Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu qarabağ: folklor da bir tariXDİr VI kitab

III mətn

Deellər, Kürdoğlu Məhəmmət qaçaxçılığa başdıyanda arvadın, anasın gətirif qoyur yenə Umutdu kəndinə. Bir günnəri Ağdam MKVD-si milis göndərir ki, gedif Umutdudan Kürdoğlu Məhəmmədin arvadın Ağdama gətisinnər. Məhəmmədə də xəbər çatır, tez atdanıf Ağdama üz tutur. Görür kü, Ağdamda idarənin həyətində arvadı bir daşın üsdündə dusdax kimi oturuf. Ona yaxınnaşır. Bı vaxdı milis qadının yanına gəlir soruşur ku, bu kimdi? Deer, kətdən qohumumdu, dalımca gəlif. Başdıyır milis soruşur ki, Məhəmmət, necə adamdı ki, onnan belə qorxullar. Arvad əliynən Məhəmmədi göstərif deer ki, bax belə bir adamdı. Soora qadını aparıf içəridə dindirillər. Bı dəfə milis rəyisi soruşur ku, a bajı, o Məhəmmət nətəəri adamdı ki, Sovet hökuməti onu yola gətirə bilmir? Qadın deer ki, Məhəmmədi görmədin, indicə həyətdaydı. Qorxumnan düzün demədim ki, ikimizi də öldürər. Eyham elədim, başa düşmədiz. Rəis, milisdər qorxuya düşür. Sevinillər ki, Məhəmməd olları öldürmüyüf. Tez qadını iki milisə qoşullar ki, aparıf Umutduya çatdırsınnar. Ağdamdan təzəcə aralanmışdılar ki, Kürdoğlu Məhəmmət dəsdəsiynən başdarının üsdün alır. Milisdər qorxur, qaçmağ isdiyəndə deer ki, qorxmuyun, siz tapşırığı yerinə yetirirsiz. Çıxardıf ollara beş yüz manat pul verir. Milisdər qorxusunnan götürmür. Gətirif qadını Umutduya qoyullar. Məhəmmət onnara heyvan kəsdirif, yeməh yedirdir. Deer ki, qalın, sabax gedərsiz. Milisdər gejəni qalmıyıf Ağdama dönüllər.

IV mətn

Bir dəfə də deellər, üç nəfər milis – Məhər, Qulu, bir də Xəlil gəlillər ki, Kürdoğlu Məhəmmədin arvadın Kəlbəcərə aparsınnar. Bı Məhərnən Qulu qardaş oluf. Özdəri də Dəmirçidamınnanıymışdar. Gəlillər, Kürdoğlu Məhəmmədin də arvadı xəsdəymiş. Arvadı təhqir eliyiflər, şillə-şapalax vuruflar ki, dur, düş yola. Evdən şey-şüy də götürüflər. Bı Xəlil dözmüyüf onnarın arasına girif, qardaşdarı evdən çıxarıf deef ki, ayıfdı, xəsdə qadındı. Çıxanda deef ki, bajı, bağışda, Allah bınnarın üzün qara eləsin. Axşam olur, Məhəmmət evinə gəlir. Qadın deer ki, bəs belə-belə, adamlar gəlmişdi, məni döydülər, söydülər, vırdılar, Xəlil addı o adam olmasaydı, məəm başıma çox oyun açajeydilər. Kürdoğlu Məhəmməd dəsdəsinnən Sadaynan, Nüsrəti götürüf gəlir Bağırsax kəndində, meşədə gizdənir. Bilir ki, bunnar Bağırsaxdan keçif Dəmirçidamına gedəjəhlər. Xeyli gözdüyüllər, görüllər, üç atdı gəldi. Kürdoğlu Məhəmməd onnarın nişanaların arvadınnan öyrənmişdi. Xəlili uzaxlaşdırır, qardaşdarı güllüyə tutur. Biri qaçıf palıd ağacının dalına girir, o birisi yerindəcə ölür. Onu ölü bilif aralanıllar. Qulu sooralar da yaşadı, ama şıkəs qaldı. Hamı ona “Topal Qulu” deerdi.

V mətn

Bı Laçın tərəflərdə Tazılar Əhmədnən, Fətulla adında iki qaçax varmış. Bınnar bir yerdə qaçaxçılığ eliyərmişdər. Nə olursa, bılların arası dəyir. Fətulla bu qaçax dosdu Əhmətdən ayrılıf Məhəmmədin yanına gəlir. Ona deer ki, məni də öz dəsdaa götü. Məhəmmət bunu bir-iki dəfə sınıyır, sonra dəsdəsinə qatır.

