Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu qarabağ: folklor da bir tariXDİr VI kitab

Ay Soltannıda qoyup gəldiyimiz qavırrar,

Bir günüüzə dözməzdim,

İndi oldum illər ayrısı.

Adətən, söyləyicinin mətnə əlavəsi özünü daha çox üçüncü misrada göstərir. Bu misra sərbəst misra olduğu üçün söyləyici əlavələrinə xüsusi imkan yaranır:

Mən aşığam, al mənnən,

Sarı mənnən, al mənnən.

Mən bu cana borşduyam, məni nahax yerə

gejihdirdin,

Gə bu canı al mənnən.

Arxalığın aldımışam,

Yaxalıx saldımışam.

Elə ellərimiz dağıldı, evlərimizdən oldux,

qaşqın düşdüh, adımıza qaşqın dedilər,

Onda ürəyimi aldımışam.

Bəzən söyləyici fikirlərini bu janrda ifadə etmək üçün qətiyyən formaya, ölçüyə fikir vermir, bayatıya istədiyi qədər söz və ifadə artırır. Burada söyləyicinin bayatı mətnini pis bilməsindən söhbət gedə bilməz, sadəcə, məqsəd duyğuların ifadəsidir, ona görə də hərdən məşhur bayatılarımız belə formasını dəyişir. Məsələn, aşağıda nümunə kimi verdiyimiz məşhur bayatının müasir formasına baxaq. Qeyd edək ki, hər iki variant Cəbrayıl rayonundan olan söyləyicilərin dilindən qeydə alınıb:

Aman fələh, dad fələh,

Heç olma gəl şad, fələh.

Bizə verdığın zəhərdən,

Bir özün də dad, fələh.
Fələh, fələh, dad, fələh,

Hurrey, fələh, şad fələh,

Bizim bu cahılları qırdın,

bizə köşkünnüh, qaşqınnıx qismət elədin,

Bizə pişirdiyin plovdan

Bircə sən də dad, fələh.

Bəzi hallarda söyləyici əlavələri bayatıda misraların sayının beşə, altıya çatmasına səbəb olur:

Qardaşı ölən qızdar bilir.

Göynən uçan üş qardaş.

Xançalı gümüş, qardaş.

Xeyrim-şərim olanda, ay qardaş,

Saçım sənə üzəngi,

Gəl qapımda düş, qardaş.

Qarabağdan toplanmış bayatıların kiçik bir qismi də cavab tələb edən bayatılardır. Müasir dövrdə belə bayatılara az rast gəlməyimiz həmin nümunələrin dəyərini bir az da artırır. Hiss olunur ki, bu bayatılar hansısa mərasimdə (aşağıdakı misallarda yasda) söylənmiş, mərasim özü unudulmuş, orada söylənmiş folklor mətnlərinin parçaları isə hələ də xalq arasında dolaşmaqdadır:

Əli bellilər, haray,

Şana tellilər, haray!

Balam ölüf, dəhnədən arxım üçüf,

Əli bellilər, haray!

Əli belli neynəsin,

Şana telli neynəsin?

Bir adam ki Allah-taaladan hebelə ola,

Ona əli belli neynəsin?

Və yaxud:

Ceyran, çölə bir də gəl!

Ördəh, gölə bir də gəl!

Nənən, dədən ağlamaxdan ölür, bala,

səni ant verrəm Allaha,

Bizim elə bir də gəl!
Sizin elə gəlmərəm,

Ceyran, çölə gəlmərəm,

Ördəh, gölə gəlmərəm!

Gəlmişəm qoşa dayılarımın yanına, gəlmişəm

xalamın yanına,

Ay nənə, tay sizin elə gəlmərəm!

Xatırladaq ki, biz bu bayatıları deyişmə formasında deyil, bir söyləyicinin ifasında qeydə alırdıq. Amma ehtimal etmək olar ki, bu bayatılar vaxtilə deyişmə formasında oxunmuşdur.

Bəzən söyləyicilər müasir dövrlə bağlı bayatılar da söyləyirdilər. Azərbaycanın milli qəhrəmanı Mübariz İbrahimovla bağlı deyilən bayatılar bu fikrin sübutudur.

Kitaba salınmış bayatıların bir səciyyəvi cəhəti də müəyyən hissəsinin Hacı Qaraman ocağının nümayəndələrinin dilindən deyilməsidir. Bu halla Cəbrayıl rayonunun Sirik kəndindən olan söyləyicilərin repertuarında rastlaşdıq.

