Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu qarabağ: folklor da bir tariXDİr III kitab

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

FOLKLOR İNSTİTUTU

______________________________________________
QARABAĞ:
FOLKLOR DA BİR TARİXDİR

III KİTAB
(Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Tərtər, Qubadlı, Zəngilan, Kəlbəcər, Laçın və Şuşa rayonlarından toplanmış folklor örnəkləri)


BAKI – 2012

“Qarabağ folklorunun toplanması,

sistem­ləşdirilməsi və araşdırılması” adlı layihə

əsasında çap olunur.


LAYİHƏNİN RƏHBƏRİ: fil.ü.e.d. Muxtar KAZIMOĞLU

(İMANOV)


TƏRTİB EDƏN: fil.ü.f.d. İlkin RÜSTƏMZADƏ

REDAKTOR: fil.ü.f.d. Mətanət ABBASOVA


NƏŞRİNƏ MƏSUL: fil.ü.f.d. Əziz ƏLƏKBƏRLİ


Qarabağ: folklor da bir tarixdir, III kitab (Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Tərtər, Qubadlı, Zəngilan, Kəlbəcər, Laçın və Şuşa rayonlarından toplanmış folklor örnəkləri). Bakı, “Elm və təhsil”, 2012.
İSBN – 9-789952-810875
_А 4603000000 _{Qrifli няшр}

Í-098-2012

© Folklor İnstitutu, 2012

TƏRTİBÇİDƏN
Bu kitab AMEA Folklor İnstitutunun “Qarabağ folklorunun top­­lan­ması, sistemləşdiril­məsi və araşdırılması” adlı layihə çərçivə­sində oxuculara təqdim etdiyi üçüncü kitabdır. İlk kitabda olduğu kimi, bu cildə də, əsasən, işğal olunmuş ərazilərdən (Ağdam, Cəb­ra­yıl, Zəngilan, La­çın, Şuşa, Füzuli və Kəl­bə­cər rayonlarından) toplan­mış folk­lor nümunələri daxil edilmişdir.

Qeydə alınmış folklor örnəkləri bir daha göstərir ki, doğma tor­paq­lardan didərgin düşmək yalnız insanların məişətində deyil, həm də bu bölgənin folklorunda, şivəsində müəyyən dəyişmələrə səbəb ol­muş­dur. Məsələn, Şəki­də məskunlaşmış Cəbrayıl rayon sakini Alı İba­dovun söylədiyi mətn­lərdə Şəki üçün xarakterik o-u əvəzlənmə­sinə, söz son­la­rında şə­­kil­çilərin qalınlaşmasına (məsələn, görüşax, get­mağ, neyli­yax), Saat­lı rayonun­da məskunlaşmış Laçın rayon sa­ki­nindən qey­də alınmış mətnlərdə Saatlı şivəsinə aid səs dəyişmə­lərinə, söz və ifadə­lərə (məsələn, nəşə (niyə), mıyi (bunu) və s.) rast gəlmək olur. Doğ­­rudur, Qarabağ sakin­lə­rinin kompakt yaşadığı əra­zilərdə (məsə­lən, qaçqın şəhərcik­lərin­də) bu hal o qədər də müşahidə olun­mur, amma onların pərakəndə, dağınıq halda yaşa­dığı bölgələrdə yerli sakinlərin təsiri özünü açıq-aşkar göstərir. Məskunlaşdıqları mühitin təsiri ilə nəinki bu insanların şivəsi, eyni zamanda onların repertuarı da dəyişməyə məruz qal­mış­dır. Məsələn, Cəbrayıl rayon sakinindən Nadir şahın Şəkiyə hücumu ilə bağlı rəvayət qeydə alın­mışdır. Təbii ki, Cəb­rayıl üçün xarakterik olmayan bu rəvayəti hə­min söy­lə­­yici Şəkidə məskunlaş­dıqdan son­ra eşitmişdir.

Bu kimi faktlardan çıxış edərək deyə bilərik ki, bir neçə ildən sonra mühitin təsiri ilə köçkünlərin repertuarı, dialekt və şivəsində daha ciddi dəyişikliklərin olacağı qaçılmazdır. Nə qədər ki bu insan­ların repertuarı, dialekt və şivəsi ciddi dəyi­şik­liyə uğramayıb, onlar­dan Qarabağ folklorunu toplayıb sistemləş­dir­mək lazımdır.

