Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu qarabağ: folklor da bir tariXDİr III kitab

29. ÜÇ BACI
I mətn

Bir kişinin üç qızı olur. Arvadı ölür, gedir birini gətirir. Yaddı, ögəydi. Deyir:

– Ay kişi, bı qızdarı apar ya azdı, ya da neynirsən elə.

Deyir:

– Yaxşı.

Kişi qızdarın üçün də götürür, deyir:

– Gedəyin meşədən cəviz çırpbağa.

Qızdarın üçünü də qoyır cəvizin divinə, üsdünə də palazı örtür. Deyir:

– Mən düşmüyüncən aşmıyın başızı. Mən çıxıram cəviz çırpmağa.

Çıxır qarğını bağlıyır, çarığı bağlıyır ağaca, düşür qaçır. Bıllar deyir: “Dədəmizin bir harayı çıxmadı axı”. Baxıllar görüllər qarannıxdı. Ayıdı, çakqaldı, canavardı. Çıxıllar ağaca. Deyillər:

– Ay bacı biz neyniyəh? Dədəmiz bizi azdıdı. Nətəər eliyəh?

Deyir:

– Bacı, mənim başımı bitdiyin, mən də yeri qazım, nə çıxa­caxsa, siz də yeyin, mən də yeyim. Acınnan bırda qalmıyacayıx ki.

Daa orasını demirəm. Qazır, qazır, görüllər bir baca çıxdı. Patşahın at tööləsinin bacasıdı. Deyir:

– Bacı, burda üç atdı. Biri arpa yeyir, biri sümüh yeyir, biri kişmiş yeyir. Şallarınızı bağlıyın mənin belimə, sallıyın, mən düşüm ollardan götürüm gəlim, yeyəh, dolanax.

Bir gün belə, beş gün belə. Bir gün şahın vəzir-vəkili deyir ki, patşahi-aləm sağ olsun, atların arıxlıyıf. Patşah deyir:

– Bı nə deməkdi? Sizi qıracam. Pusun!

Pusullar, görüllər bir qız bacadan düşdü, elə bil ceyrandı. Bı qızı tutullar. Deyir:

– Sən kimsən, niyə belə eliyirsən?

Deyir:

– Bəs atamız bizi azdırıf, biz də vadarıx belə eliyəh. Əlacımız yoxdu.

Bıların üçünü də çağırır patşah. Deyir:

– Qızım, niyə belə eliyirsiz?

Bı, dediyim kimi nağıl eliyir. Patşah deyir:

– Əlizdən nə gəlir?

Böyüh qız deyir:

– Mən bir yumurtadan yeməh pişirərəm millətin yığılar, – duzdu eliyər dayna, – barmağını batırar, hamı çəkilər.

Ortancıl qız deyir:

– Mən bir gəvə toxuyaram, hamı oturar, durar gedər.

O da tikan qoyar. Xırda qız da deyir:

– Mən bir oğul doğaram bir birçəyi qızıl, bir birçəyi gümüş.

Patşah bı qızı alır, o biri bacıları da hərəsini birinə verir. Vaxt gəlir, vədə gəlir, bı hamilə olur, yatmağa hazırraşır. Bacıları deyir ki, bu oğul doğsa, biz öləceyih. Gəlin, qonşuda it var, doğuf. Onun balasını qoyax bının altına.

Bu doğan uşağı götürüllər, büküllər cındaya, qoyullar san­dığa, atıllar dəyirmanın arxına. Patşaha xəvər gedir ki, patşahi-aləm sağ olsun, arvadın it küçüyü doğuf. Patşah əmr eliyir, bının gözünü çıxar­dıllar, sağ gözünü sol əlinə, sol gözünü sağ əlinə qoyuf əvdən çıxardıllar.

Dəyirmancı da dən üyüdürmüş. Görür ki, dəyirman yatdı. Ba­xır görür ki, dəyirmanın boğazında bir dənə sandıx var. Sandığı açır, görür bir uşaxdı, bir birçəyi qızıl, bir birçəyi gümüşdü. Bunu götü­rür gəlir evə. Deyir:

– Ay arvad, bir uşax tapmışam.

Arvad deyir:

– A kişi, məəm döşüm var, başım var? Məəm nəyim var bını gətirmisən? Mən nətər saxlıyım?

Kişi deyir:

– Yox, bını bıraxmağ olmaz.

Bir gün dəyirmançı bir arvad görür. Görür ki, oturuf sızıldıyır, ağlıyır. Onu götürüf gəlir əvinə. Deyir:

– A bacı, noluf saa?

Saa nağıl elədiyim kimi danışır. Deyir vəziyət belə. Dəyir­man­çı deyir:

– Bir uşax tapmışam, ala verim, saxla.

Deyir:

– Qadaa alım, ver.

Uşağı salır döşünə, əmizdirir. Dəyirmançı deyir ki, patşah bilsə bizi öldürəcəh. Bını aparır bir çayın qırağında qoyur, uşağı da qucağında. Qurban olum, mələhlər gəlir, deyir:

– Noluf, nəyə ağlıyırsan?

