*** İki xatın bir vaxtda uşağa yatsa, gərək qırx gün bir-biriylə kəlmə kəsməyə. Danışsalar, uşağın üstünə qırx düşər. Qırx düşsə, qırx açar gətirib, onun başı üstdən üç dəfə su tökər, qırxı götürərlər.

*** Təzə ev tikəndə evin özülünə xırda pul, düyü atarlar ki, evdə xeyir-bərəkət olsun.

*** “Səhər tezdən evdən küçəyə çıxanda qabağına dolu vedrəli adam çıxsa, xeyrə çatarsan”, ‒ deyərlər.

*** “Yaz vaxtı siftə göy guruldayanda axar çaydan evə bə­rəkət daşı gətirsən, evindən xeyir-bərəkət əskik olmaz”, – de­yərlər.

*** Bəd yuxu görəndə yuxunu suya danışıb, itə yeddi qırıq çörək tullayarlar ki, yuxu çin olmasın, puç olsun.

*** “Əgər inəyin bulamasını təzə doğulmuş dişi balasının başına töksən, o gələcəkdə südlü olar”, – deyərlər.

*** Qurban ətinin sümüyünü atmazlar, qurudub saxlarlar. Bərk külək əsib kəsmək bilməyəndə həmən sümüyü yandırib, külünü atarlar evin damına. El bu inamda olub ki, belədə külək kəsər.

*** Çərşənbə günü baş yumaz, dırnaq tutmaz, üz qırxmaz­lar, yoxsa bədlik olar.

*** “Gün dalınca qapı süpürmək günahdır”, – deyərlər.

*** “İnəyin yelini gələndə qaraquş caynağını ona sürtsən, keçib gedər”, – deyərlər.

*** Təzə doğulmuş inək balasına “bərk dırnaqlı olsun” deyərlər.

*** “Günbatandan sonra bıçaq itiləsən, qapındakı heyvanın ölər”, – deyərlər.

*** Malın itəndə bıçağın ağzını bağlasan, qurdun ağzını da bağlamış olarsan.

*** “Odunu ocağa tərs qoysan, qonşun dövlətli olar”, – deyərlər.

*** “Körpənin ilk dəfə çıxan dişini kim görsə, ona hədiyyə almalıdır”, – deyərlər.

*** Əziz adamın evə qonaq gəlməyini istəyəndə şişi qız­dı­rıb, həyətin küncündə yerə basdırarlar. İnanarlar ki, həmin adam şiş soyuyana kimi gəlib çıxmalıdır.

*** “Köynəyi tərs geyinəndə evə qonaq gələr”, – deyərlər.

*** “Ocağa odunu tək qoymazlar, peyğəmbərin ocağında odun tək yanmayıb”, ‒ deyərlər.

*** Əgər uşaq gözdəymədən ağlağan olsa, “bismillah, qul­huvallah” deyib, kağızla iynə götürərlər. İynəni kağıza batırıb yandırarlar. Sonra da kağızın külünü uşağın alnına sürtərlər ki, ağlamasın, bəd nəzər puç olsun.

*** İlaxır çərşənbəsi heyva ağacının budağından balaca bir parça kəsib, gözmuncuğu kimi uşağın biləyinə sapla bağlarlar ki, ona göz dəyməsin.

*** “Körpəyə yatan yerdə çox baxmazlar, yoxsa uşağa göz dəyər”, – deyərlər.

*** Xəmiri yoğurub qurtarandan sonra “qoy atası evinə gedib gəlsin” deyibən bir qədər gözləyərlər ki, xəmir gəlsin, bişməyə yararlı olsun.

*** Tum əkəndə “birə min əvəzin alasan” deyərlər ki, xeyir-bərəkət olsun.

*** Uşaq yatan vaxt yuxuda qorxmaması üçün bıçaqla onun ətrafında bir çevrə çəkərlər.

*** Uşağın nədən qorxduğunu bilməkdən ötəri qurğuşunu əridib, suya tökərlər. Qurğuşun suda nəsə bir heyvanın, ya qurd-quşun şəklini alar. Bundan bilərlər ki, o nədən ürpənib.