Topluya daxil edilmiş materialların böyük əksəriyyəti 2012-ci ildə Ağdam, Füzuli, Tərtər, Cəlilabad rayonlarına, eləcə də Bakı şə­hə­rin­də, İmişli, Saatlı rayonlarında məcburi köçkünlərin yaşadıqları qaçqın düşər­gə­lərinə folklor ezamiyyələri zamanı toplanmışdır. Əvvəlki toplular­da olduğu kimi, bu topluda da mətnləri söyləyicinin dil və üslubuna toxunmadan, şifahi nitqin sintaksisini gözləməklə oxuculara təqdim edirik. Onu da qeyd edək ki, çap olunmuş mətnlər, əslində, qeydə alın­mış nümunələrin bir hissəsini təşkil edir. Biz qey­də alınmış nümu­nələr arasından seçib daha keyfiyyətli və sanballı olanları toplu­lara daxil etmişik, çap olun­mayan nümunələr isə Folk­lor İnsti­tu­tunun arxivinə təhvil verilmişdir.

Layihə əsasında işıq üzü görən bu toplularda 125 mifoloji mətn, 346 əfsanə və rəvayət, 180-dən artıq nağıl, 170 lətifə, 400-dən artıq ata­lar sözü, 1000-ə yaxın bayatı, həmçinin laylalar, oxşa­ma­­lar, düz­gü­lər və uşaq folkloruna aid digər nümunələr çap olunub oxuculara təq­dim edilmişdir. Toplama işi nəticəsində indiyə qədər Azərbay­can­da qey­də alınmamış 20-yə yaxın nağıl süjeti aşkar edil­mişdir. Ha­cı Qa­raman, Hacı Qasım Çələbi, Alı Çələbi, Seyid Niga­ri, Seyid Həsən ağa, Seyid Füqəra, Seyid Məhəmməd ağa və b. şəx­siyyətlər haqqında, elə­cə də Qarabağdakı müxtəlif yer adları barədə onlarla rə­vayət və əf­sanə də ilk dəfə işıq üzü görən nümunələrdir. Top­la­ma işi nəticəsində Mol­la Lətif, Soltan bəy, Hacı Şirin, Bic Qən­bər kimi yeni-yeni per­so­najlar aşkar edilmişdir. Bu layihə çər­çivə­sində Bəhlul Danən­də haq­qın­da 24, Abdal Qasım haqqında 18, Kəlniyyət haq­qın­da 1 mətn təd­qiqatçılara təqdim olunur ki, bir çox digər nümunələr kimi bu mətn­lə­rin də bir qismi yeni süjetlərdir. Yeni mətnlər Bəhlul Danəndə, Kəl­niy­yət, Ab­dal Qa­sım haqqında tə­səvvürümüzü dolğunlaşdırmaqla ya­na­şı, həmin personaj­ların daha ətraflı öyrənil­məsinə yaxından kömək edir.

Qarabağ kimi geniş bir ərazinin folklorunu qısa müddətdə top­lamaq və bölgəyə daxil olan bütün rayonları bu baxımdan əhatə et­mək qeyri-mümkündür. Toplulara diqqət yetirsək, aydın olar ki, Ağ­dam, Cəbrayıl, Ağcabədi, Bərdə, Qubadlı, Zəngilan rayonları bu kitablarda daha geniş materialla, digər rayonlar isə ya az sayda ma­terialla təmsil olunmuş, ya da ümumiyyətlə, həmin rayonlara eza­miy­yələr təşkil edib toplama işi aparmaq hələ ki mümkün olma­mışdır. Bu, bir daha göstərir ki, Qarabağ folklorunun toplanması bir ilin işi deyildir. Heç şübhəsiz, bu iş davamlı olmalı, Qarabağın bü­tün rayonlarına və məcburi köçkünlərin məskunlaşdığı bütün mən­təqələrə ardıcıl ezamiyyələr təşkil etməklə bütövlükdə bölgəni əha­tə edə biləsi yeni-yeni toplular ortaya qoyulmalıdır.