Qarabağlılardan xeyli layla da qeydə almışıq. Bunların böyük əksəriyyəti məlum layla mətnləridir. Söyləyicilər laylaları daha çox şeir kimi deməyə meyilli idilər. Hərdənbir bizim xahişimizdən sonra laylaları avazla oxuyurdular. Cəbrayılın Sirik kənd sakini, təxminən 80 yaşlı Ayna Xıdır qızı Əhmədovanın söylədiyi mətnlər isə dini zikrlərin layla formasında ifadəsi idi. Biz də həmin mətnləri “Dini şeirlər” bölməsində deyil, “Laylalar” bölməsində verdik.

Bəzən söyləyicilərdən nəvələrinə nağıl danışıb-danışmadığını soruşanda, “Eh, ay bala, indi nağıla qulağ asan var? Bütün günü oturullar telvizorun qavağında” – deyə gileylənirdilər. Buna baxmayaraq, qarabağlılardan xeyli nağıl qeydə ala bildik.

Mifoloji mətnləri danışan bəzi söyləyicilər danışdıqları mətnə o qədər də inanmır, “hamsı əfsanə şeylərdi”, “əvvəllər olufdusa da, indi elə şeylər yoxdu” kimi ifadələr işlədir, bəzən də “guya”, “guya da” kimi şübhə bildirən sözlərdən istifadə edirdilər. Ancaq bu, mütləq hal deyil. Söyləyicilərin əksəriyyəti danışdıqlarını baş vermiş hadisələr kimi qəbul edir, onları məhz özlərinin, yaxınlarının, qonşularının, kənddə və yaxud da qonşu kənddə kimlərinsə başına gələn hadisələr kimi qələmə verirdilər.

Digər bölgələrimizdə olduğu kimi, qarabağlı söyləyicilərimiz də alqışları həvəslə söyləyir, qarğış deməkdən isə çəkinirdilər. Çəkinməyin səbəbi o idi ki, alqış və ya qarğış söyləməyi xahiş etdikdə onlar həmin sözlərin (alqış və qarğışların) bizə ünvanlanacağını zənn edirdilər. Buna baxmayaraq, müəyyən qədər alqış və qarğış nümunəsi qeydə ala bildik. Qarabağdan qeydə aldığımız alqış və qarğışların arasında “Kitabi-Dədə Qorqud”la səsləşən mətnlərin olduğunu da müşahidə etdik:

Axar sular həmməşə axsın.

Qoyun olanda deyirlər, dırnağı bərk olsun.

Mal olanda deyirlər, höörü qalın olsun.

Üzün ağ olsun,

Yediyin yağ olsun,

Mindiyin bir köhlən daylağ olsun,

Gəzdiyin yaylağ olsun!

Atının dalınca qulun səhməsin.

Yükün binə tutmasın.

Yükün kölgə salmasın.

Yükün yığılmasın və s.

Kitaba “Bazar sözləri” və “Xörək sözləri” adlı bölmələr də daxil etmişik ki, bunları ilk təcrübə saymaq olar. Bu tipli mətnlər xalq arasında geniş yayılsa da, nisbətən az toplanan materiallar qrupuna aiddir. Görünür, bu materialların az toplanması həmin mətnlərin ezamiyyələr zamanı qeydə almağın çətinliyi ilə bağlıdır. Çünki atalar sözlərində olduğu kimi, bu mətnləri də toplamaq digər mətnlərlə müqayisədə daha çox vaxt tələb edir. Digər bir tərəfdən bu janrlar hər kəs tərəfindən deyil, daha çox müəyyən peşə sahibləri tərəfindən söylənilir. Odur ki, bu nümunələri iş prosesində (məsələn, bazar sözlərini elə bazarda) qeydə almaq daha effektiv nəticə verir.

Qarabağlılardan xeyli tapmaca da topladıq. Bunların bir qismi də riyazi məsələ formasında qurulan tapmacalardır. Digər bölgələrimizdə olduğu kimi, bu ərazidə də elə tapmacalarla qarşılaşmaq mümkün idi ki, müxtəlif tapmacaların açması eyni əşyadır. Bəzən də eyni tapmacanı söyləyicilər müxtəlif cür cavablandırırdılar.