*** “Körpəni yük üstündə çox oturtsalar, gec yeriyər”, – deyərlər.

*** “Gecə qatıq kəssən, ağartın kəsilər”, – deyərlər.

*** Şər vaxtı qonşuları gəzən xəta-bəlaya rast gələr.

*** “Atın kəllə sümüyünü saxlasan, bərəkət gətirər”, – de­yərlər.

*** Əgər bir nəfər kəsilmiş çörəkdən təsadüfən yenidən bir tikə kəssə, deyərlər kiminsə acdır.

*** Birinin mal-qarası, qoyunu itəndə gedərmiş mollanın yanına. Molla da xəncərini tərs taxıb qurdun ağzını bağlarmış. İtmiş heyvan səhər gəlib çıxanda gedib mollaya xəbər verər­lər­miş ki, qurdun ağzını açsın. Yoxsa günah olar, qurd ac qalar.

*** Xeyir-bərəkət olması üçün birinci xırmanı evə gətir­məzdilər, yetim-yesirə paylayardılar.

*** “Bir adam ağır xəstələnəndə həmin adamın adını tutub ağacın kökünü burallar. Ağac quruyanda həmən adam da sa­ğa­lar”, – deyərlər.

*** Ocaq pis yananda odun üstünə duz atarlar ki, yaxşı yansın.

*** Xırman döyəndə axırıncı xırmanı yetimlərə, əlsiz-ayaqsızlara, dullara verərlər ki, bərəkəti artıq olsun.

*** “Uçaq düşərkən taxıllar baş-başa verib bir-birinə sar­ma­şanda qurban kəsmək gərək ki, xeyir-bərəkət görəsən. Kəs­məsən, uçaq yiyəsi xeyir görməz”, – deyərlər.

*** “Tuma çıxandan üç-dörd gün keçincəyə kimi heç kimə evdən od verməzlər, yoxsa əkini bərəkətli olmaz”, ‒ deyərlər. Tum bitəndən sonra evdən od verərlər.

*** Bayram günü çəmənlikdə yelləncəkdə yellənərlər ki, günahlar tökülsün.

*** Həyətin iti arxasını evə qarşı döndərib yatsa, deyərlər ki, kimsə o ailənin qeybətini qırar. Dərhal ev adamlarından biri itə bir şey atıb onu yerindən durğuzar ki, evin qeybəti edilməsin.

*** “Körpə uşağın üstünə çiy ət gətirməzlər. Onda uşaq xəstələnər”, – deyərlər.

*** “Evin qapısının üstündən deşikli daş asanda o evdə söz-güz olmaz”, – deyərlər.

*** Evə təzə gəlin gələndə siftə ona duz əzdirərlər ki, əlitamlı olsun.

*** Ayağı geyimli un çuvalının ağzını açmazlar, deyərlər, ayaqqabı darlıqdır.

*** Nehrə çalxayanda altına balta, bıçaq qoyarlar ki, yağı çox olsun, bədnəzərin gözü dəyməsin.

*** Gecə çaydan su götürəndə deyərlər ki, ay su, vaxtsız qonağım gəlib.

*** İlaxır çərşənbədə evin işığını sübhəcən söndürməzlər. Deyərlər ki, həmin gecə uluların ruhu sübhəcən yuxuda baş çək­məyə gəlir.

*** Tum səpərkən “Allah bərəkət versin, sətinə düzəlsin”, yəni uğurlu olsun deyərlər ki, xeyir-bərəkət olsun.

*** Qayçını boş yerə çaqqıldatmazlar, yəni açıb bağla­maz­lar, yoxsa evin xeyir-bərəkəti olmaz.

*** Yuxunu danışmazlar, danışsalar da deyərlər ki, damda dana var.

*** Qırxlı körpəni bayıra çıxarmazlar. İşdi çıxartsan, onda gərək başının altına çörək tikəsinin içində kömür, ya da köz qoyasan ki, göz dəyməsin.