Deyir:

– Sağ gözüm sol avcımda, sol gözüm sağ avcımda. Quca­ğım­da uşağı görə bilmirəm mən, saxlıyam.

Deyir:

– Qorxma, gözü düz qoy, liqavımızdan salaceyih, gözaa çəkər­sən, gözün açılacax.

Liqab salıllar, sağ gözü sol gözündədi, sol gözü sağ gözün­dədi. Gözünü açır. Uşağı açır, bölüyür, alır qucağına diyarbadiyar gəzir. Meşənin divində bir qalaça – otax var. Deyir, ölsəm də girə­cəm bıra, qalsam da. Gəlir bıra. Axşam olanda görür mallar, hey­vannar gəlir. Dev də gəlir. Dev deyir:

– Adam-badam iysi gəlir, bırdan adam iysi gəlir. Yemirsən, yeyərsən, yeməmisən hamuşam.

Allah-tala uşağa gör nə qədər hiss verif ki, mıkkıldamıyıf da, yükün dalında gizdəniflər. At dillənif deyir:

– Ay dev qardaş, bırda nə var kı. Sən başıı qoy ora yat. Bura kim gələr?

– Dev nədən yesin?

– Al quymac quymaxdan yesin, eşşəh palanda yatsın.

Bir gün belə, iki gün belə. Arvad bir gün durur qır vardı, əridir, yaxır palana, təndiri də qızdırır. Genə axşam dev gəlir, genə heylə dediyi kimi deyir. Palana bürünüf yatanda, bunu itəliyif salır təndirə. Bı bırda yanır. At dillənir deyir:

– Ay xanım, çox sağ ol, sən bizi bı yalavın əlinnən qurtardın. İndi ağlın olsun. Bir sürü malı mən otaracam. Qırx dənə otaxdı, qırxı da qızıldı. Uşağı da saxla, bizi də burda saxla. Becər, südü­müzü, yağımızı, qaymağımızı yeyin.

Uşax yekəlir, day bavat olur. Patşah hər gün ava gedirmiş. Arvat oğluna deyir ki, patşahi-aləm sağ olsun, bu gejə bizə qonax­san. Deyif yaxşı.

Patşah ovdan qayıdanda deyir patşahi-aləm sağ olsun, savah günorta bizə qonax ol. Patşah deyir:

– Ay uşax, sən kimsən?

Deyir:

– Hər kiməm, mən səni əvə təhlif eliyirəm. Savah günorta bizə qonaxsan.

Deyir:

– Baş üsdə, gələrəm.

Vəzir-vəkil də deyir:

– Patşahi-aləm sağ olsun, gedəh görəh bı nə sirrdi.

Bılar gəlir qonax. Arvat yeməh bişirir, bir bulutda oğlunnan yolluyur. Deyir:

– Oğlum, ala bu qaşığı qoy civa. Aş veriləndə denən aşım, aş ye. O deyəcəh, oğlum, aşı aş yeməz, adam özü yeyər. Sən də denən ki, patşahi-aləm sağ olsun, ana it küçüyü doğmaz. Onda başa düşəcəh özü.

Gəlillər. Salam-məlöyküm, əlöykümət-salam. Patşah uşaxnan görüşür. Arvat gözə görükmür. Qəşəh buluda aşı çəkir, üsdündə də əti, aparır uşax qoyur qabağa, çayı aparır qoyur, əlinə gələni qoyur, mer-meyvə. Patşah deyir:

– Oğlum, sən də gəl ye.

Uşax deyir:

– Yox, mən ayrı yeyəcəm.

Deyir:

– Aşım, aş ye.

Patşah deyir:

– Ay oğul, aşı aş yeməz e, qadası, adam özü yeyər.

Uşağın da başında papağı, özü götürmür. Bir də deyir:

– Aşım, sən də aş ye.

Patşah bir də deyir:

– Ay oğul, aşı aş yeməz, adam özü yeyər.

Bir deyir, iki deyir, uşax deyir:

– Patşahi-aləm sağ olsun, ana it küçüyü doğarmı? Mən bu ana­nın oğluyam. Məni atdılar, bu vəziyətə düşdüm, anam da ayrı vəziyətə.

Anasın çağırır. Görür gözünün biri ayrıdı. Deyir:

– Səni aparacam.

Deyir:

– Mən saa getmirəm. Bırda qalıf uşağımı saxlıyacam. Buranı becərsəm maa bəsdi.

Patşah gəlir o evi verir ona, qırx gün özünə toy vurdurur, o qızı alır. Yedi-işdi, hamı şaddığa gedir.
II mətn

Üş bajı varmış, üəy nənələri varmış. Arvad kişini məjbur edif ki, buları apar azdır. Kişi də götürüf aparıf bağa. Bir toxmax da aparıf asıf. Deyif ki, bı toxmax havax takqıldasa, onda gələrsiz. Bıl­lar da gözdüyüf, gözdüyüf, gözdüyüf, kişi çağırmıyıf dayna. Küləh əsif qarannıxda, axşam çağı. Küləh əsəndə toxmax takkıldıyıf. De­yiflər ki, hə, atamız çağırır, gedəh. Gəlif görüflər ki, hamısı köçüf qaçıf, heş-zad yoxdu. Oranı gəziflər, buranı gəziflər, birinin əvinin ojağınnan bir kömbə tapıflar, birinnən birəz yağ tapıflar. Öz əvlə­rində də heş-zad qoymuyuf arvat. Hə, bını yeyiflər. Yeyif-içənnən sora deyiflər ki, gedəh çıxax bir döşə, işiyəh görəh kiminki gödəh olsa onu yiyək. Balacanınkı gödək oluf. Deyif:

– Məni yemiyin, gedim sizə yeməh tapım gətirim.

