Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu qarabağ: folklor da bir tariXDİr VI kitab

TƏRƏKƏMƏ QADINLARI
I mətn

Mərcannıda qadınlardan iki qoçağ arvad, deyirdilər, o birisinin adı yadımnan çıxıf, biri mənim qocam idi, dədəmin nənəsi Gülpəri. Görməmişəm e, deyilənnərə görə, cannı arvadımış. Oğru-zad gələndə qapıya neçəsin baş-gözünü dağıtmışdı. Dava-zad düşdümü, kişilərdən qabağa Gülpəri arvat gələrmiş.

Gülpəri nənəm bi dəfə dağda olufdu. Oğlu Musdafa da cavanımış da, yeniyetmə vaxdıymış. Gülpəri nənəm deyir, gördüm kü, çadırın arxasında nəminin (nəmi – orda süt sərərdilər, üzü qaymağ olurdu. Pərdə olurdu, qırağınnan da qarğıdan çəpər-zad çəkirdilər) çəpəri şıkqıldıyıf tərpənir. Dedim, qoy bir az gözdüyüm. Nəsə, biraz gözdüyüf, səs yavaş-yavaş hənirti olufdu. Həə, deyir, yavaşcadan tulum ağacını götürüf qapıdan çıxıf. Deyir, Musdafanı durquzmuyuf ku, gədəni vırallar. Nəsə, soora deyir, görüf kü, biri atın üsdündədi, qucağında da bir motal. Təpəsinə birin qoyufdu, gəlif yerə. İkinci biri çıxıf, bını da vırıf. Vıranda arxadan üçüncü adam arvadı vırıfdı. Üçüncü də varımış da, görmüyüfdü, gejədi. Üçüncü adam Gülpəri nənəmi vırıfdı. Hay düşüv oyanmağ, oba-zad qalxıfdı. Bıllar qaçışıflar. Qaçışannan sora görüflər ki, aşağıda – çınqıllıxda dörd erkəh bağlamışmışlar, onu da götürəmmiyiflər. Elə erkəhləri də əllərinnən alıflar. Özdərin də biraz döyəşdiyif bıraxıflar.
II mətn

Biri də vardı, kişi Mədinə. İki qardaşın övlatdarı varımış bir əvin içində. Birinin qızı çoxumuş. Birinin də bircə oğlu varımış, bircə də qızı varımış. İndi o kişilər hara atdanıf gessə, neynəsə, əvi bu qoruyarmış. Mədinə heç aylə də qurmamışımış, qız uşağıymış hələ. Ağacı dəymədiyi yer, adam da yoxumuş, ya kişi, ya arvat. Həməşə döyərmiş. Bax ona görə ona elə kişi Mədinə deyərmişlər. Deməli, dağa, arana gedəndə, yolda, irizdə, köş düşən yerdə Mədinə vardısa, da kişilərə ehtiyac yoxumuş. Kamil məlim demirmi, qojam Gülpəri. Ona da kişi Gülpəri deyərmişdər. Ağaşdı arvatdarımışdar.

NƏR KİŞİLƏR
I mətn

Bizim nənə babamız olub, pəhlivan kimi oluf. Çox da gamış saxlıyırmışdar. Dədəm danışırdı, deyirdi, gamışı çox saxlıyır. Savahertə durur ku, gamış qapıda yoxdu. Amma kəndin altında da meşəlih var – tala. Bütün armutdu, özü də qəşəy armut. Kişi durur tərpənir, gedir ki, bı armutduğa gedim görüm gamış nejoluf. Gəlir ki, armud ağaşdarının divində gamış var. Deyir “tfo, tfo”. Dəvərəndə görür kü, gamış dəyil, ayıdı. Əmim danışırdı ki, atam əlindəki ağacınan vırıf, potanın birini öldürüf. Deyir, potanın biri öləndə ayı cumur bı kişiyə. Kişi də nər oluv e. Deyir, ayını qulaxlıyıf. Bının qardaşı varımış, qardaşı da kəndin böyründə qoyuna gedirmiş, üzdənirax yanında da iki it varıymış. Qışqırır, Abbas, hay, Abbas, hay, ayı məni yedi, gəl, hay. İtdər gəlir, potanın birin də it alır, biri qaçır. Abbas itin dalıncan düşür gəlir ki, ayını belə qulaxlıyıf, ayı əllərin qoyuf bının çiyninə. Deyir, Abbas, ayını sınqırra¹⁶, ayı maa zor eliyir. Xənçəlnən sınqırrıyır, ayını orda aşırır. Qılçasın dal qılçasınnan kəsir, aşır.

Bir də dədəm danışırdı, deyirdi, babamız ölüf, babamın qardaşıymış, bını gəlir, elə bilginən, bax haranı deyim e, Sabir savxozunnan yox, hələ uzax. Bir yerdə bıllar mal gətirirmiş. Orda bir düyələri, boğaz düyələri yorulur. Deyir, gəlir, deyir, Güləmbər, Güləmbər. Deyir, Şəhi, nə deyirsən? Deyir, örkəni maa ver, deyir o yetimlərin bir düyəsi yoruluf, gedim onu gətirim. Əmimgil bax danışırdı, bı sıfra hakqı. Deyir, gedir, düyəni beləcə götürür qoyur ipin arasına, deyir, qalxızın dalıma. Qalxızıllar dalına, gəlir düyə dalında, yolda su içir, əyilir. Gətirir kətdə yerə qoyur, deyir, xeyləh ağırımış.

Bir də deyir, qonşu kətdə toy var, toya gediflər. Bırda da deer quvvalı adamnar varımış. Bı qazanaltına sajayax deyırıx biz. Bının birin qoyur mis teşdin içinə, belə tutur oynuyur toyda, oynuyur, oynuyur, deyir, Kəlbəlayı, tut. Kəlbalayı Şəlliymiş adı. Deyir, atam, qoy yerə. Qoyur yerə. Deyir, get, qara kotan oluv irəli, onun nəstavı¹⁷ da deyir, yüz əlli-iki yüz kiloymuş. Gətirir yığır o teşdə, götürür. Oynuyur, oynuyur, oynuyur, həmin o kişiyə deyir ki, tut, deyir, yox, Kəlbəlayı, mən o qələti eliyəmmərəm. Abbas, dur. Abbas da qardaşıymış, cavanıymış. Əmim danışırdı. Deyir, durur, orda oynuyur. Nəzərriyillər, gələn kimi ölür. İrəli həylə nər kişilər oluf.

II mətn

Bizim kətdə Mahmut kişi oluf. 110 yaş yaşadı. Qısırəmən dananı, altmlş-yetmiş kilo çəkisi olan dananı örkənnən şəlliyif aparıf. Qış vaxdı oluf. Baxıflar ki, dört dənə dana burdadı, biri yoxdu. Dana izi getmir, amma bir dənə adam izi gedir qarda. Kürdoğlu Məhəmmədə cığır gedir, cığırın altında bulax var. Qara ayağ izi salan adam dana dalında əyilif su içəndə dananın dırnaxlarının izi düşüb qara. Mamaoğlu Əhliyar var. Dədəmin bacısı oğluydu, gödək barmağ Əhliyar deyərdilər. Deyif, əə, bu dananı Mahmud aparmış olacağ. Deyir, Mahmud dayı. Deyir, nədi? Deyir, bizim bir danamız itib axı. Deyir, Məhəmmədin qonağı vardı, sizin dananı mən şellədim, apardım. Qapıda 10-15 dənə danam var, hansını aparırsan, apar. Da kim idi onun danasın aparan?