Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu qarabağ: folklor da bir tariXDİr III kitab

II

MДRASİMLДR, OVSUNLAR
1. TASQURMA
I mətn

İşə gedəndə aramızda bir qız vardı. Cahıl vaxdı, kalxoz işinə gedirıx, ot çalırıx. Yanımızda bir on dənə qızdı, yığılıf oturmuşux. Bu qız da corav gətirif başdədi toxumağa. O, coravı başdəmağıynan corav oldu bi belə (əli ilə göstərir – top.). Qızın adı Sədiqadı.

– Aaz, Sədiqa, gijsən, xaysən, nəsən?

Dedi:

– A bacı, belə coravı əlimnən alıf toxuyüllər, vermillər mana.

– Aaz, səy danışma, ay bala.

Hamının qutu qurudu kü, bunun belə eləmaana. Bu, nə tez coravı toxudu. Bir belə qarış oldu. Bu, ikinci səfər coravı söhdü, bir də qayıtdı. Helə başdədi, gənə də bir qarış oldu. Bir də söhdü, yığdı çağın üsdünə, sarıdı. Vurdu qoltuğuna, dedi:

– Mən gedirəm əvə.

– Aaz, biznən ot çalırsan, əvə harıyə gedisan?

Dedi:

– Aaz, məni aparan var. Mən gedirəm. Mənim yoldaşdərim var, mən gedirəm.

Getdi əvə. Helə axşəm biz əvə qayıdəndə dedilər ki, bəs Sədıqa dəli olufdu, Sədıqa dəlidi. O dedi, aaz, boy, büyün belə-belə olmuş­du. Bu dedi, belə-belə oldu. Onun da xalasının əri Qara Molla deyir­dilər, o, tas qurur. Çox tas qurufdu. Helə qızı gejə atınan apar­dılar Qara Mollanın yanına. Xalasının əridi, ayrı kəntdədi. Götür­dülər, qızı apardılar. Kişi baxıfdı ki, qızın huşü başında yoxdu.

Kişi səhər ertə – gejdən tası qurur. İndi nətəri qurullar, ney­nil­lər, onu bilmərəm mən. Tası qurur, gəlir cin düşür tasa. Əl atır, tu­tur. Əl atır tutur, iynəni sancır üsdünə. Deyir ki, bəs niyə belə elə­misən? Deyifdi ki, bilmirəm, gəldi haramnadımı mənim balala­rımı, üsdün­dəmi oturdu? Cin yalvarıf yapışıfdı ki, körpə balam var, məni boşdə.

Deyif:

– Səni haryə boşduyürəm? Sən bu boydə bir əvin qızını dəli eliyif salmısan çöllərə.

Deyif:

– Bir də dəymərəm, məni boşdə.

Aradan bir gün keçənnən sora hamı gəlifdi:

– Ay Qara Molla, bax, bu, baldızın qızıdı, bəs bu kimin qızıdı?

Deyif:

– Siz bilməzsınız, bu da xəsdədi, ayrı kəntdən gəlif.

O formu o qızı orda bir ay saxladı, həmən cini bir ay saxladı. Bir aydan sora, onun oğlu varmış, deyir ki, bu yaxamdakı iynələri çəh. İynələri çəkəndə paltarı soyünür qoyür, çıxır. İrəli ortabaca dam varıdı. Belə otax yüzdə bir olardı. Mənim nənə babam varıydı, Məşədi Mehbalı, bircə onda heylə otax varıdı. Qalan heş kəsdə o cür otax yoxuydu. Damdı, üsdən də baja varıdı, bax bu yekəlığında (söyləyici əli ilə havada dairə cızır – top.). Çıxır, ho bajədən qıçələrini sallıyır, kişini çağırır. Kişinin adı İsmayıldı, Qara Molla deyirdilər.

– Ay baba, ay baba, gəl əvə.

Gəlir əvə. Baxır ki, heş kəs yoxdu, bajədən qıçə sallanıfdı.

– Aaz, aaz, dəlisən, nəsən? Hordan niyə qıçəni sallamısan?

Deyifdi ki, iynəni oğluna çəhdirdim, oğlunu döymə. Xamır yo­ğur­­müşəm. Xamır gej qutarcaxdı, xamırın başinnən kəssin, atsın təh­ni­­yə. Xamır onda qutarajaxdı. Paltarını çıxartdı, tulluyur bajə­dən içəri.

– Ala, bu da sənın paltarın, bir də sənın iyin dəyənına dəymi-yəjəm. Gedif nə qohum-öyladım var, deyəjəm tas qurur, tasa gəlif düşürux. Getmə onun səmtinə.

O da bax haylə olufdu.

II mətn

İki mis kasaya su qoyur yarısınnan. Bir boşqapda, ya da nəl­bəkidə un qoyur, birinə duz qoyur, belə düzəldir qoyur. Həmən o badnosun da qırağına yazır, ad qoyur. Dəlinin başına yaylığı salıp deyir: "Deynən ki, məni niyə belə eləmisən?" İndi o dəli bına sual verir ki, məni niyə belə eləmisən? Bu vax dədəm oxuyur ku, gərəh olar yığıla da. Məntərə oxuyur, deyir:

Məntərə – ovsun

Ərkəca-ərkəca, samə səriyyə,

Ey keytibi, keyte.

Ey mindari, şami savayya,

Yığışın gəlin bura, kimin oğlu,

Kimin qızı, yığışın gəlin bura.

O məntərəni oxuyanda cinnərin hamısı gəlir yığılır ora. Deyir ki, adını de, görüm adın nədi? O da deyir ki, ya adım Xatoşdu, ya Öyladı, nə bilim nədi – bu cinnərin adıdı ha. Gənə oxuyur dədəm. Sən filan vaxdı fılan dəlini vurmusan. Niyə vururdun, nə səbəbə vururdun? Deyir ki, ya mənim uşağımı vurmuşdu, ya su töhmüşdü – qaynar su, uşağımın əyağı yanmışdı. Nəysə, hə, belə. İndi ona deyir ki, deynən gəlsin and işsin. Məntərin hökmüynən gəl and iş. Eləsi olurdu – mən gözümnən görürdüm ey, lap ona sora baxırdığ e, una, duza – eləsi olurdu bax, bax, beləjə əlinin mayasını basırdı. Baxırdın kı, bu əlinin mayasını basıf and içif ki, mən tay saa dəy­miyəjəm, eləsi olurdu ayıb olmasın, şıllax atırdı, un, duz dağılırdı. Yəni and işmirəm də mən.

Gətirirdi qarğıdan düdüh qayırtdırırdı. Görmüşəm də, qarğı düdüh, məntərə oxuyurdu. Məntərə oxuyurdu ku, gəl gir bu düdüyə. O, dəliyə deyirdi ki, deynən gəl gir bu düdüyə. Nə qədər adamı heylə qutarıp mənim atam. Hə, deyirdi ki, gəl gir düdüyə.

Bir də məntərə oxuyurdu. Oxuyurdu, girirdi. Tez xamır qa­yırt­dırırdı. Ağzını qayırtdırırdı o düdüyün. Sora o düdüyü bir nəfərə verirdi. Polad adında bir oğlan varıydı. Vermişdi ona, aparmışdı. Qavırsannıxda yeri qazıp basdırıp qayıdıp gəlirdi.