*** Adam xəstələnəndə, sınıxanda, mal-qara süddən kə­si­ləndə deyirdilər ki, “göz dəyib”. Gedərdilər falçı və yaxud cindarın ya­nı­na. O da şit xəmirdən göz boyda xırda yumrucuqlar düzəl­dərdi. Son­ra bədnəzər adamların adını çəkdikcə bu yumrucuqları bir-bir ocağa atardı. Hansı yumrucuq partlasa, deyərdi: “Sənin ada­mı­na, mal-qarana filankəsin gözü dəyibmiş. İndi puç oldu getdi”.

*** “Uşağa göz dəyəndə Göz pirinin torpağını suda qarış­dırıb ona içirdərdilər. Onda uşaq sağalar”, ‒ deyərdilər.

*** “Əliuşaqlı gəlinin südü kəsiləndə gərək o, su ilə dolu vedrələri götürüb, naxırın qabağına çıxa, sonra da evinə qayıda. Belə etsə, südü yerinə qayıdar”, – deyərlər.

*** Uşaq xəstəliyə tutulanda onu aparardılar uşaq pirinə. Üç kərə pirin ətrafında dolandırıb, yenə də evə gətirərdilər. Uşaq azar-bezardan qurtarardı.

*** Quraqlıq vaxtı dərin quyudan su götürülsə, yağış yağar.

*** Qızdırmalı adamı İsitmə bulağına aparıb, suyundan ona içirdər, torpağından üzünə sürtərdilər ki, sağalsın.

*** Yağış yağmayanda kağıza səkkiz keçəlin adını yazar­lar. Deyərlər ki, onda yağış yağar.

*** Yağış yağdırmaq üçün qəbirdən baş ağacını götürüb, suya atarlar ki, yağış yağsın.

*** Çox güzgüyə baxsan, deyərlər ki, sevəninə düşməz­sən.

*** “Adam səfərə çıxanda yolda qabağına su ilə dolu səhənginən qız, gəlin çıxsa, işin düzələcək, boş çıxsa, əliboş qayıdacaqsan”, ‒ deyərlər.

*** “Həyətə kirpi gəlsə, bərəkət gətirər”, ‒ deyərlər

*** “Yaş ağacı ocağa atan adam kasıb olar”, – deyərlər.

*** “Qoyun tükündən iyrənməzlər, o, qurban tüküdü”, – deyərlər.

*** Gecə qızdırmalısına yeddi evdən pay yığarlar ki, sağalsın.

*** Uşağın qorxuluğunu tökmək üçün atın köhnə nalını suya salıb, ona içirərlər.

*** Uşaq qızılca çıxaranda ağzına dəmir qoyarlar ki, azar-bezardan qurtarsın.

*** “Quyu özünün torpağınnan dolsa, bərəkətli, dolmasa, bərəkətsizdi”, – deyərlər.

*** Əgər uşaq haradasa, nədənsə qorxmuşsa, onda həmən yerdən torpaq götürüb suda qarışdırar və ona içirərlər. Sonra da sudan uşağın bədəninə sürtərlər. Belə olsa, uşağın qorxusu gedər.

*** İşdi-şayəd, inəyin südü çəkilsə, qaratikanı incil yar­pağına keçirib sərnicin altına qoyarlar. Belədə süd qayıdıb əv­vəlki qaydasına düşər.

*** Sağ gözün səyriməsi xeyirliyədi, şadlıq tapasısan, amma bu şərtlə ki, gərək səyriyən gözün üstünə bir tikə çörək qoyub, ürəyindən xoş bir dilək keçirəsən.

*** Həftənin birinci günü ağac kəsmək günahdı. Deyirlər ki, həmən gün ağacların ruhu ziyarətə gedir. Kim o gün ağac kəssə, ağacın ziyarətdən qayıdan ruhu hansı bir günsə ona sədə­mə toxundurar.

*** “Yağış yağmayıb quraqlıq keçəndə dərin quyudan torpaq götürər, sonra onu aparıb bulağın axarına səpərlər, belədə yağış yağar”, ‒ deyərlər.