Bir vəzirin də atını bir qulluxçu saxlıyırmış. Kişmiş verirmiş ki, bu at kökəlsin dayna. Bir gün vaxt oluf kişi deyif ki, atı çıxart, gəlsin görəh at nə haldadı. Bı qız da gündə gedif abışkadan girif ətə­yi­nə yığıf çıxırmış, heç at yemirmiş, ata çatmırmış. Atı çıxardıf. Deyif:

– Ə, bı nədi? Bəs kişmişi neynəmisən ki, at bı avırdadı.

Oğlan şübhələnir. Gəlir atı gənə bağlıyır, kişmişi tökür, gizdə­nir. Elə bı qız gəlif kişmişi yığıf çıxanda tutur. Deyir:

– Sən kimsən, nəçisən? Bax, bırdan kişmişi niyə oğurruyuf aparırsan?

Deyif:

– Həbilə-həbilə dayna, yetim uşağıx, üş bajıyıx, qalmışıx aj. Onçun da gəlif bırdan onu oğurruyuf aparıram, yeyirih.

Deyif:

– Get, bajıları da götür gəl.

Hə… Bajılarını da götürüf gəlif. Böyüyünə deyiflər ki, sən nə iş görə bilirsən?

Deyif:

– Bir qazan aş bişirirəm, yarsın yeyillər, yarsı qalır.

Ortancıla deyillər:

– Sən nə iş görə bilirsən?

Deyir:

– Bir gəvə toxuyuram, yarsında oturullar, yarsı qalır.

Bı qıza deyiflər, balacıya:

– Sən nə iş görə bilirsən?

Deyir:

– Mən bir oğlan doğuram, bir birçəyi qızıl, bir birçəyi gümüş.

Hə, belə olur üç qardaş üş bajını alıllar. O bir qazan aş bişirən duzdan tökür, ağzına vuran çıxır gedir, yeyə bilmir. O da gəvənin yarsına iynə-sancax sancır, yarsında oturullar, yarsı qalır. İndi qaldı bu doğana. Doğan da gəlir doğur. Doğanda bajıları götürür uşağı, aparır atır kolun divinə, sora küçüh qoyullar yanına. Əri gəlif görür ki, bir küçüh var. Bəs bu oğlan doğurdu? Bının gözdərini çıxardır. Sol gözünü sol əlinə qoyur, sağ gözünü sağ əlinə qoyur. Aparır qoyur bir ağacın dibinə. Bir quş gəlir. Deyir ki, bir lələh atajam, sol əlin­də­kini qoy sol gözaa, sağ əlindəkini qoy sağ gözaa, sora da bı lələyi çəh, gözün görsün. Həbilə olur. Hə, bir keçi də qarınnıymış. Gündə gəlirmiş mıkkıldıya-mıkkıldıya o uşağı əmizdirif gedirmiş. Bir gün qarı çıxıf camaata deyir ki, mənim keçimi sağırsız. Onnar da and-aman eliyillər ki, biz görməmişih, sağmırıx. İndi keçinin dalına düşür səhər. Qarabaqara gedif görür ki, keçi getdi bir kolun divində mıkıldıya-mıkıldıya bir uşax əmizdirirdi. Bu uşağı da götürür, keçini də götürür gəlir. Həmən gəlini də gətirir bı arvat. Gəlin nağıl eləmişimiş ki, mənim başıma belə oyun gətirdilər. Bajılarım uşağı götürdü, yerinə küçüh qoydu. Uşax da eşidif. Bir gün deyif:

– Qarı nənə, getginan bir qazan aş bişir, o kişini qonax çağırginan.

Bu da deyif ki, bala, mənim nəyim var, nə bişirəm. Deyif:

– Qızıl da verəjəm, gümüş də verəjəm.

Qızıl da verif, gümüş də verif. Aparıf. Aş bişirif. Gəlir. Sırfa salıllar, qabağa qoyullar. O, uşax deyir ki, “çomağım, çomağım, aş ye”. Kişi deyir ki, əyə, çomağ aş yeyər?

Deyif:

– Bəs arvad küçüh doğar?

Bir də deyif:

– Çomağım, çomağım, aş ye.

Deyif:

– A bala, çomağ aş yeməz ey.

Deyif:

– Heş arvad da küçüh doğmaz.

Heylə kişi başa düşür ki, bı bının uşağıdı, bı da arvadıdı, onçun belə deyillər. Onnan sora götürüf gedir əvinə.