Bir gün bınnar yaylağa düşüllər, yaymış. Dəsdədə adam, atdı çox olur, hərəni bir alaçığa salıllar. Bı Fətulla da gəlif cavan gəlini olan bir alaçığa düşür. Evin kişisi evdə dəəlmiş. Gəlin Allah qonağı kimi Fətullanın paltarın yuyur, çay-çörəh. Yatmax vaxtı gələndə Fətulla gəlinin üsdünə düşür kü, gəl bir yatax. Gəlin alaçıxdan çıxıf gəlir Məhəmmədin yanına, olannarı deer. Məhəmmət tez silahın götürür, diriyir Fətullanın boğazına deer, köpəyoğlu, səən camahatnan nə işin var? Bilmirsən bizi saxlıyan onnardı. Camahat olmasa, hökumət bizi ikicə günə əzər. Qaçaxlar yalvarıf yaxarıllar ki, Kürdoğlu Məhəmməd Fətullanı öldürməsin. Məhəmməd axırda silahın çəkir, deer, sənin kimi binamusa məəm dəsdəmdə yer yoxdu. Fətulla qorxur. Qaçax Fətulla təzədən gəlir Tazılar Əhmədin yanına ki, qardaş, bir qələtdi eləmişdim. Gəl yenə bir yerdə olax.

Nəysə, genə birləşillər. Bir günnəri Kəlbəcərdən iki qardaş Fərhadnan Şirin Laçınnan postu götürməy üçün yola düşüllər. Gəlif bu Kəlbəcərnən Laçının arasınnan Ağquzlax yaylağına çatanda Əhmədnən Fətulla olların üsdünə düşüf soyullar. Fətulla bu cavanın – Şirinin civlərin axdaranda ordan qamsamol bileti çıxır. Deer ki, bizi də çöllərə salan bı kamsamol körəyuşaxlarıdı. Oğlanı gülləliyir. Bı yannan da Əhmət tüfəngi çəkif Fətullanı öldürür kü, həm camahatı soyursan, həm də öldürürsən. Soora tüfəngi götürüf paştalyona verif deer ki, get kəndə xəbər yay ki, bəs yolda qaçaxlar qabaamı kəsdi, posdumuzu əlimizdən aldılar, qardaşımı da öldürdülər. Mən də ollarnan əlbəyaxa oldum, öldürüf tüfəhlərin aldım. Belə qaçax Fətulluya əjəl özü cəzasın verdi.

VI mətn

Kürdoğlu Məhəmmət qaçağ oluf. On yetdi, on səkgiz il nə qədər adam öldürdü, dedi, hələ ala itdərimin qanın alıram. Atasıgilin ferması olub o vaxdı, hökümət gəlif əllərinnən alıf hər şeylərin. Elə bil ki, yetdi-səkgiz dənə itdərin qırıblar, varı, dövləti sıyrıb aparıflar. Ona görə deyirdi ki, hələ itdərin qisasın alıram.

Alış vardı, milisiyada işləyirdi. Burda da birinə general zvaniyası verilif o vaxd. Prikaz verilif ki, Kürdoğlu Məhəmmədi öldür. Bı yaxınnaşa bilmir ki, öldürə. Noolsun zvanya veriflər, qorxur da. Bu gəlif min manat pul boyun olur ku, kimsə gedif Kürdoğlu Məhəmmədi öldürə. Nəysə, Alış boyun olur. Qaban qayası var bizdə. Qəşəh maral, keçi, nə bilim, hər bir şey olur orda. Kürdoğlu Məhəmmədin orda zağası vardı. Gedir ki, Məhəmmət daşın üsdə oturub, qabağına qoynun cəmdəyin asıb. Deyif, Alış, xoş gəlmisən. Deyif ki, Məhəmmət dayı, yadıma düşmüsən, ona görə gəlmişəm. Deyif, yaxşı eləmisən. Bu gecə yuxusuzam, aftafanı götür, get, orda bulax var, ordan su gətir, gələndə sənnən söhbət eliyərəm. Aralaşannan sora duruf ağaşdan peyjama düzəltmişmiş, pəncəyi də keçirif, papağı qoyub başına, ojağın qırağına belə uzadır, keçir bir yekə fıstığ ağacının dalına. O tərəfdən gəlir, deyir, sən öl, belə fürsəti əldən yerə qoymağ olmaz. Bu yatıf, bunu ateyjam. Tapançanı çıxardır, güllə qutaranacan döşüyür. Məhəmmət ağacın dalınnan çıxır, deyir, ə Alış, atan elə atmır, belə atır. Təpəsinnən atır, kəndə də xəbər yolluyur ku, gəlin, bu iti aparın. Axı bu qaçaxdı, sən bunu öldürə bilmərsən, bu, elə bir qaçaxdı, savaddı qaçaxdı.