*** “Yağış daşını kölgədə saxlarlar ki, quraq olmasın. Çox yağış yağıb kəsmək bilməyəndə yağış daşını çevirərlər, onda yağış kəsər”, ‒ deyərlər.

*** Təzə gəlin gəldiyi vaxt evin kandarına ayaq basmazdan qabaq gərəkdi ki, baş barmağını bala batırıb, asta­naya sürtə. Sınayıblar ki, belədə ömrü-günü şirin keçər, özüynən xoş güzəran gətirər.

*** Gəlini bəy evinə yola salanda arxasınca su, un, bir də daş atarlar. Su aydınlıq istəyidi – gedib aydınlığa çıxsın. Un at­maq da odur ki, qədəm basdığın ocağa özü ilə ruzu, bərəkət apar­­sın. Daşı da o qəsdinən atırlar ki, geri qayıtmasın, getdiyi yerdə qayım-qədim olsun.

*** Qurdu öldürəndə onun cəhəngini çıxarar, qurudub göy əskiyə bükər, qorxmuş uşağın boynundan asıb qorxuluğunu alar­lar. Qurd ağzı azar-bezarı da qovur. Oduku, kefsizləyən uşa­ğı həmən göy əskiyə bükülü cəhəngdən – qurd ağzından keçirərlər, o da sağalıb olar anadangəlmə.

*** İlaxır çərşənbədə sübh obaşdan bulaqdan su götürmək lazımdı. Bu, mübarək sudu. Onunçun da hamı həmən sudan üz-gözünə vurmalıdı, qapı-bacaya, bərəkətin üstünə səpməlidir. De­yir­lər, belədə il ruzulu olar, bərəkət artar.

*** Səhər çağı qəcələ evin qabağındakı ağacın başına qo­nub oxuyanda gərək çıxıb deyəsən: “Can qəcələ, xeyir xəbər!” Bundan sonra o çıxıb gedər, bir-iki günə şad bir xəbərin sorağı gələr. Qəcələni öldürməzlər, öldürsən, sədəmə yetər.

*** Qaramalı kəsəndə, ya da satanda quyruğunu kəsib evdə saxlayıb deyərlər: “Qoy bərəkəti evdə qalsın”.

*** “Təndirdən çıxmış siftə çörəyi onu bişirən yesə, başı ağrıyar”, – deyərlər.

*** Təndirdən təzə çıxmış çörəyi “qoy çörək namaz qıl­sın”,‒ deyə o saat yeməzlər, ‒“yoxsa təndirin bərəkəti yox olar”, – deyərlər.

*** Xana quranda iş üstə toyuq gətirərlərmiş ki, iş quşa dönüb tez qurtarsın.

*** “Sağ əl gicişəndə xeyir gələcək, sol əl gicişəndə ziyan­lıq olacaq”, ‒ deyərlər.

*** “Ayağın altı gicişsə, yol gedəcəksən”, – deyərlər.

*** Uşaq dombalıb, ayaqlarının arasından baxsa, bilərlər ki, evə qonaq gələcək.

*** Qonşuda ölü olanda evdəki suların hamısını dəyiş­dirərlər. Deyərlər ki, Əzrayıl can almağa gələndə zəhərli qılın­cını qonşuların sularına sala-sala gəlir.

*** Uşaqlar asqıranda qocalar inciməsin deyə belə deyərlər:

– Min yaşa,

Qocalarla, qarılarla,

Sən yaşa!

*** Əgər yuxunu işığa danışsan, deməlisən: “Aydınlığa yoz”.

*** Havalar quraqlıq keçəndə Ullu çaya daş atardılar, pir­lərdə şirin çörək paylayardılar ki, yağış yağsın.

*** “Göz dəymiş inək süddən kəsiləndə Göz pirindən göz daşı deyilən daşı götürüb onun əmcəklərinə sürtərlər. Belə edilsə, inəyin südü geri qayıdar”, ‒ deyərlər.