Qarabağ folklorunun ən maraqlı janrlarından biri də oyunlardır. Azərbaycanda mövcud olan əksər oyunlar, demək olar ki, Qarabağ bölgəsində də mövcuddur. Ancaq bəzən Qarabağda digər bölgələrdə rastlaşmadığımız oyunlarla da qarşılaşırıq. Onlardan biri – “Cəhribəyim” oyunu üzərində dayanmaq istəyirik. “Cəhribəyim” oyununun adını Tərtər rayonunda eşitsək də, haqqında heç bir məlumat ala bilməmişdik. Cəbrayıl rayonu sakinlərdən isə bu oyun barədə xeyli material toplaya bildik. “Cəhribəyim” oyunu bu rayonda XX əsrin təxminən 50-ci illərinədək aktiv şəkildə oynanılarmış. İndi isə “Cəhribəyim” yalnız bəzi söyləyicilərin hafizərində, o da sönük şəkildə yaşayır. Qeyd edək ki, “Cəhribəyim” oyunu ilə bağlı xatirələri daha çox Cəbrayıl rayonunun Nüzgar, Sirik, Böyük Mərcanlı kəndlərinin sakinlərindən toplamışıq. Bəzi söyləyicilər bu oyunun yalnız qadınlar tərəfindən oynanıldığını vurğuladılar, bəziləri isə uşaqlar tərəfindən də ifa olunduğunu qeyd etdilər. Nüzgarlı söyləyicinin isə dediyinə görə, “Cəhribəyim” oyunu oynanılan yerlərə uşaqları və kişiləri buraxmazmışlar. Onların verdikləri məlumata görə, “Cəhribəyim”i oynayan qadınlar çöməlib oturmuş vəziyyətdə, gedə-gedə oxuyarmışlar. Ətrafda dayanıb sadəcə, oyuna tamaşa etməklə kifayətlənənləri isə oyun iştirakçıları qucaqlarına alaraq kolluğa, qanqallığa atarmışlar və bu, həmin adamlar tərəfindən heç də narazılıqla qarşılanmazmış. Sirik kəndindən olan söyləyicilər isə oyunun ayaqüstə, “didişmə” formasında oynanıldığını deyirdilər. Bir qadın o tərəfdən, bir qadın isə bu tərəfdən oxuya-oxuya gələrmiş, bir-birinə yaxınlaşdıqda isə “didişərmişlər”. Sözlərindən qalan parçalar da oyunun hərbə-zorba xarakterli olduğunu sübut edir:

Təknə-tabax Cəhribəyim,

Palazqulax Cəhribəyim...
Halay qurax, Cəhribəyim,

Güzgü-darax Cəhribəyim,

Gəlin quraq Cəhribəyim,

Hu, Cəhribəyim, hu, Cəhribəyim.

Qarı küsər, payın kəsər, Cəhribəyim ...

Təəssüf ki, rastlaşdığımız heç bir söyləyici orada oxunan mahıların tam mətnini söyləyə bilmədi. Onlardan bəziləri həmin mahnılarda “hu, hu” nidasının bol olduğunu xüsusi qeyd edirdilər.

Söyləyicilər hətta həmin oyunu oynayan qadınlardan ikisinin – Sirik kənd sakinləri Mirvari və Qara Balaxanımın adını xüsusi qeyd etdilər. Həmin qadınlar bu oyunun ən gözəl ifaçıları hesab olunurmuşlar. Cəhribəyim oyununun necə yaranması ilə bağlı bir mətn də qeydə aldıq. Həmin mətndən aydın olur ki, ilk dəfə nahaq şərə düşmüş bir qadın şərdən qurtardıqdan sonra sevindiyindən yerdə çöməltmə oturaraq hoppana-hoppana bu oyunu oynamışdır. Bəzi söyləyicilər oyunun Axır çərşənbədə oynanıldığını, bəziləri isə həm adi günlərdə, həm Axır çərşənbədə, həm də iməciliklərdə oynanıldığını deyirdilər. Bəzən də müxtəlif sanamaların sözlərini (Usubbı, ay Usubbu və s.) də “Cəhribəyim”i oynayarkən oxunan sözlər kimi qələmə verirdilər.