*** “Ay işığında kəsilən odun quru, bərk olar”, – deyərlər.

*** İnəyin südü bol olanda axşamlar içinə köz atarlar ki, göz dəyməsin.

MÖVSÜM VƏ MƏRASİM FOLKLORU

SAYAÇI SÖZLƏRİ (3)
Qoyun deyər: ‒ kür mənəm,

Hər qapıdan girmənəm.

Girdiyim qapıları

Bərəkətsiz görmənəm.

Qoyun deyir: ‒ qoyunam,

İçi dolu oyunam.

Qışda geyən kürkümü

Yaz olcağın soyunnam.

Canım qoyun qarası,

Yunu məfrəc arası.

Yağlı südün sağaram

Yazın-yayın arası.

HOLAVARLAR (4)
Qoşquda kəl öküzüm,

İmana gəl, öküzüm

Şumla yeri, çıx başa

Sonra dincəl, öküzüm.

Hayda, a balım, hayda,

Kotanım, kalım, hayda.

Qara şumu vur başa,

Dincələk gələn ayda.

Qara kəl samandadı,

Əyəsi amandadı.

Tərpən, şumu qurtaraq

Kotanın dabandadı.

Boyunduruğunu yondurmuşam,

Samanlığı doldurmuşam.

Haydı, haydı, gecə yoldaşım

Gündüz qardaşım,

Haydı, haydı, haydı....
Hoha, babam öküzü,

Götür-götür buynuzu,

Əkin başa yetincə

Göydə salaq ulduzu.

Kəlimi qaşoylaram,

Könlünü xoş eylərəm.

Əkini əfsəl olsa,

Hamıdan baş eylərəm.

Qara kəl boynundadı.

Buynuzu oyundadı

Qara kəlin kallığı

Otunda, suyundadı.

* * *

Haydı, qara kəllərim, haydı,

Kotan sürüb səpim dəni

Amandı, bu yerdə qoyma məni

Boynu boyunduruqlu kəllərim,

Dalı çubuqlu kəllərim.

Gecə yalqız daş idim

Gündüz kəllərimə yoldaş idim.

EYDİRMƏLƏR (5)
Ceyran inək sağ olsun,

Örüşü yaylaq olsun.

Badya dolu süd versin,

Çox payı qaymaq olsun.

Anam, ay inəyim,

Sonam, ay inəyim.

Quyruğunu bulama,

Üst-başımı bulama,

Qoy südünü sağım mən,

Tez bişirim bulama.

Quzum, ay inəyim,

Duzum, ay inəyim.

Çəmənlərdən keçibsən,

Çiçəklərdən biçibsən.

Məmələrin dolubdu

Bulaq suyu içibsən.

Balam, ay inəyim,

Alam, ay inəyim.

Maral, maral inəyim,

Qarnı xaral inəyim,

Qatığın bıçaq kəsməz,

Südü yarar inəyim.

Gülüm, ay inəyim,

Sonam, ay inəyim.

Nənəm, nənəm, nənəm eyyy....

Səni sağan mənəm eyyy...

Bircə hovur rahat ol,

Tərpənmə farağat ol,

Nənəm eyyy....
Qaymağı şirinim ey,

Ayranı sərinim ey,

Balası göyçək nənəm,

Qatığı çiçək nənəm,

Nənəm, nənəm, nənəm eyyy...

Səni sağan mənəm eyyy ...

NEHRƏ NƏĞMƏSİ (6)
Nehrəm gəl, nehrəm gəl,

Çox payı kərəm gəl.

Bir qaşıq ayran gəl.

Külfəti doyran gəl.

Nehrəm gəl, nehrəm gəl,

Ocaqda aş durur,

Üstdə lavaş durur,

Nehrəm gəl, nehrəm gəl,

Tərpən gəl, tərpən gəl.

Gör bir nə zamandı,

Uşaqlar yavandı.

Qab dolu yağ eylə,

Üzümü ağ eylə,

Kefimi çağ eylə,

Tərpən gəl, tərpən gəl,

Nehrəm gəl, nehrəm gəl.

TOY ADƏTLƏRİ
Dərbənddə qız toyu (7)
Dərbənddə deyərlər: “Qız toyunun gül yeri xınayaxdı gecəsidi”. Bir para oymaxlarda “Qızlar gecəsi” də deyirlər. Ərgən qızlar axşamnan cəm olarlar gəlin gedəsi qızın başına. Deyə-gülə xına yaxar, qızı alnan-şalnan bəzəyib, eləyərlər ay parçası. Sonra çal-çağır başlanar. İlk əzəl gəlinə tərif deyəllər. Qızlar də­xi bir ağızdan belə oxuyar:

Bəxtin mübarək, gəlin,

Taxtın mübarək, gəlin.

Ağ əllərə əlvan həna

Yaxdın, mübarək, gəlin.

Sonra şirinsəsli dilavər bir qız irəli yeriyib ərköyün-ərkö­yün oxuyar:

Almanı atdım xarala,

O xaraldan bu xarala,

Gəlin dönübdü marala.

Bəxtin mübarək, gəlin,

Taxtın mübarək, gəlin.

Qızın biri gəlinə bəzək vura-vura söz atar, qız məclisinə oğlan sözü gətirər:

Öyləri havar-havar,

Ceyran ceyranı qovar.

Qızbahası yüz tümən,

Oğlan xəyalınla var.

Bayaqdan sözü dilinin ucunda gəzən almayanaxlı qız naz­lana-nazlana gileylənər:

Papaxı var buxarı,

Çiyni mahud çuxalı,

Getmişdim evlərinə

Demədi gəl yuxarı.

Qaydadı ki, toy xınasını oğlanın anası gətirsin, gəlinin bal­dızı da yaxsın.

Digər qızlar dəxi aman verməz, qabağa düşüb xınanı öz­ləri yaxarlar. Oğlan evindən gələn əlixonçalılar bir onda başla­rını qaldırırlar ki, gəlin çoxdan xınalanıb. Onlar da borclu qal­maz, xına üstdən bir də xına yaxarlar. Bu da bir cür şuxluqdu ki, camaatın ürəyincədi.

Oğlan evindən xınayaxdıya gələnlər də sözlə, düzgüylə qarşılanar. Görərsən ki, budu, qızın biri qol açıb oynaya-oynaya üzünü tutdu gələnlərə:

Əlində toy xınası

Gəlir oğlan anası.

Evinə gəlin gedir

Elin gözəl sonası.

Sözün bu yerində oğlan evindən gələnlərdən biri xonça gö­türüb, oynaya-oynaya söz deyər...

Neçə belə şirin-şəkər sözlə-söhbətlə məclis baş alıb gedər. Çalıb-çağıran kim, deyib gülən kim... Bir belə çal-çağırın, sın­dır­ha­sındırın qabağında deynən heç yoruldum, usandım deyən tapılar?

Yığnaq boyu xınayaxdıya gətirilən pay-ürücü, sor-sovqatı bəh-bəhlə əldən-ələ alar, baxıb-baxıb öyərlər. Ərgən qızlar ürəklərində bir oğlan adını murazlayıb, gəlinin sağ əlini tellərinə toxundurarlar. Gəlinnər tapşırmasıdı, qızlar o teli cığalandırıb yeddi gün şax saxlasalar, murazlarına yetəsidilər...

Xınayaxdı gecəsinin bir özgə sınağı da var; ortalığa böyük bir nimçə qoyurlar, hər qız bir almanı nişanlayıb atar nimçəyə. Xırda bir uşağı çağırıb deyərlər ki, bəyəndiyin almanı götür. Uşaq hansı almanı götürsə, o almanın yiyəsi tez bir zamanda ürəyində tutduğu istəyə çatmalıdır.

Beləcə, gecənin bir yarısına kimi çal-çağır uzanar. Oğlan evindən gələnlər yır-yığış eləyib getmək istəyəndə qapı­dan cıxa-çıxa belə tapşırma tapşırarlar:

Qızıl üzüyün taxın,

Əlvan hənasın yaxın.

Bizim əmanətimizə

Bu gecə yaxşı baxın.

Ən axırda qapıdan çıxan üzünü xınayaxdıya toplaşanlara tutub razılıqlarını, könlü xoş getməklərini yaraşıxlı bir düzgünün boyuna biçər:

Dərya qırağı qumlar

Dəmir qapılı damlar.