Qarabağ folklorunun ən aktiv janrlarından biri də seyidlər, ocaqlarla bağlı söylənən rəvayətlərdir. Cinsindən, yaşından, təhsil səviyyəsindən asılı olmayaraq, demək olar ki, hər bir söyləyici bu janrda mətnlər danışa bilirdı. Tərtər rayonunda Bəyimağa, Seyid Yasin ağa, Seyid Yusif ağa və s. seyidlərlə bağlı rəvayətlər, Kəlbəcər rayonunda Seyid Usub ağa, Seyid Rza ağa, Şıx Həsən və b. adamlarla bağlı mətnlər, Cəbrayıl rayonunun sakinləri arasında isə Hacı Qaraman ocağı ilə bağlı rəvayətlər daha geniş yayılmışdır. Burada Hacı Qaraman ocağını xüsusilə qeyd etmək istəyirik. Cəbrayıl rayonunun, xüsusilə də Sirik kəndi və ətraf kəndlərin sakinləri Hacı Qaramanın və bu ocağın digər nümayəndələrinin adı çəkilən mətnləri daha həvəslə danışırdılar. Onlar arasında bu ocağa böyük məhəbbət və sonsuz inam müşahidə etdik. Həmin ocağın nümayəndələrindən danışanda “Onlara canım qurban, ay bala” – deyə ağlamsınan nə qədər söyləyici ilə rastlaşdıq.

Qarabağ lətifələri bir sıra xüsusiyyətlərinə görə maraq doğurur. Bu layihə əsasında çap olunmuş kitablara Azərbaycan folklorunun klassik lətifə qəhrəmanları Molla Nəsrəddin, Bəhlul Danəndə ilə bağlı xeyli lətifə salınmışdır. Eləcə də Qarabağ folklorunun yerli lətifə qəhrəmanları ilə bağlı lətifələr də bu kitablarda kifayət qədərdir. Bizim topladığımız materialların arasında da xeyli lətifə vardır. Qarabağ lətifələrində maraqlı cəhətlərə rast gəlmək mümkündür. Bu lətifələrdən birində iki süjet birləşib. Lətifədə göstərilir ki, Mollanın xəbərdarlığına məhəl qoymayan oğlan ağacdan yıxılır və Molladan əcəlinin çatıb-çatmadığını öyrənmək istəyir. Mollanın cavabından sonra əslində lətifə tamamlanmalı idi, ancaq buraya daha bir süjet – qəbirdə yatma əhvalatı salınaraq lətifə davam etdirilir. Qarabağ lətifələrində həm də klassik lətifə qəhrəmanlarının müasir lətifələrdə iştirakını müşahidə etdik. “Mollayla aşıq”, “Mollayla rəis” bu tipli lətifələrə misal ola bilər. Qarabağlılar arasında Şəki lətifələri də söylənilir. “Ha indi kto tam?” adlı lətifə dediyimiz fikrin sübutudur.

Eyni süjetin müxtəlif folklor janrlarında təzahürü Azərbaycan folklorunda özünü göstərən haldır. Bu hadisə ilə Qarabağ folklorunda da rastlaşdıq. Vaxtilə Şəkidən topladığımız “Aldanmış vəkil” adlı nağılın Qarabağ ərazisində lətifə variantını müşahidə etdik (“Hamıya dız, maa da dız?”). Bu kitabın “Nağıllar” bölməsinə salınmış “Korun nağılı” və “Lətifələr” bölməsində verilmiş “Molla Nəsrəddinin fırıldağı”mətnləri də eyni süjet əsasında qurulmuşdur.

Təbii ki, Qarabağ folkloru yalnız yuxarıda adlarını sadaladığımız janrlarla məhdudlaşmır. Orada Azərbaycan folkloruna aid bütün janrlarla, həm də onların ən orijinal nümunələri ilə qarşılaşmaq mümkündür.

Toplama zamanı bizə göstərdikləri köməyə görə Tərtər rayonunun Evoba kənd sakini Azad Talıb oğlu Orucova və ailəsinə, Kəlbəcər rayonunun Əsrik kənd sakini Ayaz Məlik oğlu Verdiyevə və ailəsinə, Cəbrayıl rayonunun Böyük Mərcanlı kənd sakini Kamil Məhəmməd oğlu Nəcəfova və ailəsinə, eləcə də Cəbrayıl rayonunun Şahvəlli kənd sakini Məhəmməd Əhməd oğlu Maqsudova və keçmiş tələbələrim Gülnar Akif qızı Həsənovaya, Eldəniz Kamil oğlu Nəcəfova dərin minnətdarlığımızı bildiririk.