Daha biz gedər olduq,

Siz sağ olun, adamlar.

Adətdi, xınayaxdıdan qayıdan oğlan adamları öz doqqaz­larından içəri girən kimi gərək bir yarpaq bəzəkli söz desinlər. Tutalım, gəlini gətirəcikləri qız dərzi qızıdı, onda çırtıx çala-çala oxuyarlar ki:

Öyləri ağdı oğlanın.

Dörd yanı bağdı oğlanın.

Almışıq dərzi qızı,

Damağı çağdı oğlanın.

Oğlanın bacısı yerə-göyə sığmaz, şadlığından bilməz ki, neyləsin, uçmağa bir cüt qanad istər. Ürəyi atdana-atdana, qolla­rı qanaddana-qanaddana yaz çiçəyinə bənzər təzə-tər sözlərnən belitoqqalı, telisığallı gəlinin tərifin yetirər qardaşa:

Dəyirman üstü çiçək,

Gəl gedək, onu biçək.

Qardaşımın gəlini

Uzunsaç, qarabirçək.

...Hə, xınayaxdıdan sonra gəlir “qız yola saldı”nın söz-söhbəti. Elə ki oğlan evinin adamları dəstə tutub özlərini yetir­lər qız evinin qapısına bəli, baxasan, nə dəm-dəstgah düzəlir. Üst-üstdən gələn ismarışlar zurnaçını pul kimi gözərdir bir hovurdaca. Hələ zarafata salıb yanıx verənləri, qız evindən ələ yetən dəmir-dümürü, qab-qacağı çırpışdırıb aranı qarışdıranları demirəm. Qız evinin adamları belədə gərəkdi ki, özlərini şax tut­sunlar, cırnayb cızıxdan çıxmasınlar. Yox, işdi cırnadılar, tava­nasız tərpənib haray-həşir saldılar, onda oğlan adamlarının şux­luğu day da artasıdı.

Özü də bu şuxluğu oynaq-oynaq məzəli kəlmələrnən na­xış­la­mağa məqam gəzərlər ki, əllərinə fürsət düşən kimi deyələr:

Daş-daşa,

Dırnaq daşa.

Siz savaşa,

Biz tamaşa.

Gəlinin belini bağlayıb ona oğullu-qızlı, odlu-ocaqlı halal bir güzəran diləyərlər. Özü də kəmər bağlamazdan əvvəl oğlanın bacısı irəli durub deməlidi:

Gəlinə bax, gəlinə

Xına yaxıb əlinə.

Aparmağa gəlmişik,

Kəmər vurun belinə.

Yan-yörəsindəki qızlar kövrəlmiş gəlini dilə tutub ovudarlar:

Uzun-uzun yollarınan

Uzadarıq, qız, səni.

Güzgü qoyub güllərinən

Bəzədirik, qız, səni.

Gəlini taxtından durğuzub, xeyir-dua verərlər. Bu xeyir-duaların bir parası ata-ana adından, bir parası bacı-qardaş, bir parası da yar-yoldaş adından söylənər. Qardaş dilindən gələn xeyir-duaların yeri ayrıcadı. Bu arzu-diləklərdəki qardaş mehri ipistidi, könül təpərrəndirən, göz nurrandırandı.

...Suya gedərsən, bacım,

Quma batasan, bacım,

Gəlin getdiyin yurdda

Binə atasan, bacım.

Get, bacım, yola, yola...

Gözlərin dola-dola.

Təki sənin üstündə

Tanrı göz ola, ola.
Uçasan havva, bacım,

Dönəsən qova, bacım.

Bu qonduğun budaqda

Tutasan yuva, bacım.

Gəlin öz oymaxlarından aralı bir oymağa köçəndə tay-tuşları onu dövrəyə alıb belə deyərlər:

İstəkanın ağ olsun,

İçi dolu yağ olsun,

Uzaq yerə köçürsən,

Təki canın sağ olsun.

Toy toydu, onun yaraşığı da könül oxşayan dodaqqaçdıdı, duzlu-məzəli ərkyanalıqdı. Yoxsa toyun nə dadı, nə ləzzəti? Gəlin köçən qızı yola salanda qız adamının oğlan adamlarına şirincə bir düzgünü ərkyanalıqla deməyi də elə bu səbəbdəndi.

Əlində var cam bu qızın,

Qolunda mərcan bu qızın.

Biz sənə qız vermişik –

Can sizin, can bu qızın.

Bax beləcə deyə-gülə, çal-çağırnan gəlini atlandırıb üz tu­tar­lar oğlan evinə sarı. Qabaqca çapar salarlar ki, muştuluğa getsin.

Qız evindən beş addım aralanmamış oğlan adamından birinin dili dinc durmaz. Qayıdar ki: ‒

Gəlmişdik aparmağa,

Ağ cehiz qoparmağa,

Yığılın, ay tay-tuşu,

Qoymayın aparmağa.

Bir ayrısı da ehmal tərpənər, dilinin şirin yerinə salıb işin sonrasına işarəynən belə deyər:

Həyətində var tənək,

Dolanar çərxi-fələk,

Aman quda, can quda,

Qonaqlıq eylə, gələk.

Söz düzməkdə geri qalmayanın biri də dilavərriknən, mehr-ülfətnən sağollaşar:

Biz aş olaq, siz yağ olun, qudalar.

Biz gedirik, siz sağ olun, qudalar.

Hə, muştuluqçu yolun əhədini kəsib özünü yetirər oğlan evinə. Sözdən necə təkan alıb qanad götürmüşdüsə, o havaynan da şaddığın sorağını nağdılayar.

Söyüdlər birçəkləşdi,

Dörd yanı göyçəkləşdi.

A bəy, gəlmişəm deyəm,

Gəlinin gerçəkləşdi.

Bir də görərlər ki, bir qovhaqov, bir hay-haray, bir çal-ça­ğır var ki, kefindən keçən... Gəlini araya alıb, qabağında oyna­ya-oy­na­ya gətirərlər, doqqazdan girən kimi kəkilli, xınalı, burma-buy­nuzlu bir qoç kəsib, gəlini adladarlar üstündən. Başına şirni, noğul səpərlər. Evin kandarına çatanda ayağının altına saxsı atarlar, gəlin onu vurub sındırar, baş barmağını da bala batırıb astanaya sürtər, sonra keçib gedər bəy otağına. Bəy otağı dönüb olar gəlin otağı. Gəlini yuxarı başda baxımlı bir yerdə əyləşdirərlər. Yengə gəlib özünü nişan verə-verə sığallı sözlərlə gəlinin xətrini xoşlar:

Xoş gəldin, bizim gəlin,

Əzizim, gözüm gəlin.

Sənə gümüş yaraşmaz,

Geyərsən qızıl, gəlin.

Beləcə, xınayaxdı gecəsindən bu yana ürəyi uçuna-uçuna yol gələn ağduvaqlı gəlin binə qurub, ev-eşik olmaqdan ötəri se­çib bəyəndiyi ocağa qədəm basar. Gəldiyi yerdə qayım-qədim ol­sun, övlad toyu, nəvə toyu görsün. Ağbirçək öyüdüncə oturub dursun.

Göndər gəlsin elçini... (8)
Dərbəndin Qaradağlı adında bir tərəkəmə kəndi var. Ca­maatı dilli-dilavərdi. Deyirlər ki, bu kənddə oğlan qızın ona kön­lü olub-olmadığını bilmək niyyətiylə zarafata salıb belə deyir:

Ay qız, Qaradağlısan,

Könlü gülə bağlısan.

Elçimi göndərirdim,

Eşitdim adaxlısan.

Qız da oğlan ürəyincədisə, səsində göyərçin ədası cilvə­lən­dirə-cilvələndirə sözün cavabını belə yetirir:

Qaradağlı deyiləm,

Gülə bağlı deyiləm.

Göndər gəlsin elçini,

Mən adaxlı deyiləm.